|
2000
|
|
|
Bestetik, amaren pertsonaiaren bidez antzerki poetiko batean murgilduko gara, non sinbolo eta ikus jokoek izugarrizko garrantzia hartuko duten; hala nola, argazkiek, diapositibek, dantzak, abestiek...
|
Euskararen
historiaren alde tragikoa azaleratu arren, ez diote umoreari muzin egiten. Umore tonua txertatzeko, estatubatuar bikotea dago.
|
|
|
Sarrera egin eta testuingurua azaldu ondoren, azterketari Pasaiako aktibitate ekonomikoaren inguruko atalak ematen dio hasiera.
|
Euskararen
historia markatu duen elementua izan baita portua eta honek erakarri dituen atzerritarak
|
|
|
" Pasaiako
|
euskararen
historia soziala" izeneko azterketa argitaratu berri du bertako udalak. Gipuzkoako portu garrantzitsu honetan erromatarren garaitik XX. mendera bitarte euskarak izan dituen gorabeherak azaldu dituzte bertan.
|
|
|
Euskararen alderako argudioak erabiltzeko, uste dut on zaigula
|
euskarak
historian zehar izan dituen gorabeherak ezagutzea. Asmo horrekin egin nuen Euskararen ostarteak (1998) deritzan liburua, gure iragana era orokorrean agertuz.
|
|
|
Seme alabak eskolatu nahi zituzten gurasoek ordea, ezin ba kexatu, beren haurrak ikasketarik gabe geldituko ziren beldurrez. Jokaera horren lehen lekukoetariko bat dugu, nik dakidanez behintzat, Nafarroako Galipentzu herriko maisua, 1730 urtean era horretan haurrak zigortzen zituena, Jose Mateo zeritzan galipentzuarrak urte horretako irailaren 14an Orreagako artxiboan utzi zuen lekukotasunak dioenez; Bernardo Estornés Lasak bere liburuetariko batera oso ongi eraman zituen
|
euskarak
historian zehar izan dituen gertakariak, Canto y cantares de Euskalerria. Poemario nacional vasco (1994) delakoan.
|
|
|
52 zk. (1989), 99 Eliza Katolikoa eta euskaldungoa. 53 zk. (1989), 131 Euskal Herriaren Adiskideak eta nabigazio zientziak: Respaldizar en eskuizkribuaz (1773). 54 zk. (1989), 149 Nafarroako
|
euskararen
historiaz. 56 zk. (1990), 7 Amerika XV. mendearen azkenetan. 70 zk. (1992), 11 Granada 1492: garbiketa etniko baten bezperan. 74 zk. (1993), 63 Eliza eta euskal kultura.
|
|
|
INTXAUSTI, Joseba Errepublika espainola eta Euskal Estatutua. 3 zk. (1977), 55 Euskal Herriaren Adiskideak eta nabigazio zientziak: Respaldizar en eskuizkribuaz (1773). 54 zk. (1989), 149 Nafarroako
|
euskararen
historiaz. 56 zk. (1990), 7 Amerika XV. mendearen azkenetan. 70 zk. (1992), 11 Granada 1492: garbiketa etniko baten bezperan. 74 zk. (1993), 63
|
|
2001
|
|
|
alde batetik kanpotik (Katalunia, Flandes, Europako hizkuntza komunikate txikiak) eskatu diren txostenak, eta bestetik Euskal Herriko txostenak. Horien artean lau alor espezifiko batekoak (Teknika eta Teknologia, Osasun zientziak, Giza eta Gizarte zientziak, Natur Zientziak) dira eta besteek
|
euskararen
historia unibertsitatean eta gaur egungo egoera aztertuko dute datu asko emanez. Azken lan hau EIREko zuzendaritzak burutu du.
|
|
|
lehen hizkuntza, euskarazko gaitasun maila, jaioterriaren euskararen dentsitatea, bizilekuaren euskararen dentsitatea, gurasoekiko antzeko ezaugarriak, eta abar; 3) Azkenik, euskararen erabilerari dagozkionaldagai bereziak daude, hala nola erabilerarako bereizi ohi diren eremu sozialak: familia, lagunartea, lan mundua, hezkuntza mundua, administrazio guneak, etaabar. Horrela, euskararen arloan, batez ere ezaugarri edo aldagai soziodemografikoen egoerari buruzko informazioa dago, bai egungo egoera ezagutzerakoan, etabaita
|
euskararen
historia edo egoera historikoa ezagutzerakoan ere. Informazioanahiko zabala dela ere esan daiteke.
|
|
|
Gehi dezagun, honezkero lan handixkoa metatu duen Ricardo Ciérvideren azkena: " Toponimia del Becerro antiguo de Leyre (siglos XII XIII), VI", FLV 8 (1976), 237, axola handikoa
|
euskararen
historiarentzat ere (K.M.O.). [Esteban Urangaren Omenaldiko Mitxelenaren lana," Notas sobre las lenguas de la Navarra medieval", orain Palabras y textos, 73 or.].
|
|
|
Beti harritu izan nau" gure  hizkuntza indoeuroparrak" solasean maiz aipatzeko hizkuntzalarien joerak10, ez jatorriko gizarteaz dihardutelarik, axaleko diferentzia handiak gorabehera, guztien artekoa den oinarrizko ezaugarri multzo batez baizik (beste hizkuntzenak ez bezalakoak, kontrakoak ez badira: " gure hizkun  tza indoeuroparretan bederen gertatzen ez den bezala", e.a.). Nolanahi ere, iritzirik zuhurrenarentzat ere,
|
euskararen
historiak egiaztatzen duenez, elementu honek, kidetasuna ala bakartasun genetikoa, konparatistaren bide estuak gainezkatzen duen interesa du. Berez, edozein gauza itzul edo molda daiteke hizkuntza batetik bestera; itzulpenak eta moldadurak ordea errazagoak dira batzuetan (mekanikaz ere, nolabait esan, egin daitezkeelarik), eta nekezagoak besteetan.
|
|
|
|
Euskarari buruzko
historia sozialaren tesi nagusia ezagutzen dugu: historiak justizia egin dio euskarari, eta egun dagokion lekuan dago egon.
|
|
|
Aipatu dudan dinamika gaizto hori muturreraino eraman baita azken bi urteotan: ETAk su etenaren ostean hautatu duen galbide burugabeak, EHren ETArekiko menpekokeriak... aitzakia ezin hobea eskaini diete
|
euskarari
historia aurreko bitxi preziatuarena beste baliorik ematen ez diotenei.
|
|
2002
|
|
|
|
EUSKARAREN
HISTORIA IPUIN ERAN
|
|
|
Ustela aldizkaria fundatu zuen Atxagarekin batera, eta Zergatik bai (1976) bere gaitasun literario handiaren erakusgarri bizia izan zuen. Izagirrek argitaratu ditu poemaliburuak (Itsaso ahantzia, 1976; Oinaze zaharrera, 1977; Guardasola ahantzia, 1977; Balizko erroten erresuman, 1989; Non dago Basque" s Harbour?, 1997); saiakerak (Gure zinemaren historia petrala, Susa, 1996; Incursiones en territorio enemigo, Pamiela, 1997; eta
|
Euskararen
Historia txikia Donostian,); hiztegiak (ik. Euskal Lokuzioak, 1981), marrazki bizidunetarako gidoiak eta beste hainbat idatzi, denak euskal kulturarekin duen konpromiso argiaren fruitu.
|
|
|
Daskonagerreren eleberriak ez zuen jarraitzaile askorik izan euskal idazleen artean, eta 1876 osteko literaturaren berpiztean, J. Juaristik (1987b) baieztatzen duen bezala, batik bat espainieraz idatzi zen. Lehen euskal eleberria sortzeko aitzindaritzat jotzen dira Juan Bautista Elizanbururen Piarres Adame saratarraren zenbait historio Laphurdiko eskuaran (1888) eta Resurrección María Azkueren Bein da betiko (1893), kritikarien arabera, autore honek
|
euskararen
historiari egindako ekarria euskal literaturaren historiari egindakoa baino handiagoa izan bazen ere. J.B. Elizanbururen eleberri laburrak narrazio sorta bat agertzen du Piarres Adamek kontatuak, Adamek Pello gaztearekin batera Olhetako jaietara egindako bidaian zehar jazotako gertakariek aberastua.
|
|
|
Erize, X. (1997): Nafarroako
|
euskararen
historia soziolinguistikoa(). Soziolinguistika historikoa eta hizkunta gutxituen bizitza, NafarroakoGobernua, Iruñea.
|
|
|
Eta oro har, paperean bederen, abertzaleen eskuetan egon izan diren gainerako administrazioak ere, beste alderdiek ez baitute honetan gehiegi egin, egia aitortzen baldin badugu. Abertzale ez diren politikoek euskara beti arazo gisa ikusi izan dute, zoritxarrez, eta dudan inpresioa da
|
euskara
historiaren zokoan desagertuko balitz, hiletetako elizkizunetan lehenbiziko lerroan uzkurtuta eta itxurak egin ondoren, lasai ederra hartuko luketela.
|
|
|
Nola ote da posible pribilegiatua den belaunaldiak —ezsoilik euskara jaso eta hizkuntza horretan nahikoa ondo trebatua izanaren aldetik— horrela hitz egitea? Izan ere,
|
euskararen
historian inoiz izan bada ondo prestaturiko gazteria, oraingoa da. Eta ikuspuntu horretatik ulertuta, itzulinguru eta zehar esanik gabe, heldutasun falta larria eta oroimen historikorik eza litzateke arestian jasotakoa bezalako iritzia izatea.
|
|
2003
|
|
|
Nafarroako ipar ekialdeko euskara. Irunberritik Aezkoaraino lanean, hain zuzen ere bi leku hauen artean aurki ditzakegun ibarretako bakoitzean
|
euskarak
historian zehar izan dituen mugak ezagutzera ematen ditu Aitor Aranak, mapa eta guzti, leku bakoitzeko euskara nolakoa zen agertuz.
|
|
|
agertzen ari zirela erakusten digu. Hola bada,
|
euskarazko
historia lanak produzitzeko eta irakurlego bat izateko baldintzak agertzen ari ziren.
|
|
|
Hola bada, XIX. mende erdialdetik aurrera, kantabrismoaren diskurtso historikoa herritar euskaldunen artean hedatzen ari zela ikus dezakegu. Ziurrenik Iztueta edo Hiribarrenen
|
euskarazko
historia lan urri eta xumeen bidez baino gehiago, erdal iturrietatik heltzen ziren topiko historiko hauek. Nolanahi ere, euskal festetako bertso eta poesiek, kontzientzia historiko horrek euskaldunen artean zuen hedaduren erakusgarri eta eragile ziren.95 Alta, historia generoko olerki hauek, nekez kontsidera ditzakegu euskarazko historiografia.
|
|
|
Jatorria erromatar garai aurrean zuen berbeta mintzatzen segitzeak, euskaldunen izate zaharra eta iraupen aldagaitza justifikatzen zuten. Diskurtso horretan, Goihenetxek dioen legez,
|
euskarak
historia jaten zuen: erudizioa eta zientzia historikoen metodoak erabili barik (iraganeko agirien azterketa), hizkuntzalaritzaren ildotik jotzen zen gehien bat (euskararen barne perfekzioa deskribatuz, Espainian zehar barreiaturik zeuden ustezko euskal toponimoak analizatuz...).
|
|
|
–Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen. Eta hein horretan ez bazen originalegia izan, mito kantabristak euskaraz garatzean esan daiteke aurreneko
|
euskarazko
historia lana idatzi zuela, aurreneko narratiba historikoa euskaraz, Klaberiak bere bertsoan eskatzen zuen huraxe; beti ere, diskurtso kantabrista hauek historia generokotzat har daitezkeen heinean, esan dugunez nahiko atenporalak eta beraz historikotasun gutxikoak baitziren.
|
|
|
Ikusi dugunez, XVIII. mende amaieran argitaraturiko Iparraldeko historia lan guztiak aristokraten babespean eta frantses hutsez egin ziren, interes jakin batzuk Frantzia baitan defendatzeko idatzi baitziren. Aldiz, Egiategik,
|
euskarazko
historia lan orokor bat idazteko izan zitzakeen arazo pertsonalez gain, zail izango zuen halako lan batentzat babesleak eta irakurleak aurkitzea.58 Beñat Oiharzabalek iradokitzen duenez, baliteke XVIII. mendean, zuberotar eliteko taldetxo baten artean, euskara latinaren edo frantsesaren pareko kultur hizkuntza bihurtzeko kezka egotea, hor kokatuz Egiategiren saioa.59 Baina dudarik gabe produkzio...
|
|
|
Zeren erdaldun herritar apalentzat historia lanik ez produzitu arren, idatzi idazten ziren historia lanak erdaraz (goi klaseentat). Aldiz euskararen egoera diglosikoan, Euskal Herriko goi eta erdi klaseak erdaraz alfabetaturik zeudenez, euskaraz idaztekotan herritar apalentzat idazten zen, eta haientzat ez bazen historia lanik idazten, ez zen
|
euskarazko
historia lanik inorentzat idazten. Eta hola, euskarazko historiografiaren agerpena, historia gaiak herritar apalei begira idazteari loturik zegoen.
|
|
|
Eta horri lotu behar zaio, gure ustez, herritarrentzako historia generoko lanak idaztea. Eta beraz
|
euskarazko
historia lanak agertzea.
|
|
|
Ohargarria da lau autore hauetatik hiru laikoak izatea, eta guztiek ere euskaldun herritarren irakaskuntzaren inguruko kezka izatea. Pentsa daiteke euskarazko hezkuntza interesatzen zitzaien heinean, historia formazio zibil horren parte gisa ikusiko zutela, eta hortik
|
euskarazko
historia lanak idazteko beren proiektuak. Kontrara, euskal idazle eliztar gehienek, beren obretan euskal historiaren oihartzun batzuk jaso arren, ardura nagusi gisa erlijioaren irakaspena zuten, ez historiarena.
|
|
|
Nolanahi ere, kontakizun hauek Frantziako edo Espainiako historia orokorretan, bariante berezi bezala, txertatu nahi ziren. Bazen azkenik
|
euskarazko
historia lan hauek, beren berena zuten problematika bat: diskurtso historikoa gorpuzteko forma narratibo erakargarri bat aurkitzea, bereziki ikasketa handirik gabeko herritarrengan pentsatuz.
|
|
|
Eta XIX. mende erdialdetik gisa bereko poema historiko gehiago agertu ziren. Edozein kasutan historia lan guztiok ez zuten
|
euskarazko
historia erlijiosoek adinako produkziorik ez oihartzunik lortu (ikus taula eta 7.1 zerrenda).
|
|
|
Jaione Agirre Garciak (2002), adibidez,
|
euskarazko
historia lanetan erabili beharreko aditzaren aspektua aztertu duelarik, egungo usadioak eta teoriak ikusteaz gain, euskarazko behinolako tradizio idatziko erabilerak ere haintzat hartu ditu (zehazki Larramendi eta Kardaberaz-en narrazio historiko erlijiosoetako aditz denborak behatuz. Cf. Agirre Garcia, 2002:
|
|
|
Hala hasten zuten Pruden Gartziak eta Iban Zalduak, beren ardurapean argitaratutako liburu historiografiko gomendagarriaren hitzaurrea1 Guk ere, haien bidetik, historia lanen inguruan gogoeta egin nahi dugu, ahal den neurrian irakurlea aspertu gabe. Kasu honetan,
|
euskarazko
historia aldizkari baten lehen alea izanik, euskarazko historiografia gai egokia izan daitekeela pentsatu dugu.
|
|
|
Hola bada, artikulu honetan euskaraz idatzirik dagoen historiografia hori ikertu dugu: nortzuk idazten duten, zertaz, beren produkzioaren ezaugarriak, bilakaera,... Eta honek hitzaren bigarren definiziora garamatza, histori (ografi) a lan horiek aztertzeari ere historiografia deritzo eta3 Hortaz
|
euskarazko
historia lanak berrikustean balantze historiografiko bat egiten ariko ginateke. Gainera euskarazko historia lan guztiak zerrendatuko bagenitu, lehenetik azkenera, historiografia hitzaren hirugarren definizioa beteko genuke, euskarazko historiografia osoa bilduz4.
|
|
|
nortzuk idazten duten, zertaz, beren produkzioaren ezaugarriak, bilakaera,... Eta honek hitzaren bigarren definiziora garamatza, histori (ografi) a lan horiek aztertzeari ere historiografia deritzo eta3 Hortaz euskarazko historia lanak berrikustean balantze historiografiko bat egiten ariko ginateke. Gainera
|
euskarazko
historia lan guztiak zerrendatuko bagenitu, lehenetik azkenera, historiografia hitzaren hirugarren definizioa beteko genuke, euskarazko historiografia osoa bilduz4.
|
|
|
Baina iraganaren azterketa modu kritikoan ere egin daiteke, egungo egoeraren iturburuak ikusteko, eta erdi ezezagun zaizkigun aitzindariak ezagutzeko, halabeharrez haien oinordeko zuzenak garela pentsatu beharrik gabe. Euskal historiografiaren kasuan, aurrekariak, hau da, iraganean ondutako
|
euskarazko
historia lanak, aurkitu ditugu, baina tradizio historiografikorik gutxi azaldu zaigu: aurrekariak horixe izan dira, kronologikoki lehenago egin diren lanak, baina eskolarik eta jarraitasunik (tradiziorik) sortu gabe gehienetan.
|
|
|
5 Mikel Aizpuruk (2002: 227) aipatu izan du
|
euskarazko
historia produkzioak autoerreferentzialtasun itxi baten arriskua saihestu duela. Dudarik gabe, autoerreferentzialtasun endozentriko hertsi bat kaltegarria da, baina horren antipodetan egotea, hots, inolako erreferentzialtasunik sortu gabe, ez da askoz hobea.
|
|
|
XVI. mendetik XIX. mende amaierara: euskarazko narratibaren hastapenak,
|
euskarazko
historia generoaren lehen zantzuak, eduki prekritikoa
|
|
|
Artikulu honetan, lehen epea aztertzera mugatuko gara, aurrekariena. Epe hau
|
euskarazko
historia lanen sorreratik urteetara luzatu dugu. Azken mugarri hori, II. Inperioaren erorketak Frantzian (eta Ipar Euskal Herrian), eta foru abolizioak Hegoaldean markatu zuten.
|
|
|
Hala ere, Kondairazuzentzen duten UEUko Historia Saileko kideen iritziz ekitaldi hartan esandakoak bere hartan publikatzeko modukoak dira, bereziki ondo egokitzen baitira Kondairaaldizkariak plazaratu nahi dituen zenbait auzitara: historiaren egungo estatus labainkorra zientzien artean, Euskal Herriko historiografiaren egoera,
|
euskaraz
historia lantzearen erronkak, etab. Izatez, urte batzuk lehenago, Iban Zaldua (Pruden Gartziarekin batera) antzeko auziez arduratu zen beste liburu batean (Historia: zientzia ala literatura?, UEU, Bilbo, 1995); eta horrek eta bere euskal idazle/ historialari kondizio bikoitzak, abiapuntu aparta eskaintzen zion gai hauetaz aritzeko.
|
|
|
Berrogeita hamarreko hamarkada aipagarria da Nafarroako
|
euskararen
historian eta oroitzapen iraunkorra merezi lukete euskaltzaleon aldetik orduko zenbait gizonek. Diputazioaren agerpen onuratsuarekin amaitu bazen XIX. mendeko euskaroen itzalunea, Aldundi beraren eskutik berpiztu zen, gerra ostean, nafar hizkuntzaren argisenti pozgarria.
|
|
2004
|
|
|
Atal honekikoak egiteko, Jose Maria Jimenoren lerroalde bat landatu nahi dut hemen hizpide dugun auzia apur bat argitzeko. Oso oker ez banago, uste dut,
|
euskararen
historia sozialean gizon honek egin dituen ekarpenen argitan, bi elebitasun horien arteko mugarriak nahiko argi antzeman ditzakegula. Hasi, honela hasten da ostu diogun aipua.
|
|
|
Ez da zalantzarik orobat zerekikoan zertaratu zaigun Haritxelhar:
|
euskararen
historia, erabat harturik, eta bilakaera horretan egon diren gorabehera guztiak gogoan izanda, egungoa omen dugu abagunerik bikainena euskaltasunaren kemenindarrari doakionez. Itzaina ez da makala, gero!
|
|
|
Hala ere, ez dakit ez ote den sobera gibeleratu atera duen ondorena ateratzeko. Bere sorlekutik bertatik abiatuta, Iparraldeko eremuan ez baitugu
|
euskararen
historian aldirik oparoena hautematen egun. Ezta inondik inora ere. Hain zuzen ere, adierazpen horiek eragin zituztenen artean Unescoren txostena zegoen, non, besteak beste, zera aitortzen zen:
|
|
|
–Euskarak beren espainiartasuna maitatzeko balio die?. Espainiartasun horixe bera izan da, hain justu,
|
euskararen
historia soziala eta politikoa hankaz gora jarri nahi ez badigute behintzat, euskararen etsairik amorratuena. Hona beraz etsai amorratua maitale leial bihurtzeko metamorfosia.
|
|
|
Badakigu noski jarrera eta jokabide horrek ez duela gisa horretako aitortzen eta adierazpenen beharrik, baina Segurolak ondo asko zioskunez, are aiseago zilegiztatzen dute giro horretan euren odolustutze politika: dakigunez,
|
euskararen
historia odol huste atergabearen jazoera izan da aspaldidanik, eta historia desitxuratu horretan eroso sentitzen dira era horretako iritzien abaroan. Lagin xume bat aldatuko dugu hona, hizkuntza kontu hauen baitan azpilanean dabilen legitimazio ideologia hori ikus dezagun.
|
|
|
Horretan ere badira ñabardurak, eta ez beti argigarriak. Argigarria izan liteke, demagun,
|
euskararen
historia ez urrunean diglosiak jokatu duen papera. Paper hori, behinola, ñabarduraz jantzitako aipu honetara irauli zigun Mitxelenak:
|
|
|
Hizkuntza diglosiko batek, eta hori izan dugu
|
euskararen
historia luze bezain malkartsua idatzizko kultura sortu zenetik, ahozko kulturaren eta komunikazioaren eremua bakarrik du jardunbide. Jardunbide hau historia beltz horren isla izan da, menderakuntza nazional eta sozial latz baten adierazle.
|
|
|
80 Xabier Erize Etxegaraia: Nafarroako
|
euskararen
historia soziolinguistikoa(), 1997, Nafarroako Gobernua, 534.
|
|
|
|
Euskararen
historian beti izan ditugu, gure hizkuntzaren eta kulturaren aurka mintzatu zitzaizkigunak, etsaiki. Etsaigoa horrek ordea bihurtze mota ezberdinak ekarri ditu; batzuetan euskara idatziak bere frogak egin nahian idatzea.
|
|
|
Orixek, hori idaztean, seguru asko, gogoan du Hendaia eta Hondarribia ko Batzar sonatu haietan gertatua. Jokoan zegoena zerbait serioa zen,
|
euskararen
historian epealdi berri bati eragingo ziona, Larramendirena baino areago joango zena, euskara, artean baserritar eta arrantzaleen hizkuntza zena, hizkuntza modemoa, zemahitarako gaitua, egitea baitzen azken xedea. Elias Agirrek gerraurean idatzitako:
|
|
|
< < El estado español comete el delito contra el derecho y la historia, de favorecer a una sola en detrimento de todos los idiomas peninsulares. El castellano disfruta de una posición privilegiada y única> > (Euska/ Esnalea, l, 2, 1911, 21.or.; Xabier Erize Etxegaraik aipatua, in Nafarroako
|
euskeraren
historia soziolinguistikoa(), Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura Departamentua, Iruña, 1997, 54.or.).
|
|
|
Antolatzaileek adierazi dutenez,
|
euskarak
historian zehar, baina bereziki" frankismoaren sasoian jasan izan dituen errepresioa eta jazarpen estrategia zenbaiten ondorioak" erakutsi nahi ditu ekimenak. Horretarako ibilaldi bat egiten da gerra ondorengo urteetan Euskal Herriko edozein leku izan zitekeen herri batean zehar.
|
|
|
Gai honetan polemika gehien sortu duenape rtsonaadierazteko hitzen arteko aukerarik egokiena zein zen erabakitzea izan da. Gizon hitza erabili izan da bai maskulinoa bai generikoa adierazteko
|
euskararen
historian zehar, maskulinoa izanik, eta gizaerroa gizon hitzetik datorrela aintzat hartzen badugu, etimologikoki gizaki k maskulino izaten jarraitzen du. Honen aurrean bi jarrera egon dira:
|
|
2005
|
|
|
Atzo eta gaur, bigarren bagoia,
|
euskararen
historiari buruzkoa da. Hizkuntzaren eremuak mendetan zehar nozitutako atzerakada adierazten duten ohiko mapak ikusi ahal izango ditu bisitariak.
|
|
|
Hantxe dago Plazaola, Interpretazio Zentroaren aldizkari digitala.
|
Euskarak
historian zehar emandako berriez hornitzen da Plazaola, eta ez dauka, hortaz, gaurkotasunarekin inongo loturarik. Isoirdek azaldu duenez, «aldizkariak sei hilabetean behin edo berrituko ditugun zortzi orrialde dauzka; gehienbat kanpotarrentzat dago eginda, jakin dezaten zer diren bertsolariak, zein izan zen euskaraz idatzitako lehenengo liburua...».
|
|
|
Edozein hizkuntzak bizirik irauteko funtsezkoa da aldaera komun edo estandar bat izatea eta esparru eta maila guztietan erabilia izatea.
|
Euskararen
historian zehar behin eta berriro idazleek agertu duten kezka da euskara batuaren beharra, baina euskalki bat edo zenbait euskalki literatur hizkuntza modura erabiltzeko saio ugari egin badira ere (ikus Villasante, 1970 eta Zuazo,
|
|
|
Bestetik it pluralgilea euskaraz aditz barruan doa, eta sekula ez sustantiboetan. Gainera te pluralgilea
|
euskararen
historian berria dela dirudi,/ t/ gabeko formak, Bizkaian eta Zuberoan gordetzen direnak, zaharragoak ematen dute (adib. bizkaierazko dozue eta zuberazko düzüe), gipuzkerazko dezute formaren aurrean.
|
|
2006
|
|
|
euskararen herria ez da oso kultua izan), hizkuntzaren naturakoa bezala pasarazi. Horregatik, bitxiaren bitxia baino ez da, gero, testuingurua aldatu orduko,
|
euskarak
historian beti egin omen duena –kultur hitzak latinetik hartu– haren naturaren aurkakotzat jotzen badigu modernitaterako. Hizkuntza modernotzeko bi modu omen dago:
|
|
|
Hala ere, eta horrek kontsola gaitzakeen arren, ez dakit nik ez ote lukeen euskaldun eta euskaldungai askok eskertuko balantzaren alderdi konplikatuan beste zerbait jarri balitz, eta aditza alderdi sinplean utzi. Tira, lehenago esan dugun moduan, egina dago, eta, gure zerrendatxoko gainerako mugarriek bezala, neurri batean behintzat,
|
euskararen
historia eta oraina ere zertxobait markatu izan ditu.
|
|
|
Euskañolaren sorrera, horrenbestez,
|
euskararen
historian zorigaiztoko gertakaria izan da askorentzat. Bestelako irakurketa bat egin dakioke gertakariari, ordea.
|
|
|
Beste mugarri bat
|
euskararen
historian. Hau, gainera, oso berria:
|
|
|
|
EUSKARAREN
HISTORIAKO BESTELAKO MUGARRIAK
|
|
|
|
Euskararen
historia ezagutu, jaso eta kontatu duten guztiek edo gehienek zenbait une garrantzitsu azpimarratu dituzte: erromatarren etorrera, Erromako inperioaren galera, Erdi Aroko mende ilunak, euskarazko lehen liburua, frankismoa, ikastolen sorrera...
|
|
|
erromatarren etorrera, Erromako inperioaren galera, Erdi Aroko mende ilunak, euskarazko lehen liburua, frankismoa, ikastolen sorrera... Kontaketa kronologikoan zenbait gertakizunek izugarrizko zama berenganatu dute, eta historiografia orokorraren iturritik edan ohi du, askotan,
|
euskararen
historia berezituak.
|
|
|
Aitortu behar da, bai,
|
euskararen
historia begiratzeko modu ezberdinak egon badirela, galera baten historia kontatzea edo erresistentzia eta bizinahi baten historia azaltzea, esaterako?, baina arestitxoan aipatu ditugun une garrantzitsu eta gako horien aipamena ia konstante bat da, egileak eta kontakizunak gorabehera.
|
|
|
Ez dugu gertakari horien garrantzia ukatuko, ezta zalantzan jarriko ere. Horiek denak mugarriak dira
|
euskararen
historian. Baina gure hizkuntzaren ibilbidea, eta are gaurko egoera, oso bestelakoak izan litezke gure historiako hainbat unetan eta pasartetan euskaldunok bestelako erabakiak hartu bagenitu, edo beste era batean jokatu bagenu.
|
|
|
Jarraian jasoko ditugun gertakariak, une historikoak, abaguneak, edo direnak direlakoak,
|
euskararen
historiaren ohiko irakurketetan ez dira jasotzen, edo ez zaie aparteko garrantzirik ematen. Eta garrantzirik ez omen dutenez, batzuetan ez zaie azalpenik bilatu, eta ez dugu ahaleginik egin hura gertatu ez balitz sortuko zatekeen egoera irudikatzeko.
|
|
|
Bada, horixe izanen da guk eginen duguna.
|
Euskararen
historiako ez-ohiko mugarri batzuk hona ekarri, eta haien gaineko irakurketa bat egin. Gure ustez euskararen historiako gertakari distiratsuez gain badira bestelakoak ere, eta bestelako gertakari eta fenomeno horiek izan dituzten ondorio soziolinguistikoei erreparatuz gero, euskarak historian, eta aurrehistorian?
|
|
|
Euskararen historiako ez-ohiko mugarri batzuk hona ekarri, eta haien gaineko irakurketa bat egin. Gure ustez
|
euskararen
historiako gertakari distiratsuez gain badira bestelakoak ere, eta bestelako gertakari eta fenomeno horiek izan dituzten ondorio soziolinguistikoei erreparatuz gero, euskarak historian, eta aurrehistorian, barrena egin duen bideari beste irakurketa bat egin dakioke.
|
|
|
Euskararen historiako ez-ohiko mugarri batzuk hona ekarri, eta haien gaineko irakurketa bat egin. Gure ustez euskararen historiako gertakari distiratsuez gain badira bestelakoak ere, eta bestelako gertakari eta fenomeno horiek izan dituzten ondorio soziolinguistikoei erreparatuz gero,
|
euskarak
historian, eta aurrehistorian, barrena egin duen bideari beste irakurketa bat egin dakioke.
|
|
|
Debako
|
Euskararen
Historia Soziala. Sintesi soziolinguistikoa (Debarrak gogoan).
|
|
2007
|
|
|
13
|
Euskara
historian zehar.
|
|
|
La, ttek bazuen berak asmatua eskuarazko kurtsoa; ez zen nahi baldin baduzu hain didaktikoa, bainan
|
eskuararen
historia, Euskal Herriaren historia eta hori zuen, historiaz gehienik, eta gero gure mintzairarenaz, eta gero urtean behin egiten zigun holako konkurtso bat bezala, sariketa bat, Emile Larrerekin Baionan izandako elkarrizketa, 1997ko abuztuaren 12an.
|
|
|
apaiz egin eta berehala Kubara joana (1927), bizitzera ez zen itzuliko Penintsulara 1949a arte, eta orduan Probintzia osoko Nagusi aukeratua izan zelako. Etorri bezain laster, Salbatore Mitxelenaz baliatu zen euskal kulturari bere lekua ematen hasteko (Arantzazu poema, 1949; Arantzazuko
|
euskarazko
historia: Ama semeak Arantzazuko kondairan, 1951); biak Leteren erabakiz argitara emanak, azken hori gainera haren mandatuz idatzitakoa.
|
|
2008
|
|
|
duela gutxi arte, euskarak bizirik irautea lortu badu, estatuak edota bertzenazko egitura politikoak gorabehera izan da, haiek arren hala esaterik balego, ez inolako estatu bati esker (dela nafar, dela frantziar, dela espainiar).
|
Euskararen
historia, estatuen historiaren gainetik edo azpitik edo bazterrean garatu da, estatu nahiaren kontra ere bai askotan. Nafarroako gorteetan ez zen inoiz ofizialki euskaraz mintzatu; konkistaren aurretik, nik dakidanez, Nafarroako erakundeek ez zuten inoiz euskarazko dokumenturik produzitu.
|
|
|
–Erdal komunitatea ez da
|
euskararen
historiaren subjektua, baizik eta kanpoko eragilea. (...) Euskarak ez du iraun isolamenduagatik, baizik eta mundu egituratu bat zuelako azpian?.
|
|
|
Erize, Xabier (1997): Nafarroako
|
euskararen
historia soziolinguistikoa().
|
|
|
Inork ezin du ukatu antzin aroko lekukoek
|
euskararen
historiaren ezaguerarako duten garrantzia. XIX. mendean A. Luchaire ren lanekin hasi eta urte askotan zehar hizkuntzalari gehienak garbi izan dute euskararen aztarna zaharrenak Akitanian aur kitzen zirela erromatarren inperioaren lehendabiziko bi mendetan.
|
|
|
Niri
|
euskararen
historian denboraren aldetik luzea baina datuen aldetik murri tza den garaia aztertzea dagokit gaurko honetan, Erdi Arokoa baino lehenagokoa, an tzinatean aurkitzen ditugun leku izen, pertsona izen eta zeharkako lekukoak aztertuz orduko euskararen nondik norakoak argitzea, alegia.
|
|
|
Beraz azalpenak orokorra luke izan, eta ahal den neurrian bi muturretako datuak bide batez azaldu: antzinako formek
|
euskararen
historiaz dakigunarekin ados etorri behar dute, historia honen mugarri sendoak bihurtzen diren eran.
|
|
|
Garbi dago lehendabiziko izena orokorragoa den Sembus> izenaren aldaera dela, bigarrena latinezko Salinis ena denaren moduan, hau ere lehengo corpusean ezagutzen genue na. Horrek erakusten digu, alde batetik, X hitz hasieran ez dela fonema autonomo baten adierazpidea, S ren bitartez idazten den edo diren txistukari frikari (ar) en aldae ra baizik, eta bestetik, ondorio gisa, lehengo azalbidea funtsean indartu egiten dela, aldaera hori
|
euskararen
historian Erdi Aroko lekuko zaharrenetik hasita ezagutzen dugun asimilazio bustidura edo palatalizazioaren adibidetzat hartzen badugu. Euskarak, euskalkiz euskalki ezberdina den asimilazio bustidura edo palatalizazioa ren ondoan, badu beste moduko bustidura bat, L. Oñederrak (1990) buztidura> adie
|
|
|
XXI. mendean aurkitzen gara, eta mende honetan testuen hizkuntzalaritzak alde batetik eta soziolinguistikak eta pragmatikak bestetik, bata bestearen beharraz ohartu bezain laster, elkar osatu eta aberastu egin dute. Ondo dakigu
|
euskararen
historia erromatarren presentziarekin argitzen dela (baita mugen aldetik Euskal lurraldeenak gero eta gehiago gutxitu egin direla ere, ezaguna den ezkero). Gure historiaren den boraldi ilunenetako bat. Goi Erdi Aroa, aztertzeko metodo historikoaz baliatzeak eraman zituen arkeologo batzuk azterketa sistematikoak egitera, baina estudio haue tatik bildu den informazioa, hala ere, sakabanaturik aurkitzen da, batez ere argitalpen monografikoetan, historia kongresuetarako aktetan, aldizkari zientifikoetan.
|
|
|
Segura eta Etxeberriak katalogatzen egin duten lanaz gain, sailkapen kronologikoa behar dugu. Beste alde batetik, ikerlan honek informa zio ugari ematen digu
|
euskararen
historiari buruz, garaiko biztanleek kokalekuei buruz genekiena aberastuz.
|
|
|
Horretaz,
|
euskararen
historiara ateratzen den garaia alde batera utzita (gaur goi zean Gorrotxategik hitz egin du horretaz zorrotz eta zeharo), goazen hizkuntza harre manen hasierari buruz hitz egitea.
|
|
|
|
Euskararen
historia luzean, bi mila urte ingurukoa da guk, ondo edo txarto, ezagutzen dugun denbora tartea, eta bi mila urteko denbora tarte horretan, euskara beti agertu da zerbaiten gabezian, beti agertu da inoren menpean. Baina bi mila urteko denbora tarte horretan, gabeziak betetzeko nahia, eta gainerako hizkuntzen maila berean jartzeko gogoa ere aspalditik eta sarri agertu dira.
|
|
|
Horren emaitzak ere hasi gara jasotzen eta, denetan nagusia, ezbairik gabe, argitaratu berria den Euskaltzaindiaren Hiztegi> Batua> dugu. Gure ustez, Hiztegi> benetako mugarria da
|
euskararen
historian eta ezin eskertuzko tresna dugu euskaldunok euskararen normalizazioan aurrera egiteko.
|
|
|
Horrez gainera Kondaira:
|
Euskarazko
historia aldizkaria sarean (www.kondaira.com) proiektuaren lehen zuzendaria izan da eta beraz zientzia historikoek sortzen dituzten eztabaiden erdi erdian dago, bereziki euskal historiografiaz arituz.
|
|
|
Euskal izenen historia
|
euskararen
historiaren partea da, eta euskarak Euskal Herrian mintzatu diren erdarekin izan dituen harremanen historiaren zati bat. Hau da, oso estatus ezberdina izan duten hizkuntzen arteko botere eta truke harremanen alderdi bat.
|
|
|
Espekulatutako protoeuskara Gorrotxategi izan zen dudan jarri zuena Henrike Knörr jaunarekin, Iruña Okako 1.700 urteko ostraka euskaldunekin batera, esanez
|
euskararen
historia berriz aztertu behar zela. Iruña Oka ko eleak existitzen dira kazetetan direlako:
|
|
|
|
Euskararen
Historia Soziala proiektua aurkeztu dute
|
|
|
Euskararen gizartekotasuna aztertu eta hizkuntzari gertatu zaizkion gauzak ezagutzea. Horixe da, izan ere, Euskaltzaindiaren Jagon sailak abiatu duen
|
Euskararen
Historia Soziala proiektua.
|
|
|
Euskararen Liburu Zuria da eite bereko lan bakarra. 1978an argitaratu zuen Euskaltzaindiak,
|
euskarak
historian izaniko baldintza etno kultural, ekonomiko, sozial, politiko, administratibo, literario eta erlijiosoak argitzeko, eta Koldo Mitxelena, Luis Villasante, Jose Miguel Barandiaran, Jose Maria Satrustegi, Joseba Intxausti, eta Jose Luis Alvarez Enparantza Txillardegi ren artikuluek gorpuztu zuten.
|
|
|
Ondorioak, halaber, behin behinekotzat joko dituzte beti. «Ez goaz kolpean
|
Euskararen
Historia Soziala argitzera» esan zuen Zalbidek. «Aurrelana izango da oraingoa, eta ikersailak ezarriko ditugu.
|
|
|
|
Euskararen
historian indar banatzaile gehiago daudela diozu, indar bateratzaileak baino.
|
|
|
Halere, ez da gauza berria.
|
Euskararen
historian nabarmena da inguruko erromantzeek utzi duten aztarna. Orain hasi gara hori ezagutzen, gure mintegian hitz egingo duten hizkuntzalari gazte batzuei esker, Julen Manterola, esaterako.
|
|
|
Huheziko arduradunak bertan egon ziren, tartean Nekane Arratibel dekanoa, eta Joseba Intxausti ohorezko euskaltzainak Etxeberri,
|
Euskararen
Historia Soziala biltzeko Euskaltzaindiaren egitasmoari buruz egin zuen berba. Diploma banaketaren ostean, Jon Sarasuak eta Iñaki Urruzolak graduondorako idatzitako hereserkia kantatu zuten irakasleek eta ikasleek ere izan zuten protagonismorik.
|
|
|
Zergatik ez jarraitu bide beretik?, galdetu diot neure buruari. Azken batean, askoz ere zirraragarriagoa da
|
euskararen
historia horrela kontatzea, eta ez gure ohiko Filologiako eskoletan erabili behar ditugun zuhurtzia neurri guztiekin eta nahitaez aitortu behar ditugun hutsune zientifiko deseroso guztiekin.
|
|
|
|
Euskararen
historiari buruzko atalean baino kolore dramatikoagoz margotu dizkiet indoeuropar basatien inbasioak Euskal Zibilizazioari ekarritako kalteak eta zorigaitzak. Erromatarkuntza hondamendi horren azkeneko astinaldi gisa aurkeztu dut, zeinari, mendebaldeko Europan, herri bakar batek egin izan baitzion aurre:
|
|
|
Noski, liburua argitaratu zenetik, 80ko hamarkadatik hona, aldaketa dezente egon dira bai corpusaren plangintzan eta baita egoera soziolinguistikoan ere; eta Iruñeko Biltzarretan soziolinguistikarekin erabat lotzen den egitasmo polita aurkeztu zuen akademiak:
|
Euskararen
Historia Soziala deitutakoa, hain zuzen ere.
|
|
|
Momentuz ez noa beste informaziorik ematera proiektu horri buruz, denborarekin ikusiko da oraindik gaztea den eta esperantza handiak sortzen dituen proiektu berri horri eskaintzen dituen fruitu guztiak ateratzeko gai garen. Proiektuaren aurkezpen labur bat egin zuen Joseba Intxaustik, egitasmoaren zuzendariak, Euskera aldizkarian(" Joanes Etxeiraila urria berri Egitasmoa()
|
Euskararen
Historia Sozialerako Proiektua"), eta laster Iruñeko aktak argitaratzen direnean proiektuaren beste aurkezpen bat izango dugu ere.
|