|
2003
|
|
|
BereeraraJulesVernekerebadamaigu egoerarenlekukotasuninteresgarria.Izanere, LesenfantsducapitaineGrant (1867) eleberriklasikoan, protagonistakTandil erainoiritsidira, aitaGimonbezala, eta, Vernekdioskunez, Catrielburuzagiarenindiarrakdirainguruhaietakoberezkoegoiliarrak, bainaTandil gobiztanleria gehienbateuskaldunfrantseseketaitaliarrekosotzenzuten.Areago, gotorlekuko komandanteaberrogeitahamar urtekosarjentueuskaldunazen, hainzuzenere, Manuel Ipharaguerre. Paperezkoeuskaldunhori, Vernerenazalpenetan, 1828ankokatuzenbertan, ordukomugazaintzekogotorlekuaeraikizenean, etahangoemakume indiarbatekinezkondutazegoen, semebizituelarik.Edozelan ere, denbora luzehorretanguztizandeatuzenManuelIpharaguerrenama hizkuntza, frantsesaVernerenarabera, etanekezulertuzioten.Esangabedoa,
|
euskara
zenordukoeuskaldunenhizkuntzaarrunta, etapentsatzekoadafrantsesa, gehienez, bigarren hizkuntzagisaedukikozueladelakoManuel Ipharaguerrehorrek.AitaLhandekzorrotzagoazalduzuenkontuhori, esanezIparraldekoeuskaldunaAmeriketara iristeazbateragaztelaniamurdukatzen hastendela, etaaldibereanahazten, herrikoeskolanikasitakofrantsespoxi hura; horrenondorioz: c' estencore unBasque, mais nonplus unBasqu... Suposatzekoadaere, bestalde, Tandil go sarjentueuskaldunarendeituraVernekGernikako Arbolaospetsubihurtu zuenbertsolariareneanoinarritukozuela; bidebatezesateko, Iparragirrek ereeginzituenamerikak1858tikaurreraArgentinaetaUruguain, baina joanbezain pobreitzulieizen1877an.
|
|
|
Schuchardtn, aqu, uneraisonpouraimerl?
|
eskuara
: sonintérêtscientifique.UnAzkueparexemple (etc, estmonpointdevue) atroisraisonsd? êtreattachéàl, eskuara: 1ºPoursonintérêt scientifique; 2ºParcequ, elleest lalanguedenosancêtres; 3ºParcequ, elleconstituelebouclierde notrenationalitéetdenotreoriginalitéethnique.[...]
|
|
|
Schuchardtn, aqu, uneraisonpouraimerl, eskuara: sonintérêtscientifique.UnAzkueparexemple (etc, estmonpointdevue) atroisraisonsd? êtreattachéàl?
|
eskuara
: 1ºPoursonintérêt scientifique; 2ºParcequ, elleest lalanguedenosancêtres; 3ºParcequ, elleconstituelebouclierde notrenationalitéetdenotreoriginalitéethnique.[...]
|
|
|
...akurleensolasgaibihurtuditu, behingoagatikbadaere, zeren, orduanguztizahaztutabaitzeudenaspaldiko mosenEtxeparerenTrentoaurretikobertsogordinak: Munduyaneztagauzarikhainederezplazentik, nolaemazteagizonarenpetikbuluzkorririk, eta abarberoa.Horrelajokatuz JeanEtxeparekaurrez aurrejoduortodoxiaren kontra, zeinarenaraberasexua eta, tabudirenarren, erdarazaipabaitzitezkeenezinbestean, bainaeuskarazez,
|
euskarak
babestuegitenzuen eta kutsatugabekoeremubat, nonbertakobiztanleak, Lotilandiako euskaldun maitagarriak, Jaungoikoarenlege barruanbizibaitziren, edozeineragingalgarritatik euskarakgerizatuta.Arbelbidek formulatuzuenondoenpentsaerahori1895ean, jadanikklasikobihurtudenhesiarenirudiaz:
|
|
|
...en, hainzuzenRamirezOlanoetageroralehendakaribilakatukozenJesus MariadeLeizaola.Nolanahi, konturazaitez, zeintokieskasadagokion euskarariGernikanaldarrikatutakounibertsitatehorretan, nonerakaspengehienakespainolezlitezkelaemanaketaemekiemekibizkitartean, joritzekoetagotortzekobideabalukeeuskarakere.Horixeda, EuskalUnibertsitatearenaldeko gehienenplanteamendua36kogerlaaurrean.Lehentasunaedukikodute
|
euskararen
etaeuskalkulturaren azterketaketababesak, baina, ordukoinortxokereezduikusteneuskaratresnaeraginkorra izanzitekeenikunibertsitatean.Etxepareren kronikak edertoazalduduHegoEuskalHerrianaurkituzuengiroa.Halaere, horluzatudigugaldera: nonkokatudelakounibertsitatea. Inplizituki, jakina, Noreskola emaile, zerirakatssaiokoberebetiko ideietaragaramatza.
|
|
|
Frantsesezorduanerranzituensolasbakarrakhunelatsu litazke
|
eskuaraz
:
|
|
|
Laborari gutidaalabainan,
|
euskaraz
, ontsairakurtzendakienik; hanbatenazgutiagononlumazezarriadenhitzak, ahotikairatzendenarenetik bertzehotsbatbaiterakar, irakurtzearekin, beharrirat.Ezinjarriz, zonbait urteemanenduorainoherritarrak.
|
|
|
Jendexumeakezzeukan eskolanahikorik, eta, gainera, elizjendeareneraginpeanzegoen, berorren iritzizEtxeparerenaliburukondenatuen saileansartzekoazelarik, jadanik azalduditugunsaiobiakdirela eta. Bestalde, jendeeskolatuaosohotzazen,
|
euskara
etaeuskalliteratura kontuetan.
|
|
|
Joan etorrihorrenostetikidatzizuen, aurrekokapituluanikusidugunez, EuskoIkaskuntzakGernikan1922anospatuIII.kongresuazeta,, euskalunibertsitateaz. Ondorioz,. EtxepareJaunanehoiz ezbezalakokar batekinlotuzenberrizereeskuarari?, Lafitterenhitzetanadieraziz.Ezdut ustegezurhandiegiaizangolitzatekeenik, Lafitterenesaldian?
|
eskuarari
–barik. EskualHerriari, jartzeaere.Halandaze, dezagunesan, Etxeparejaunanehoizez bezalakogarbatekinlotuzenberrizereEuskalHerriari.
|
|
|
|
Euskararen
etmodernitatearean artekkontrobertsiaon euskarbasearri munduangerizazitekeela pentsatzeosaozabaldutazegoenordukoeuskaltzaleenartean.Izanere, bereeraraPioBarojakberakereerreserbahorretanmantendunahi zueeuskaran, eutanasiaminbakoa proposatuzuenUnamunorenaurrean.Alabaina, modernizazioak etindustrializazioaakaldeanzekartzatenaldaketekgogorzuteneragitenetamendratzennekazari mundu euskaldunakomunitat, ...
|
|
|
Laguntzaeskezdagoberesemerikargituener.Haurrakigortzenditu ikastegietarat, berenadimenduaargidezatenetazabaljakitateari, bainan, ordainezetazuzenki, nahilukeberehaurrekbederenadiarazbalezotejakitatehartarikzerbait, dakienmintzaimaitean:
|
euskaraz
.
|
|
|
3ºSielleestadoptée, etmiseenvaleur, parlesclassesdirigeantesduPaysBasque, bourgeoisieetclergé, cartantquel?
|
eskuara
neseraquelalanguedespaysansetdespêcheurs, l, eskuararesteracequ, ilestactuellementunpatois, parconséquentcondamnéàdisparaître, commetouslespatois, devantleslangueslittérairesoulanguesnobles.Iln, yapasàsepréoccuperdespaysans, despêcheursetdesouvriers, carlesclassesinférieuresimitenttoujourslesclassesdirigeantes ettôtoutardadoptentlalanguedel, aristocratieetdelabourgeoisie.Quanddansunpay...
|
|
|
Hauda, EtxeparemedikuadaEskualzaleenBiltzarraribizitasunaxiringatuziona.Berareneskutikiritsiziren, besteakbeste,
|
euskara
sariketak mailadesberdinetan, haurrentzatetaapaizgaientzat?, lurralde etakantonamendukaantolatuak, eta geroraurtetaneta urtetaniraunzutenak.JonCasenaveksariketahorietanikusinahidueuskalirakurleria potentzialazabaltzekoEtxeparekbideratuahaleginhandibat, euskaraberasustatzeazgain. Nolanahi, lehenurteanbertanirabazleenarteanLeonLeonetaPiarresLafitte apaizgaiakaurkitukoditugu, euskalidazleezagunakbilakatuko zirenak; gehiagooraindik, luzebarikPiarresLafitteizangodaJeanEtxepareren antagonistanagusia, noladenifrentzuaaurkiarenatxanponean.Urtezurte emendatuzjoanziren, baikopuruz, baikalitatez, eskoletanetaapaizgaitegietanegindakoeuskalitzulpenaketakontakizunak.Kasurako, 1930ean32 apaizeketabeste14euskaltzalekantolatuzituzten46herritakohaurren norgehiagokak.Etxeparekbereeskukohartuakzituen, seminariohandiko apaizgaieiegineraztenzizkietenidazlanak, eta, artahandiz, errotikaztertzenzituen; lanhorienkritiketan, sarritan, guztizilusionatutaagertzenzaigu, ikustenzuelarikzenbaiturterenburukogaztehoriekgureidazlehoberenetarik izangozirela.Gero, idazlan onenak GureHerriaaldizkarian argitaratzenzituen, eta horrelaeginzirenezagun, PiarresLafitteetaLeon Leon aipatuezgainera, Pikoxet, Mazeris, DominiqueBeheti, Oltzomendi, Etxegoren, Lartzabal, LeonPoxeluetabeste.
|
|
|
....Maisellenesedécouragepasetellechercheraailleurs.Lecuréd. Itxassou, également, estrentré bredouille.Acepropos, nousavonséchangéavecEtcheparequatrelettresenbasque, deuxchacun, etavonsfaitassautdepurismeetdeverbesforts.Onnepeut pasle...: monconfrèredesAldudesmanielebasqueadmirablement.Queldommagequ, iln, aitpasdesloisirsetdela fortune, commeUrquijo, parexemple.Libredeseconsacreruniquementàl?
|
eskuara
, ilauraitpufaireénormémentpourladiffusionetl, améliorationdenotrechèrelangue.
|
|
|
...ointelektualaizandena, hainzuzenziliportaren kezkaizendatuduguna.Jakina, gauzakikustekomoduaskodaude, etaegiakhiruitxuraomenditu.Etxeparek berakerehiruitxuradauzka: gehienetaneskutitzetanetaartikuluetako sinaduran Jeanda, umetakooroitzapenbatean aitakJuancitodiotsoLekornen, eta, oraingohonetan, Lafitteren testuan, dirudienezberekolkorakoaridela, Joanesesandio bereburuari, besteinoizbezala.Gukgeuk,
|
euskaraz
zelanesanbeharkogeniokeAldudekomedikuari, JeanalaJoanes?
|
|
|
Populistek, Krutwigenhitzetan,?
|
euskara
ientekaskarrarenetaherri xehearenproblematentraktatzekotzerabilinahilukete.Bertzegaiguztiei buruzerdarazmintzodiraeta[...] erdaraz izkiriatzenditute?, kulturadunak direlaerakusteko.Euskara?baserritiar, horretarakodialektoetadialektottoakaskidira, etaeuskaralokalismozbeteamaitedutepopulistek.. Hunelakotendentziaetaegokeraadibidez, bertzeexempluetan, Ipharraldeko Euskalherrikoaphezenekhintzalitzateke.Aphezhaukiekherriaribethieuskarazpredikatzenderaukote, bainanheienartean erdarazbaizen eztiramintzatzen?.
|
|
|
Ingelesezosomaizgertatzendafenomenohau, eta, esaterako, carnivorous, carnivorehitzekinbateraflesh eating, meat eatingerabiltzendira, edotagrasseatingherbibororekinbatera.Ikuspegihorretatik, teutonizazioaplebifikazio joerahorrenmuturrekomuturraizangolitzateke, teutonizazioaren kasuansoil soilik ordainarruntak erabiltzen baitira, etatermino kanonikoak guztizalboratutadaude, baihiztegietatik, baitestuetatik.Gogoratu, beste kapitulubatean JokinZaitegiagertuzaigulaterminozientifikoak, etxeko? ordainezematentematuta, eta, Zaitegikbezala, besteaskokereteutonizazio prozesuerabatekoanmurgildunahiizandutelaeuskara, era sistematiko batez.Ildohorretan, gaur gaurkoz
|
Euskara
batuarenajeaketaEuskararen etxea, bi biakirakurdaitezketeutonizazioarenaldekoproklamamodura.
|
|
|
...txeparekereduhibridoarenaukeraeginzuen, baina, aukeraaskozhibridoago batoratuz, berakzehatz mehatzaitortudigunez.Aipadezagun,, hibridismodialektal horrekkutsatuetarikoen arteanbazelaPierreBuruzainmedikuaere, etabeharbada, muturreko hibridismodialektalakkutsatuagainera.Kasurako, Euskeraaldizkarianargitaraturikobereartikulupostumolaburrean, gipuzkerarengainean eraikitako koinebaterabilizuen, alegia,
|
euskara
–batu, batezidatzizuenartikulua, eta bertaniaeuskalkiguztietarikoekarpenaktopatukodituzu, horibaineurri etaproportziodesberdinetan: zonbait, delakotz, dan, diran, zoin, edukiren, neure, bezenbatean, erabakiren, lez, degu, detetabesteasko.Argidago: Buruzainekbatuazidatzinahidu, etahorretarako batueginditueuskaradesberdinakardatznagusibateninguruan.Izatez, Buruzainizanzen, Campionekinbatera, 1920an...
|
|
|
Artikuluagogoetanahikoaluzeadenez, testu-ingurutik erauzitakozati hauekezdutejatorrizkoarenhariagordetzen: erabilinahiditutsoil soilik Etxeparerenaukeraliterarioaargitzeko.Ezditutjaso, bada,
|
euskararen
batasunarengainekopasarteak.SoilikaipadezadanEtxeparek euskararen berehalakobateratzeaezzuelaegingarrijotzen.Aldiz, bazuenesperantza epeluzeanhizkuntzabateratzeaz.Baina, etorkizunekoegunhoriheldu bitarteanez zenkonformatzeneuskalkisoilekin:
|
|
|
Artikuluagogoetanahikoaluzeadenez, testu-ingurutik erauzitakozati hauekezdutejatorrizkoarenhariagordetzen: erabilinahiditutsoil soilik Etxeparerenaukeraliterarioaargitzeko.Ezditutjaso, bada, euskararen batasunarengainekopasarteak.SoilikaipadezadanEtxeparek
|
euskararen
berehalakobateratzeaezzuelaegingarrijotzen.Aldiz, bazuenesperantza epeluzeanhizkuntzabateratzeaz.Baina, etorkizunekoegunhoriheldu bitarteanez zenkonformatzeneuskalkisoilekin:
|
|
|
Aldehorretatik, argidago, Etxepareren teoriaeta praxiaezdatozbat KoldoZuazokEuskararen sendabelarrakliburuaipatuandefendatuarekin: ?
|
Euskara
Batuaasmatubazen, beraz, ezzenizaneuskalkiakgaijasoezjardutekoezgauzazirelako. Eztahurrikemanere!? (28.orr.), ideiaberbera formulaziodesberdinekinaurkituahalduzuzenbaitaldizliburuanbarrena?. Nikezdakitosoondozerdela etabatuzeneuskara, baina, guztizjustifikatuairudituzaitEtxeparerenhibridismorakobeharrizana.Hariberetik, KoldoZuazokidatzidu:, pentsaezinekotzatjotzendutebatzuekingeniaritzagenetikoaz, esatebaterako, euskalkianjardunahalizatea?, eta badirudiusteduelaezdelaberezikizailaizango.Ostera, Etxeparekadierazi bezala, ozta oztaelizakoetaetxetakogauzarikoinarrizkoenetara iristen deneuskalkixuhurhorrekin, neukereezinezkotzatdutingeniaritzagenetikoaz, etabestehainbat etahainbat gainarrasagoengainean, idaztea, ganorazbehintzat, zeren, ereduhibridoetarajotaereoraingozez baikabiltzabatereflamenko.Etabereideiahorrifuntsaemateko edo, ondokohau erantsidiguKoldoZuazok:. Kontuada, 1968aarte, euskarazidatziden guztia, onaetatxarra, euskalkianegindela?. Nireustez, aurrekoesaldihori ereezzaiobiribilegi geldituKoldori: kontuaizangoda, beharbada, 1968ra arteidatzidenguztiaezdelaakademiakbedeinkaturiko euskarabatuan egin, bainaGabrielArestirenprotobatuazgain, bestehainbatidazlekerejo zutenhibridometadialektaletara, arestianaipatudugunez.Gauzakezdira horreneskematikoak.
|
|
|
Hauda, JeanEtxeparerenustez, etaerloju kontuetan oso osopuntuala izanarren, euskaldunzinezkoadaAldudekomedikua, bainahertsiegia, beharbada.Nire ustez, Etxepareeuskaldunatipikoadaordukogiroan, ezohikoa, bainaez, jakina, hainpuntualazelako, baiziketaikuspegiguztiz irekiaedukitzeagatikbaieuskararidagokionezetabaibeste hainbatarlori doakielaere, etaaldibereanhorrenetxezaleizatearren,
|
euskararekiko
horrenbestekoabnegazioaerakustearren.Ekumenikoa zenEtxepareren ikuspegia, etxezaleabezainbat.
|
|
|
2003. Gureprosazientifikoarenlehenurratsak: AlbertConstantinjaun medikuarenZuhaineneritarzunaz etahaienarraberrikatziaz?. Ekaia, 17: 121 Ikus:http://www.ehu.es/
|
euskara
orria/ euskara/ publica/ ekaia/ ekaia17.pdf
|
|
|
2003. Gureprosazientifikoarenlehenurratsak: AlbertConstantinjaun medikuarenZuhaineneritarzunaz etahaienarraberrikatziaz?. Ekaia, 17: 121 Ikus:http://www.ehu.es/ euskara orria/
|
euskara
/ publica/ ekaia/ ekaia17.pdf
|
|
|
18: 147 169.Ikus:http://www.ehu.es/
|
euskara
orria/ euskara/ publica/ ekaia/ ekaia18.pdf
|
|
|
18: 147 169.Ikus:http://www.ehu.es/ euskara orria/
|
euskara
/ publica/ ekaia/ ekaia18.pdf
|
|
|
229 238.Ikus:ftp://www2.euskaltzaindia.net/
|
euskera
/ 53098.pdf
|
|
|
CONSTANTIN, A.1913. Zuhaineneritarzunazetahaienarraberrikatziaz?. Almanak
|
uskara
edoZiberoukoegunaria.125
|
|
|
293 313.Ikus:ftp://www2.euskaltzaindia.net/
|
euskera
/ 51266.pdf
|
|
2007
|
|
|
Agirreazkuenaga, J.: Prentsa
|
euskaraz
: 1936.eko Gudaldian eta lehen Euskal Gobernuaren garaian, Jakin, 1988ko urtarrila otsaila, 110 or.
|
|
|
Eta batasun linguistikoa bilatzearekin batera, irakaskuntzaren batasunerantz ere jo zuen Estatu frantziarrak, bereziki 1870ean ezarritako III. Errepublikaren garaian. Horrela, Iparraldeari Estatu frantziarrak eragotzi egin zion
|
euskarazko
irakaskuntza. Eliza, euskararen eta euskarazko katiximaren irakaskuntzari atxikia?
|
|
|
Horrela, Iparraldeari Estatu frantziarrak eragotzi egin zion euskarazko irakaskuntza. Eliza?
|
euskararen
eta euskarazko katiximaren irakaskuntzari atxikia, eragozpen horren aurka agertu zen.
|
|
|
Horrela, Iparraldeari Estatu frantziarrak eragotzi egin zion euskarazko irakaskuntza. Eliza, euskararen eta
|
euskarazko
katiximaren irakaskuntzari atxikia, eragozpen horren aurka agertu zen.
|
|
|
1901ean euskaltzaleak berriro elkartu ziren Hendaian. Hendaiako bilera hartara
|
euskararen inguruan
zebiltzan belaunaldi, ideologia eta herrialde guztietako pertsonak hurbildu ziren21; Euskal Herri osoko kultur buruzagien bilkura izan zen, beraz.
|
|
|
Esan beharra dago urte horietako euskal astekari gehienak, ez guztiak, alabaina?, Elizaren eskuetan edo eraginpean sortu zirela. Izan ere, Frantziako Iraultzak ekarritako liberalismo eta agnostizismoari aurre egin nahian, Elizak
|
euskara
eta euskal kulturaren garapena bultzatu zituen, baita euskara horretarako tresna bihurtu26 ere: sustatu zituen euskarazko predikuak, Testamentuaren itzulpenak eta euskarazko aldizkariak eta Egutegiak horren erakusgarri dira.
|
|
|
Esan beharra dago urte horietako euskal astekari gehienak, ez guztiak, alabaina?, Elizaren eskuetan edo eraginpean sortu zirela. Izan ere, Frantziako Iraultzak ekarritako liberalismo eta agnostizismoari aurre egin nahian, Elizak euskara eta euskal kulturaren garapena bultzatu zituen, baita
|
euskara
horretarako tresna bihurtu26 ere: sustatu zituen euskarazko predikuak, Testamentuaren itzulpenak eta euskarazko aldizkariak eta Egutegiak horren erakusgarri dira.
|
|
|
Izan ere, Frantziako Iraultzak ekarritako liberalismo eta agnostizismoari aurre egin nahian, Elizak euskara eta euskal kulturaren garapena bultzatu zituen, baita euskara horretarako tresna bihurtu26 ere: sustatu zituen
|
euskarazko
predikuak, Testamentuaren itzulpenak eta euskarazko aldizkariak eta Egutegiak horren erakusgarri dira.
|
|
|
Izan ere, Frantziako Iraultzak ekarritako liberalismo eta agnostizismoari aurre egin nahian, Elizak euskara eta euskal kulturaren garapena bultzatu zituen, baita euskara horretarako tresna bihurtu26 ere: sustatu zituen euskarazko predikuak, Testamentuaren itzulpenak eta
|
euskarazko
aldizkariak eta Egutegiak horren erakusgarri dira.
|
|
|
Intelektuelei zegoen zuzendurik eta zientziaren arlo guztiak arakatzearren kaleratu zuten. Frantsesez idazten zituzten artikuluak, elkartea
|
euskara
bultzatzearen alde bazegoen ere27.
|
|
|
Hamahiru urte geroago Louis Etcheverryk Eskualduna> astekaria argitaratu zuen. Euskal herritarrei zuzenduriko argitalpena izan zen, artikulu gehienak
|
euskaraz
idatziak izan ohi zituena; tokiko gertakariei buruzko berriak eskaintzen zituen, baserritarrekin loturik zeuden gaiak ere landuz. Artikulu guztietan nabaritzen zen kutsu erlijiosoa, Elizaren alorreko ekintzak ere espresuki aipatuz.
|
|
|
XVII XVIII. mendeetan
|
euskara
dateke euskaldunen hezketa erlijiosorako tresna hutsa, Eliza erdaldun batek zeukan bide bakarra publiko euskaldun baten bereganatzeko, Larrea, J. M.: Euskaldungoa> erroizturik, Pamiela, Iruñea, 1994, 31 or.
|
|
|
Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkariari dagokionez, 1901eko azaroan izen bereko elkarteak sortu zuen, Hondarribian buruturiko bilera baten ondorioz. Bide batez, esango dugu Hondarribiko batzar hartan
|
euskara
zaindu eta hedatuko lukeen Euskal Akademia sortzeko asmoa ere bazutela, baina askoz beranduago arte, 1919an, ez zen zertu. Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari:
|
|
|
Ils nous ont demandé un organe de vulgarisation30 Baina euskal kulturara hurbiltzeaz gain, euskaltasuna goratzea ere hartu zuen helburu, Eskualduna> eta Eskualzaleen Biltzarrak beretzat harturiko pentsabideari atxikiz. Izan ere, Gure> Herriaren artikulu gehienek,
|
euskaraz
idatzirik egoteaz gain, lerroak eman zituzten euskaldunen hizkuntza (véhicule naturel et vivante expression de lâme de la race31), izaera eta ohitura zaharrak nabarmentzeko, miti, katzeraino.
|
|
|
Erabilitako hizkuntzari dagokionez, artikulu guztiak frantsesez izan ziren idatziak. Bitan baino ez zuten
|
euskara
bera gaitzat hartu:
|
|
|
– batean Henri Gavelek
|
euskararentzako
eskatu zuenean gainontzeko hizkuntzek zuten duintasuna:
|
|
|
Zortzi urterekin aita eta Marie Viela ama galdu ostean, Eugène Viela osabarekin bizi zen Piarres La, tte. Lehengusu eta lehengusina eskola librera joaten ziren bitartean, Piarres eta Alfred La, tte anaiek eskola laikora joan behar izan zuten, jasotzen zuten diru laguntza o, ziala ez galtzearren37 Osabak biarnesa baino ez zekien; La, ttek, beraz,
|
euskara
ia ahaztu zuen eta biarnesa mintzatzeari ekin zion.
|
|
|
1920an, ume denboran, poesia idazteari ekin zion Piarres La, ttek, Jean Saint Pierre Apaizgaitegi Handiko irakasleak bultzaturik49 Bide batez, esango dugu La, tteren hasierako asmoa Afrikara misiolari joatea izan zela, bertako hizkuntzak ikasteko; baina osasun txarra zela eta, Euskal Herrian geratu zen. Horrela,
|
euskara
ikasteari ekitea erabaki zuen50 1923an, apaiz ordena hartzeko gazteegia zenez gero, urte osoa eman zuen euskara ikasten, apaizgaitegian zegoen Inchausperen biblioteka txikian. Horrela, 1923an51, baita 1925ean ere, Eskualzaleen Biltzarrak ikasleen artean banaturiko sarietariko bat jaso zuen52.
|
|
|
1920an, ume denboran, poesia idazteari ekin zion Piarres La, ttek, Jean Saint Pierre Apaizgaitegi Handiko irakasleak bultzaturik49 Bide batez, esango dugu La, tteren hasierako asmoa Afrikara misiolari joatea izan zela, bertako hizkuntzak ikasteko; baina osasun txarra zela eta, Euskal Herrian geratu zen. Horrela, euskara ikasteari ekitea erabaki zuen50 1923an, apaiz ordena hartzeko gazteegia zenez gero, urte osoa eman zuen
|
euskara
ikasten, apaizgaitegian zegoen Inchausperen biblioteka txikian. Horrela, 1923an51, baita 1925ean ere, Eskualzaleen Biltzarrak ikasleen artean banaturiko sarietariko bat jaso zuen52.
|
|
|
Dena dela, Filoso, a ikasteko asmoa zuen arren, berriro Saint Pierrek burua berotu zion euskal literatura eta kultura ikas zitzan53 Letrak ikastea erabaki zuen, beraz, La, ttek: latina, grekera, alemaniera, espainiera eta frantsesa,
|
euskara
utzi barik.
|
|
|
Tolosan Pierre Lhande aurkitu zuen La, ttek59, Unibertsitate laikoan, hitzaldiak egiten
|
euskara
eta euskal literaturaz. Garai hartan Lhande hiztegi bat prestatzen ari zen, baina utzi behar izan zuen, Parisera deitu baitzuten Les> Etudes> aldizkariaz arduratzeko60 Horrela, La, ttek Lhanderen hiztegia osatzeko ardura hartu zuen, jesuiten diru laguntzaz eta Philippe Aranarten lankidetzarekin.
|
|
|
La, ttek bazuen berak asmatua
|
eskuarazko
kurtsoa; ez zen nahi baldin baduzu hain didaktikoa, bainan eskuararen historia, Euskal Herriaren historia eta hori zuen, historiaz gehienik, eta gero gure mintzairarenaz, eta gero urtean behin egiten zigun holako konkurtso bat bezala, sariketa bat, Emile Larrerekin Baionan izandako elkarrizketa, 1997ko abuztuaren 12an.
|
|
|
La, ttek bazuen berak asmatua eskuarazko kurtsoa; ez zen nahi baldin baduzu hain didaktikoa, bainan
|
eskuararen
historia, Euskal Herriaren historia eta hori zuen, historiaz gehienik, eta gero gure mintzairarenaz, eta gero urtean behin egiten zigun holako konkurtso bat bezala, sariketa bat, Emile Larrerekin Baionan izandako elkarrizketa, 1997ko abuztuaren 12an.
|
|
|
La, ttek du bakarrik eta kurtsoak
|
eskuaraz
edo eskuararen gainean, egiten zaukun guri eta orenetik kanpo joaten ginen, Peio Olagarairekin izandako elkarrizketa, Kanbo, 1998ko otsailaren 7a.
|
|
|
La, ttek du bakarrik eta kurtsoak eskuaraz edo
|
eskuararen gainean
, egiten zaukun guri eta orenetik kanpo joaten ginen, Peio Olagarairekin izandako elkarrizketa, Kanbo, 1998ko otsailaren 7a.
|
|
|
Holaxe erosten nituen bibliotekak...
|
Euskarazkoak
begiratzen nituen denak eta besteak saltzen. Zenbaitek ez zuten balio handirik, pizura saltzen nituen eta balio zerbait zutenak ontsa paga arazten nituen...
|
|
|
Gurasoengandik ikasi zuen
|
euskara
oso erabilgarria izan zen Ybarnégarayrentzat politikan aritzeko. Lagungarri izan zitzaizkion Larresoroko Apaizgaitegian izan zituen ikaskideak ere, bereziki geroago apaiz egin zirenak, Ybarnegarayren garaiko politikan erabakigarri baino erabakigarriago izan baitziren politikaren harremanak Elizarekin.
|
|
|
Azkenez, Ybarnégarayren kiroletarako gaitasuna, eta bereziki 1921ean Pilota Federazio Frantsesaren buru izendatu izana? euskal botoak erakartzeko egoki suertatu baitzitzaion79 Berriro esango dugu orduko gizarte euskalduna guztiz kontserbadorea zela eta antzinako euskal ohiturak eta bizimoldea iraunaraztearen aldekoa, hala nola,
|
euskara
mintzaira, kristautasuna eta pilota kirola. Ulergarria da, beraz, Ybarnégarayren arrakasta Euskal Herriko hauteskundeetan.
|
|
|
1928 urtera arte bi zenbaki argitaratu zituzten urtero eta 1936tik aurrera urtean lau zenbaki. Lankideek frantsesez idazten zituzten artikuluak, elkartea
|
euskara
zein gaskoinera bultzatzearen aldekoa bazen ere: Ligne de conduite qui consiste à favoriser létude et lusage du basque et du gascon dans notre rayon daction99.
|
|
|
Le> il> Basque> Ipar Euskal Herriko lehenengo astekari iraunkorra izan zen114
|
Euskarazko
eta frantsesezko artikuluak argitaratzen zituen, bereziki Nafarroa Behere eta Zuberoari zuzenduz. Astekari horren azpititulua Jainkoa, Familia, > Hontasuna> zen, bilatzen baitzuen Respect de la réligion.
|
|
|
Joseph Agustin Chahok 1848an kaleraturiko Uscal> Herrico> Gaseta> ere errepublikazalea izan zen, eta
|
euskara
hutsez argitaraturikoa, baina bi zenbaki baino ez zituen izan.
|
|
|
Euskal> rentsaren> sorrera> eta> arapena>(), 1985, Eusko Ikaskuntza, Donostia, 40 orr. Californa ko> Eskual> Herria> astekariarekin batera, Escualdun> Gazeta>() Estatu Batuetan kaleratuak izan ziren lehenengo
|
euskara
hutsezko argitalpenak izan ziren, euskal emigranteei zuzendurikoak.
|
|
|
Eskualdunak aro berri hartan izan zituen lankideen berri eman digu La, ttek: Jean Baptiste Constantin, de Menditte, Pierre Espil eta Armagnague xuberotarrak, irakurle zuberotarrak erakartzen saiatu zen Hiriart Urruty151?, Michel Iriart, Julien Héguy, Michel Gombault, Etchegaray, Bidégaray, Jean Etchepare medikua, Charles Harispe, Martin Landerretche, Georges Lacombe, Jean Baptiste Daranatz, etab.152 Tamaina handiagotu egin zuten, mamia aberastu eta
|
euskarari
leku zabalagoa eskaini. Irakurleen kopuruak gora egiten jarraitu zuen:
|
|
|
Tomó posición por las lenguas minoritarias habladas en su diócesis. Sus pastorales fueron acogidas con esperanza en los medios vasquistas por tratarse del primer documento en su género en
|
euskera
, Enciclopedia> General> Ilustrada> del> aís> Vasco, > A, XVI. liburua, 63 or.
|
|
|
|
Euskara
argia eta zuzena ei zuen; batzuek Adémaren hizkera nahiago zuten, Hiriart Urrutyren euskara ulergaitza baino168.
|
|
|
Euskara argia eta zuzena ei zuen; batzuek Adémaren hizkera nahiago zuten, Hiriart Urrutyren
|
euskara
ulergaitza baino168.
|
|
|
|
eskuara
tinko bat bazerabilan, hitz alferrik gabea, bainan bere motzean aberats eta lore. Egia erran, ez zuen bethi errexa; bainan, hartuz geroz, ezin utzia zen.
|
|
|
Eskualzaleen Biltzarra sortzeko aurrepausoa izan zen Hendaian buruturiko ortogra, a kongresua, 1901eko irailaren 16an. Hendaiako bilera Guilbeau errepublikarrak prestatu zuen, Arturo Campion eta Gratien Adéma tradizionalistaren onespenarekin;
|
euskararen inguruan
zebiltzan belaunaldi, ideologia eta herrialde guztietako pertsonak hurbildu ziren Hendaiara
|
|
|
Erabaki zuten hurrengo urtean Hondarribian elkartzea ere batasun ortogra, korako bideak ezartzeko, alde batetik, eta Fédération> Littéraire> Basque> elkarte literarioa sortzeko, bestetik. Era berean, Piarres Broussain eta Resurreccion Mª Azkue batzarkideek azpimarratu zuten bereizirik sortu behar zirela
|
euskararen
ortogra, a estandarizatuko lukeen Akademia eta Federazio literarioa 202.
|
|
|
Deialdia euskaltzale ikasi zein ezikasiei zabaltzeko asmoa zuen Aranak, hau da,
|
euskara
maitatzen zuten guztiei. Hala ere, hainbat batzarkide ez zegoen ados deialdia euskaltzale ez ikasiei bidaltzeaz.
|
|
|
Hondarribiko bilera hartan zehaztu zuten bezala, Eskualzaleen Biltzarraren helburu nagusia
|
euskara
zaindu eta hedatzearen alde lan egitea izango zen.
|
|
|
Horrela, 1904ko bileran Serapio Mujicak
|
euskararen
batasun ortogra, koa aurkeztu zuen Biltzarraren premiazko helburutzat, Charles Petite damu
|
|
|
zen bitartean Jau, ret apezpikuaren ukapenaz
|
euskara
apaizgaitegietan irakatsia izan zedin212.
|
|
|
...amp;gt; Vascos> aldizkarian argitara zitzan213 Era berean, 1910ean lehendakariak eskatu zion Biltzarrari ezagutarazteko hildako pertsona ezagunen izenak, marmolezko harri batez ohoratuak izan zitezen; hain zuzen ere, 1910ean Arnaud Oihenart, Jacques Bela eta Agustin Chaho ohoratu zituzten214 1910ean ere Gieure apezpiku berriaren jarrera nabarmendu zuten, baimena eman baitzuen Apaizgaitegian
|
euskara
irakatsia izan zedin215.
|
|
|
Pierre Broussainen euskalkien ezagutza handia laudatu zuen Etienne Decreptek 1920an216; eta 1928an euskal idazleei laguntza eskaintzeko eskaera egin zuten Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkarian,
|
euskararen
erabilera egokiaren eredu batziren idazleak217.
|
|
|
Baina
|
euskararen
erabilera bultzatzeaz gain, euskaltasunaren pizkundea ere hartu zuen helburu Eskualzaleen Biltzarrak. 1905ean Biltzarrak bat egin zuen Antton dAbbadieren Euskal Jaien asmoekin, euskara eta euskal ohiturak zaintzeaz gain, ahalaz geroago eta barnago erroak sar araziz218; eta Arturo Campionek hasiera eman zion 1904ko batzarrari, Jules Salaberry eredu bezala aurkeztuz:
|
|
|
Baina euskararen erabilera bultzatzeaz gain, euskaltasunaren pizkundea ere hartu zuen helburu Eskualzaleen Biltzarrak. 1905ean Biltzarrak bat egin zuen Antton dAbbadieren Euskal Jaien asmoekin,
|
euskara
eta euskal ohiturak zaintzeaz gain, ahalaz geroago eta barnago erroak sar araziz218; eta Arturo Campionek hasiera eman zion 1904ko batzarrari, Jules Salaberry eredu bezala aurkeztuz: pour ceux qui veulent avoir à coeur de ne point laisser disparaître notre nationalité219.
|
|
|
Landerreche, Martin:
|
Euskarari
nola iraupena eman, Eskualzaleen Biltzarra, Honoré Campion éditeur, 1911, 8 orr.
|
|
|
Eskualzaleen Biltzarraren kideak urtean bospasei bider biltzen ziren Cafe> du> Grand> Balconen, lehenengo solairuan, garaiz oso gutxitan hasiz (Orenarekin hoin tinko bagine, nor gutarik eskualdun egiazkoa? 229). Batzarretan
|
euskaraz
hitz egiten zuten, Jean Etchepare lehendakari ohiak azpimarratu zuen bezala (Hanitzek sinetsiko ez dutena, eskuaraz mintzatzen ere bai urthetik urthera gehichago230); aldatuz zihoan, antza, zortzi urte lehenago Jules Moulierek salatu zuen erdaraz ari izatearen joera:
|
|
|
Eskualzaleen Biltzarraren kideak urtean bospasei bider biltzen ziren Cafe> du> Grand> Balconen, lehenengo solairuan, garaiz oso gutxitan hasiz (Orenarekin hoin tinko bagine, nor gutarik eskualdun egiazkoa? 229). Batzarretan euskaraz hitz egiten zuten, Jean Etchepare lehendakari ohiak azpimarratu zuen bezala (Hanitzek sinetsiko ez dutena,
|
eskuaraz
mintzatzen ere bai urthetik urthera gehichago230); aldatuz zihoan, antza, zortzi urte lehenago Jules Moulierek salatu zuen erdaraz ari izatearen joera:
|
|
|
Lengo egunean, Euskaltzaleen Biltzarrak urtero egiten duen batzarreko dei bat artu genuen. Itzik ere ez zekarren
|
euskeraz
... Guzia prantsesez.
|
|
|
1926an estatutuak aldatu bazituzten ere, Eskualzaleen Biltzarrak arduratzen jarraitu zuen de la conservation et de la di, usion de leuskara
|
euskararen
zaintze eta hedatzeaz. Politikaz aritzea debekatuta zutelarik, aurpegi eman zien, politikaz ari zirelako zurrumurruei:
|
|
|
1910ean, jan edan eder eta nasai baten ondotik, Isaac López de Mendizabal musikaria eta José Eizagirre kantariarekin izan zuten amaiera239 eta 1913ko batzarkideak pleins denthousiasme, se séparèrent vers le déclin du jour, aux cris répétés de Gora
|
euskara
, gora Eskualzaleen Biltzarra240.
|
|
|
Euskal Akademia eratzeko lehenengo proiektuak aurkeztu zituzten euskaltzale batzuek,
|
euskararen
ortogra, a, nkatzeko beharra ikusi baitzuten: 1886an Aristide de Artiñanok (Proyecto> Academia> Bascongada) aurkeztu zuen, 1896an Sabino Aranak (Lecciones> de> rtografía> del> euskera> izkaino), 1896an ere Resurrección Mª de Azkuek (Proyecto> de> rtografía, > ometido> la> censura> de> los> que> se> dedican> a> cultivar> el> euskera) eta 1897an Cosme de Churrucak274.
|
|
|
Euskal Akademia eratzeko lehenengo proiektuak aurkeztu zituzten euskaltzale batzuek, euskararen ortogra, a, nkatzeko beharra ikusi baitzuten: ...Proyecto> Academia> Bascongada) aurkeztu zuen, 1896an Sabino Aranak (Lecciones> de> rtografía> del> euskera> izkaino), 1896an ere Resurrección Mª de Azkuek (Proyecto> de> rtografía, > ometido> la> censura> de> los> que> se> dedican> a> cultivar> el>
|
euskera
) eta 1897an Cosme de Churrucak274.
|
|
|
hil baino lehen, eta On Abadia jauna hil baino lehen nahi nuke Akademia edo jakintsueri
|
eskuara
bat baginagoka Frantziako eta Espainiako Eskualherri guzientzat275.
|
|
|
1897an dAbbadie hil zenean, Azkuek gonbidapen bat jaso zuen dAbbadieren alargunarengandik senarraren liburutegia erabil zezan (puisque Madame dAbbadie paraît animée dexcellentes intentions en faveur de notre cher
|
euskara
, vous faites très bien de répondre à son invitation le plut tôt possible277). Abbadieren jauregian egon zen Azkue, Pierre Broussainekin; posible ikusten zuen dAbbadieren alargunarengandik dirua lortzea Akademiaren proiektua gauzatzeko278 Hala ere, dAbbadieren alarguna 1901ean hil zen, Akademiarako dirurik testamentuan aipatu barik.
|
|
|
Jose Agerre, Aspiazu linguista donostiarra, Pierre Broussain bera eta Raimundo Olabide. Iparraldeko hautagaiez, galdetu zion Azkuek Broussaini ea Jean Baptiste Daranatz eta Jean Baptiste Constantin, lologoak ziren, galdetu zion ea Georges Lacombek
|
euskara
zekienentz ere280.
|
|
|
Ibidem. Kontuan hartu behar da Sabino Arana nazionalista, Azkue eta Miguel de Unamuno aurkeztu zirela Bizkaiko Diputazioak 1888an eraturiko
|
Euskara
katedrara, Azkuek jasoz, Kintana, J., Vizcaytik> Bizkaira?... aipatu liburua, 15 orr.
|
|
|
Ezen, zuen lanetan deus onik egitekotz, lagun bakochak behar lituzke jakin gure Euskal herriko mintzaira mota guziak. Eta nik erranen dautzuet lañoki ez dakizkatala batere ez Bizkaiako ez Gipuzkoako
|
eskuara
bereziak. Bertzalde, oraiko nere egitekoekin, ez nuke astirik zuen bilkuretan behar liteken bezen maiz aurkitzeko.
|
|
|
Hala ere, La, tte ez zen inoiz izan Euskaltzaindiaren 1920 eta 30 hamarkadetako bileretan. Badirudi behin agindu ziola Azkuek La, tteri grekera eta latinezko testuak
|
euskarara
itzul zitzan295, baina ez dugu La, ttek lana burutu zuelako berririk. Piarres Xarrittonen aburuz:
|
|
|
Azken puntu honetan Euskaltzaindia gehitu diogu elkarteen hirukote horri. Baina Euskaltzaindia Eusko Ikaskuntzaren babespean sortu zen; beraz, jatorri berbera izan zuten biek, Akademiaren jomuga bestelakoa izan bazen ere, hau da,
|
euskara
hizkuntza, nkatzea. Horrela, helburu desberdinak izanda, zenbait kide komun izan zituzten Euskaltzaindiak eta Eusko Ikaskuntzak:
|
|
|
Semenario handiko istudiantetarik mozkin hoberik athera dugu... osoki zuzen izaiteko, erran behar dugu haatik zonbat sustatu, lehiarazi, lagundu eta eskutik dituen atsiki P. La, tte, beren kide jakitatez nola adinez eta guziz
|
eskuararen
amodioz gehienak... Horiek hola, gauden ephe labur P. La, tte apezgei geroztik apeztuaren itzulkuntzari beha.
|
|
|
Dena dela, Jules Moulieren ikuspututik, Gure> Herriak gainerako argitalpenek baino betebehar xumeagoa izan zuen; gogoz lan egiteko prest bazegoen ere: Ahala ttipi du Gure Herriak; bainan nork ere lan eginen baitu zuhurki
|
eskuararen
onetan324.
|
|
|
1930eko bilera hartan erabaki zuten
|
euskarazko
eskuizkribuak La, tteri bidaltzea, La, tteren estatusak izan zuen gorakada erakusten duena, kontuan harturik erabakia hartu zutenak ez zirela nolanahikoak: Louis Dassance? 1928an Gure> Herriaren administratzaile kudeatzaile izendatu zutena Blazyren ordez332?
|
|
|
Aldizkariak zituen arazoei dagokienez, azaldu dugu 1930eko azaroan Gure Herria elkartea sortu zutela Gure> Herriari indarra emateko helburuz. Horretaz, Jean Etchepare lehendakariordeak La, tte idazkariari aipatu zion Gure> Herria> interesgarriago egin beharra334 Erantzun moduan, Gure> Herria> hilabetekari bihurtzea proposatu zuen Etcheparek, bihilabetekaria izan beharrean; 40 orrikoa izango litzateke, txandakatuz erdarazko (espainolez eta frantsesez) eta
|
euskarazko
zenbakiak; euskarazkoetan euskalki guztiak erabiliko zituzten. Berrikuntza horietarako guztietarako diru-laguntza eskatzeko aukera aipatu zuen Etcheparek, bai Eskualzaleen Biltzarrari baita Fédération> de Pelote> Basqueri ere, diru pribatua ere onartzeaz gain.
|
|
|
Aldizkariak zituen arazoei dagokienez, azaldu dugu 1930eko azaroan Gure Herria elkartea sortu zutela Gure> Herriari indarra emateko helburuz. Horretaz, Jean Etchepare lehendakariordeak La, tte idazkariari aipatu zion Gure> Herria> interesgarriago egin beharra334 Erantzun moduan, Gure> Herria> hilabetekari bihurtzea proposatu zuen Etcheparek, bihilabetekaria izan beharrean; 40 orrikoa izango litzateke, txandakatuz erdarazko (espainolez eta frantsesez) eta euskarazko zenbakiak;
|
euskarazkoetan
euskalki guztiak erabiliko zituzten. Berrikuntza horietarako guztietarako diru-laguntza eskatzeko aukera aipatu zuen Etcheparek, bai Eskualzaleen Biltzarrari baita Fédération> de Pelote> Basqueri ere, diru pribatua ere onartzeaz gain.
|
|
|
Laurent Apestéguyk behin baino gehiagotan hitz egin zuen bere ustez eskualzale garbia zen Etienne Decreptez, lan ederra burutu eta
|
eskuara
aise itzulikatzen duena; hala ere, Apestéguyren aburuz, Semetchian islatutako solas eta harreman batzuk ez ziren hambatean osoki gureak eta euskarara itzultzen zituen itzulgai ez ziren Decrepten hitz batzuk392 Decreptek Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> aldizkarian argitaratu zuen Semetchia> lana, era berea... Apestéguyk horren berri izan zuenean, erantzun egin zion:
|
|
|
Laurent Apestéguyk behin baino gehiagotan hitz egin zuen bere ustez eskualzale garbia zen Etienne Decreptez, lan ederra burutu eta eskuara aise itzulikatzen duena; hala ere, Apestéguyren aburuz, Semetchian islatutako solas eta harreman batzuk ez ziren hambatean osoki gureak eta
|
euskarara
itzultzen zituen itzulgai ez ziren Decrepten hitz batzuk392 Decreptek Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> aldizkarian argitaratu zuen Semetchia> lana, era berean Apestéguyren kritikei kontra eginez. Apestéguyk horren berri izan zuenean, erantzun egin zion:
|
|
|
en nuke, den gutienik ere, ttipitu nahi Etienne Decrept idazle aipatua...
|
Eskuarazko
lan berezi batzueri buruz, bertze askok amor egin dutelarik, ez da etsitu Decrept; jarreiki zaio sailari bururaino... zorigaitzez, lan berriari lotzen denak huts eginen du maiz... Laurent Apestéguyk, gure lagunak, jadanik adiarazi ditu hemen, Semetchia delakoaz zuelarik idaztaldia, gure iduriko, zuzenez erran behar zirenak394
|
|
|
Jules Moulierentzat neurthizlari nagusia434 zen Barbier; beronek buruturiko Testament> Zaharraren
|
euskarazko
itzulpena goraipatu zuen Moulierek:
|