|
2003
|
|
|
|
EUSKAL
HERRIANINPRIMATUA
|
|
|
Kasurako, 1854koamaieranMontevideora iritsi zenean, aitaSarrotekeuskaldunbakarraaurkituzuen urtehorretakopazkoakegindazituena.Baina,
|
Euskal
HerrianezagunazennonbaitAmeriketako euskaldunen, apostasia, orokorhori, etaizanere, ordurako argitaratutazeudenMontebideocoberriac (1853). Emigrazioarenkontrakobertsofamatu horietan, aita Hiribarrenek, besteakbeste, argiesanzuen:
|
|
|
|
Euskal
Herriabainotokiederragoriketzitzakoniguzkiarenazpian: maitagarriagorikereez, arbasoensor lekuadelakotz.
|
|
|
|
Euskal
HerriaetaEuskaldunaknahizituzkenberengainikusi, berenzuzenenjabe, berengizonezzainduak, berenmintzaiaz, ohidurezalaerlisioneazidurizakotenbezalagozatzeko eskuarekin.
|
|
|
Aspalditikhorrelagogoanzaukan,
|
Euskal
Herriarenkarialat, lurhuntakopopuluttipiguzienberezberejartzea.Badakizueondargerlannolakosolasakibilidirenhortazmunduan.Gukusteobrakezdirenizanensolasen araberako.Azpitikatxikitzeaezaskiz, handiekttipiakzapatukodituztelaetalehertzerainokoanhertsatuko, gubeldur.OhorehargatikbertzelagauzenezartzearilehiatzendirenBroussain enidurikogizoner.
|
|
|
...n.MendearenbueltaniritsizirenhaizeberrihorienlehenufadakEuskalHerrikoidazlebatzuenganaino, hala nola, MigelUnamunoetabatezerePioBaroja() etaRamirode Maeztu() nabarmendubehardirelarik.Esaterako, idazle gasteiztarrak1899anargitaratutakoHaciaotraEspañaliburuakNietzsche ren ideiakbereganatuditu, baina, izenburuakberakdioskunez, EuskalHerriaz landarabesteerreferentzia sistema batdugogoan.Nietzsche ren
|
euskal
irakurketabatgeroagoetorrikoda, berezikiBarojareneskutik, baina, XIX. mendegoieneanidazleokez zeudenEuskalHerriaribegira.
|
|
|
Irakasleengaztetasunakbadubestelakoondoriorik:
|
euskal
irakasleakez daudeondokokatutaaginte guneetan, etahori, zeresanikez, osogarrantzi handikoadahartzendirenerabakieibegira, edozeinmailatakoakdirela. Adibidez, ikasketa planen aldaketazeinirakasleberrienkontratazioaketa bestemakinabatkontu, euskarazdiharduten irakasleeneraginpetik kanpo gelditzendira, etasarriaskotanbestelako, optikak, diragaraileateratzen direnak.Esatebaterako, UPV/ EHUkokontratazioberrietansarritangertatzenda, euskarareninteresakbariksaileninteresaklehenestendirela, lanpostuelebidunakplantillahanditzekozirrikituiabakarradirenetikhona.
|
|
|
Gauregunekoikaslegehien gehienekeuskarazburutuduteikasketa prozesuosoahaurtzaindegitik abiatuta, baina, fakultateetakogeletanetakarrajuetanerdarazentzungodiezuparra parra. Izatez, erdararenerabileraasko nabarmendudaazkenurteotanfakultateetan, etafenomenoarraroaetaisilgordekakoaizatenzena, guztiznaturalbihurtuda, iaberezkoa.Ikasgelako asanbladaerdarazikusitanagonineu,?
|
euskal
–taldebatean.
|
|
|
Gaztainakerretzenbegietaratzenzaiguaspaldianjoandako
|
Euskal
Herrihori, danbolineantxipli, txapla, pun! Eta, egiadenbezalaesateko, gauregunekoEuskalHerrierdaldunduhonetan, tentazioarruntaizanohi dabehinolako besteaberrihorrenoroitmineanerortzea, euskaldunagoaizateahobeaizatearensinonimoabailitzan.Nineudardarkajartzennaizsoilik pentsatzearekinparadisukoeuskaldunhoriekneguoso osoaematenzutela gaztainakjaten, delaerreta, delaegosita, delagordinik.Etaordukoeli...
|
|
|
Jean BaptisteConstantin() etaEngrâceGarbi() izanzirenAlbertengurasoak, biaksantagraztarrak.Aitaerrientaizanzen IzpuranetaMithiriñan; harkemanomenzion, haurreanetagaztean,
|
euskal
izatearenetaBasabürütxokoarenamodioa.Aitakartikuluetabertsoasko onduzituen, batezereEskualdunaastekarianargitaratuzituenak; osoospetsubihurtuzuen. Joanes Garaztarra?izengoitia.Euskaltzaindiasortu zeneanzubererarenordezkariizendatuzuten; Azkuerenkolaboratzailea izanzen, hiztegirako.PatriUrkizukbildu duJean BaptisteConstantinen obrarenzatibat. Klasikoak, sailean.
|
|
|
Erromanoekbazutenberenlatinmintzaianhitzhau: patria, errannahi baita, arbasoen toki, arbasoakbiziizan, arbasoekmaitatuetaberen umeerutzilurra.Hitzhortarikateraia dapatriefrantseshitza, errannahi baita, frantsesentzatFrantziakolurra.Gukeuskaldunekbadugugure mintzaianikurberekohitzbat.Hitzhoridaaberria, errannahibaita, arbasoenlurra.ArbasoenlurraguretzatlehenikEuskalHerria; bainan
|
Euskal
herria, bere ñimiñoaneratxikiaizandenazgeroz, etaaspalditik, Frantziari, gureaberriahedatzendaEuskal herrikozedarrietarikharat, hartzendiela Frantziagaraitikoareneremia.Euskaldungira, etaorozbat frantses.EuskalHerriarizorbalinbadakogugehienikgurebizipidia, Frantziaridakoguguzizzorgureadimendukoargia, gurebizitziarenerrextasuna, gurebihotziandukegunaneiatasungoxoa, gureahalenhandiaere ba, errann...
|
|
|
Ederralitzatekejakitea Etxeparenorainosentitzendenerosonaziotasunbikoitzhorrekin.BadakiguPierreBuruzainetaAlbertConstantinnahikoadeserosozeudelaegoerahorretan, etaHamalauko Gerlaaurretik, ikusi dugunez,, unpartinationalisteviable, eratzenahaleginduzirela,
|
Euskal
Herriaizanzedineuskaldunenaberribakarra.Aberriakaberri, argidago: EuskalHerriarengelakbetetzendubarrugehienaEtxeparerenbuztinezko bihotzean.
|
|
|
...alizanezdutena.Uztailaren hamaseitik hunat, bazakiten Euskaldunguziek, Légiond. Honneur delakoaren kurutzea, emanazitzakolaChiquitori.Hanitzekordea, etzuten sinesten, zonbaiti, soberakinazitzeien.Altaba, Chiquitokukanduohorezkokurutzea; Ybarnegaraydeputatuakberak, dakoezarri maipulis hegian, Chiquitogaizoari, begietaratnigarrajauztenzitzakolarik.Frantziako buruzagieknahiizandakoteaipatusariaeman,
|
Euskal
Herrikoxisterazkaribesohandienekoaizandelakotz, oraiartean, bai eta, ondargerlan, ederki beteizanduelakotzbereeginbidea.Alemanekilakobekoz bekoizigarrian, Chiquitorenhanizaiteabera, bihotz altxagarrizenguzientzat. Bazuenfamahau:
|
|
|
Haubakarrik nerabilanenebaitan: eznuelaorduartioikusiEuskalHerrianhalakohiri ingurunerik.Nihunezhainbertzelantegi, nihunhalakoesku lanik; nihunereez, lurrarenerraietan, daigunmendearidoakon baitezpadakoagorik.Obrenaraberakoargiakbazituzketelahangogizonek, nindagonatseginekin.Adimenduzalajakitatez,
|
Euskal
Herrikohiri lehenabeharzenizanBilbao.
|
|
|
Laborarien etabereumeargituenenarteanbadahortarikarrozgo bat, gehiagoezinjasana.Bihotzezbezalaadimenduz (mihizgeroztik) lehiagitenfamiliakobatasunerat.Hordabakarrik, gureiduriko, euskalduntasunarengakoa;
|
Euskal
Herrikoiraupenarenaere, ba.
|
|
|
Zerdaeskas
|
Euskal
Herrian. Barkatuerraitenbadutzart: unebourgeoisievraiment basque.
|
|
|
...la, hortxeproposatubaitiguingelesarenbidea:?[...] eredutzatedonaurritzat [sic], ingelestarizkeriaartubear doguladeritxogu?. Denadela, arruntdeigarria dasailosoanbaiinplizituki etabaiesplizitukiereereduteutonizatzailearenkontradiharduelabehineta berriro.Ingelesa, alemanaetaeuskaraerkatzenditu, eta, bakoitzarenezaugarriakhaztatuetagero, ingelesarenbideahobestendu.. Bádakigu, neurri auontzatartzeko,
|
euskal
zalebatzuengogoakurrunagertzenjakuzana. Oneentzako, aleman izkeriaberaereezinartugeinkeneurri bidetzat; aleman izkeriabaiñourrunago, zustraitsuago[= erradikalago?], joannai leukie esandakobakar bide orretan?. Hauda, Altubeingelesarenaldeeta, gure garbi zalease eziñon, kontraarituzen.
|
|
|
Hainbatxehetasun ikasiditugulehenpasartean. Batetik,
|
Euskal
Herrianosourriadadoteegokidunneskaezkongaienkopurua.Bestetik, doteazenbatean zebilendiosku.Konturatuzarenez, eskutitzhonetanaipaturikoezkonsari dirutzak askozpotoloagoakdira, Buruzainibilatuzioten Barkoxekohautagaiarenabaino, izatez, haren35.000liberanekezhurbiltzendirahemengominimora.HorixeizangootezenBatsalleandereñoarekinakordiobateraeziristekoarrazoia. Bestalde, dirudienezDonapaleuda ezkontz...
|
|
|
JoseMigelBarandiaranAierbe (Ataun,)
|
euskal
kulturarenpatriarkadela esanda.Antropologiaeta etnografiarenalorrakjorratu zituenbatezere.1914an apaiztu zenGasteizen. Apaiztu aurretikLeipzig en ikasizuen, Wundtirakasleareneskutik.TelesforoArantzadietaEnrikeEgurenekin batera, hogeiurtezarituzen ikerketa taldeaeratuzuen1916an, etahainbatindusketaarkeologikoeginzituzten.
|
|
|
Besteakbeste, neukelkarregazlotutadoazenhirukontunabarmendukonituzkeaitzinsolashorretatik.Hasteko, begi bistakoadadozena erdi urtelehenagohilzenBuruzain euskaltzalehazpandarrareneragina, eta, izan ere, badirudiEtxeparekharenildoarijarraikizosotunahiduelaibilaldia, begiakerne, belarriakzabal,
|
eskual
herriarigozorikhoberenakkenduz. Halaere, argidiosku, Etxeparerentzat ezdaegokieraaproposa, urteidorrak eroribaitzaizkiobizkarrerat eta lanakbetiartegatutadaukagogoa, bizitzekobesteezinirabaziz.Horidela eta, tarrapatakaetaiaastibarikegindako joan etorrihoriengainean,, zerderasakegugeroztikahozedolumaz, mami hazkurritsuzerbaitdakarkenik??. Hauda, kexudazerengauzakegiteko moduarinhorrekezbaitioganorazsakontzekoaukerarikutzi, eta, izatez, irakurlearibarkamena edoeskatzendioazal azaleangelditubeharkobaitu; irakurlearenakieszentzianahiduhasiera hasieratik.
|
|
|
1935ean, JulesMoulierOxobik. Beribilez: idaztibat, gorphutz etajauntzi, arrasona, idatzizuenGureHerrian, Etxeparerenheriotzarenkarietara. Halaber, aipagarria daJeanElizaldeZerbitzariren 1955ekoiruzkina:, irakurtzenduturtheanbizpahiruetanBeribilez.Bertzerikeginezbalu ereJean Etcheparemirikuak, etzuenebatsiko egungogorespena.Segur!?. Alabaina, JonCasenavek adierazi bezala, gehienek. Lafitte ezbada. Aldudekomedikuakegingogozuenarenordez, bestezerbaitirakurrizuten, alegia,
|
Euskal
Herriarengaindiautozburutuitzuligoxobat, besterikez.
|
|
|
GaztetasuneratheltzearekinukandutAbbadie renerakustunbezala aditzekozoriona.Filosofia zerakasan.Haridakoguzor,
|
Euskal
Herrian zerbaitgirengehienek, gureadimendukoindarrikhoberena: zoin bidezdabilanxuxenjakitea; makurdoalazertarikgitazkenohart, sendogireno; zerdengurearima; mendetikmenderajakintsunek nolakojaidurak daizkotenhauteman; zerkduenegitenongia, ederra zerk, zerkegia; nundikdatorrengizona, mendeetatokiguzietako jakintsunenarabera, etanoratdoan; azkenik, lurhunengaineanbizi direngizaldeaknolabiziizandiren...
|
|
|
MaiteduguorokZumaya.Erranadaukutehorbiziizana dela hanitz urthez, omonier, DomingoAgirreapeza,
|
eskual
idazleaipatuenetarikbat.Nolazetzuken izkribatuliburuederrik, holakotokian. Gizonakzorionaezaurkitzekotzhemen, nunaurki?
|
|
|
Krutwigekkulturajasokohizkuntzabilakatzea nahidueuskara, etaxede horiburuanizanik, abiapuntuanegoerarendiagnostikobatplazaratuzuen. Ikuspegisoziologikobatetik,
|
euskal
–izkiriatzaileak, hirumultzotansailkatuzituen: populistak, puristak (delabizkaitarrak, dela garbizaleak) etaklasikoak.Laburbadaere, banan bananazaldukodituguKrutwigekbereiztu multzohoriek, euronkarakterizazioamuntahandikoaizanenbaitaostean egingoduguneztabaidarenildonagusiakondoulertuahalizateko.
|
|
|
Aspalditikhorrelagogoanzaukan,
|
Euskal
Herriarenkarialat, lurhuntako populuttipiguzienberezberejartzea.Badakizueondargerlannolakosolasakibilidirenhortazmunduan.Gukusteobrakezdirenizanensolasenaraberako.Azpitikatxikitzeaezaskiz, handiekttipiakzapatukodituztelaeta lehertzerainokoan hertsatuko, gubeldur.Ohorehargatikbertzelagauzen ezartzearilehiatzendirenBroussainenidurikogizoner.
|
|
|
JeanIbarnegarai() politikarieskuindarbehenafarra.Lanbidezabokatuazen, etahainbatetandiputatu.HamalaukoGerlanfrantsesenaldekokanpainak eginzituenHego
|
Euskal
Herrian.36koGerlan hegoaldetikjoandako errefuxiatueilaguntzaukatu zien.BigarrenMundu GerlanministroizanzenPetainjeneralaren gobernukolaborazionistarenbaitan.Bestalde, askonabarmenduzen pilotabultzatzen.
|
|
|
ALVAREZGILA, O.1998. Urruñako1853koEuskalJaiak, Ameriketarako
|
Euskal
Emigrazioa etaEliza?. 389, in: Antoined' Abbadie1897 1997.Congrès International (Hendaye, 1997). EuskoIkaskuntza&Euskaltzaindia.705orr.
|
|
2006
|
|
|
AitaDonostia etbateazereR.M.Azkueganakoespaz, OnManuel Lekuonaketxean egindako zirujia estetiko hura, inork irentsiko ez zuela ohartu, etaahaztuxeondoren, berrizatzera, bestehogeitamar urtetik goitiisi likirago ondoan,. Ez dok hamairu? famatu haren inguruan
|
euskal
kantari berrienpizkundeasortzean, badirudi espaldiberribatekjozituelalekuonata rrak.
|
|
|
Zazpiakbadu zerbait berezia. (...) Juan Mari Lekuonak aditzera eman zidan
|
euskal
kanta zaharretan badagoela horren aztarnarik; horrenadibideetako batBerdabiorenkantakolehenbertsoadela.BainamisteriotsuenaJuanMarikaipatuzidan Be (Xaldiarenaalegia)(...) rdabiorenada.Tradizioakdioenezontzako urreakfaltsifikatzen zituen Berdabiok, etahorregatik eduki zuten Iruñekopresondegian, noneginzuen hirurehunetahirurogeitabostbertsokokanta, egunero batosatuz, ManuelLekuonakzioenez.
|
|
2007
|
|
|
Hain betebehar neketsua burutzeko Elizaren buruek beharrezko ikusi zuten apaiz gaiak prestakuntza inelektualaz hornitzea. Horrela, Victor Dubarat apaizak, Trabaux> > historiques> > Ministerioaren urgazle izandakoak, proposatu zuen 1895ean apaizgaiek irakaspen teologiko sakonagoak jaso zitzatela, Tolosako Institutu Katolikoan3 Apaizgaiak kulturizatzeko erabaki hori aurrepauso handia eta erabakigarria izan zen
|
euskal
kulturarako, ordutik aurrera kultura jasoko irakaskuntza gune izan baitzuten euskaldunek, Elizaren pean garatu bazen ere. Jean Goyhenetchek horren berri ematen du:
|
|
|
Are gehiago, XIX. mendearen amaieran Eliza apaizen lehenengo
|
euskal
unibertsitate bezala ari izan zelarik, kulturarako bidea erraztu zion etorkizunezko hainbat laikori ere:
|
|
|
Gobernu frantziarraren Elizarekiko tirabiretara bueltatuz, XIX. mendearen amaieran desadostasunek zirauten. 1889ko bozketak buruturik, Ipar
|
Euskal
Herrian eskuindarrek irabazi zutenean, Frantziako Gobernuak euskal herritarrei leporatu zien hautesle erlijiozalei Frantziako Errepublikaren interesen kontra bozkatu izana. Haserrea horretan geratu barik, Frantziako mandatariek euskal apaizei mehatxu egin zien soldata ez ordaintzeaz, Errepublikaren aurka buruturiko ekintza politikoak zirela eta7.
|
|
|
Gobernu frantziarraren Elizarekiko tirabiretara bueltatuz, XIX. mendearen amaieran desadostasunek zirauten. 1889ko bozketak buruturik, Ipar Euskal Herrian eskuindarrek irabazi zutenean, Frantziako Gobernuak
|
euskal
herritarrei leporatu zien hautesle erlijiozalei Frantziako Errepublikaren interesen kontra bozkatu izana. Haserrea horretan geratu barik, Frantziako mandatariek euskal apaizei mehatxu egin zien soldata ez ordaintzeaz, Errepublikaren aurka buruturiko ekintza politikoak zirela eta7.
|
|
|
1889ko bozketak buruturik, Ipar Euskal Herrian eskuindarrek irabazi zutenean, Frantziako Gobernuak euskal herritarrei leporatu zien hautesle erlijiozalei Frantziako Errepublikaren interesen kontra bozkatu izana. Haserrea horretan geratu barik, Frantziako mandatariek
|
euskal
apaizei mehatxu egin zien soldata ez ordaintzeaz, Errepublikaren aurka buruturiko ekintza politikoak zirela eta7.
|
|
|
Jau, retek, ezaguna baitzen bere errepublikazaletasunagatik (haren familia halakoa izanez8), Gobernuarekiko diziplinaz jokatzera bultzatu zituen apaizak. Hona hemen
|
euskal
apaizgaitegiaren pentsamolde liberalerantz irekitzearen adibide berri bat.
|
|
|
Katolikotasun ortodoxia bakarrean, nkatzen diren euskaldunak, eta
|
euskal
zibilizazioaren oinarria kristautasunean zetzala defenditzen zutenak, bidegurutzean aurkitu ziren; batzuek, industrializatu gabeko herrialdeak alegia, ohizko integrismo tradizionaletik abiatuz ikuspegi totalitario esklusiboan agian; faxismoaren proposamenak zuzen zuzenak ikusiko dituzte. Aitzitik, oinarri berdintsuetatik abiatu arren, industriagintzak eragindako hiritar bizimoduak eta gizarte antolakizun berriak eta pluralak beharbada, abertzale aderdiko buruzagien bilakaera ideologikoak ere ezbairik gabeko garratzia iza nik, euskal abertzaletasuna aureka demokratikoaren bidean ezarriko zen, zalantzak izan arren10.
|
|
|
Katolikotasun ortodoxia bakarrean, nkatzen diren euskaldunak, eta euskal zibilizazioaren oinarria kristautasunean zetzala defenditzen zutenak, bidegurutzean aurkitu ziren; batzuek, industrializatu gabeko herrialdeak alegia, ohizko integrismo tradizionaletik abiatuz ikuspegi totalitario esklusiboan agian; faxismoaren proposamenak zuzen zuzenak ikusiko dituzte. Aitzitik, oinarri berdintsuetatik abiatu arren, industriagintzak eragindako hiritar bizimoduak eta gizarte antolakizun berriak eta pluralak beharbada, abertzale aderdiko buruzagien bilakaera ideologikoak ere ezbairik gabeko garratzia iza nik,
|
euskal
abertzaletasuna aureka demokratikoaren bidean ezarriko zen, zalantzak izan arren10.
|
|
|
Baina Ipar
|
Euskal
Herrian ez ezik, Pirineotako beste aldean ere katolizismoan suertaturiko aldakuntzen adibideak ditugu. Gure azterketa gehien bat Iparraldera mugatuko badugu ere, ezin ahaztukoa da Hego Euskal Herrian garaturiko haustura katoliko konfesionalen alderdien artean, EAJ eta Comunion Tradicionalistan 1932an bildu zena (karlista integristak).
|
|
|
Baina Ipar Euskal Herrian ez ezik, Pirineotako beste aldean ere katolizismoan suertaturiko aldakuntzen adibideak ditugu. Gure azterketa gehien bat Iparraldera mugatuko badugu ere, ezin ahaztukoa da Hego
|
Euskal
Herrian garaturiko haustura katoliko konfesionalen alderdien artean, EAJ eta Comunion Tradicionalistan 1932an bildu zena (karlista integristak). Bietan adiskideak zituen Piarres La, ttek, eta gerra zibilaren garaian kontraesanak bere goren gradura iritsiko ziren.
|
|
|
Prentsa euskaraz: 1936.eko Gudaldian eta lehen
|
Euskal
Gobernuaren garaian, Jakin, 1988ko urtarrila otsaila, 110 or.
|
|
|
Joseba Agirreazkuenagak azaltzen duenez,
|
euskal
tradizio zienti, koan urri izan dira hiztegi biogra, koak. XIX. mendearen amaieran Euskal> Erria> aldizkariak euskal pertsona ospetsuen biogra, ak eta nekrologiak argitaratu zituen.
|
|
|
Joseba Agirreazkuenagak azaltzen duenez, euskal tradizio zienti, koan urri izan dira hiztegi biogra, koak. XIX. mendearen amaieran Euskal> Erria> aldizkariak
|
euskal
pertsona ospetsuen biogra, ak eta nekrologiak argitaratu zituen. Denbora luzea pasatu zen ordutik 1968ra arte, B. Estornés Lasak Enciclopedia> General> Ilustrada> del> País> Vasco argitaratu zuen urtea; Agirreazkuenaga, J.:
|
|
|
Aztergai bihurtu ditugun elkarte kulturalak aukeratu orduko, entzute handieneko sozietateetara jo dugu. Iparraldeko zein Hegoaldeko elkarteak ziren. Société> Sciencies, > ttres> Arts> Bayonne, > Eskualzaleen Biltzarra, Eusko Ikaskuntza, Euskaltzaindia, Gure Herria elkartea eta
|
Euskal
Museoa?, Piarres La, tte abiapuntua izan baita, harremanetan egon zena Pirinioen alde bietako euskaltzaleekin.
|
|
|
Harrigarria bada ere, intelektualak barik, apaizak eta politikoak izan ziren La, tteri kontra egin ziotenak, ideia atzeragoko apaizak, alde batetik, eta eskuin eta eskuin muturreko politikoak, bestetik. Politikoen artean, nahikoa da aipatzea Jean Ybarnagaray eskuindarra, azterturiko garaian etengabeko ekinean aritu izan zena Ipar
|
Euskal
Herriko politikan eta La, tte ezin ikusi zuena.
|
|
|
Lege Zaharraren garai hartan, lurralde frantziarrek herri biltzarren bidez burutzen zuten antolakuntza administratiboa. Biltzarretan baserritarrak, apaizak eta notableak ordezkaturik zeuden;
|
euskal
herritarren eta Elizaren arteko harremanak nahiko estuak ziren (parrokiaz elkartzen ziren herritarrak), Elizako buruek baserritarren ordezkarien rola betetzeraino. Izan ere, Iparraldeko Elizak paper erabakigarria izan zuen orduko jarduera politiko, ekonomiko eta sozialean:
|
|
|
López Adán, E.: Ipar
|
Euskal
Herria: 150 urte historiarik gabe(), Saioak,
|
|
|
Baina
|
Euskal
Herria ez zen bakarrik ekonomikoki galtzaile suertatu aipatu aldakuntzen ondorioz. Iraultzaren printzipioak, batasuna eta berdintasuna?
|
|
|
eragozpen horren aurka agertu zen. Notableak ere kontra egin zioten debekuari, orduko
|
Euskal
Herriko botere ekonomikoa eskura zutelako eta botere horren iraupena tokiko ohituren iraupenean baitzetzan, erlijiotasuna barne.
|
|
|
1886ko abuztuan Le> Réveil> Basque> kaleratu zuten errepublikazaleek, hauteskundeak hurbil baitzeuden eta
|
euskal
herritarren botoak behar baitzituzten. Harrigarria bada ere, astekari horrek Jainkoa, > Familia, > Hontasuna> zuen azpititulu.
|
|
|
Harrigarria bada ere, astekari horrek Jainkoa, > Familia, > Hontasuna> zuen azpititulu. Izan ere, Iparraldean pentsamolde eskuindar katolikoa zen nagusi
|
euskal
baserritarrengan eta Le> Réveil> Basque> argitalpen errepublikarra boz emaileei egokitu behar zitzaien, ahal zen neurrian.
|
|
|
Laurent Diharassaryk Catéchisme> électoral> kaleratu zuen errepublikarren kontra eta Louis Etcheverry eskuindarrak, bonapartistak eta erregetiarrak ordezkatu zituen 1889ko hauteskundeetan. Helburu politikoarekin,
|
euskal
herritarren sostengua bereganatzearren, Louis Etcheverryk Eskualduna> astekaria sortu zuen 1887an.
|
|
|
Xurien eta gorrien arteko banaketa hori nabari baino nabariago egin zen Anton dAbbadiek antolaturiko
|
Euskal
Jaietan. Martin Guilbeau eta Julien Vinson garaikideak kexu agertu ziren dAbbadiek antolaturiko festak gero eta politizatuago zeudelako, konkretuki xurien aldeko jaialdiak zirelako.
|
|
|
1901ean euskaltzaleak berriro elkartu ziren Hendaian. Hendaiako bilera hartara euskararen inguruan zebiltzan belaunaldi, ideologia eta herrialde guztietako pertsonak hurbildu ziren21;
|
Euskal
Herri osoko kultur buruzagien bilkura izan zen, beraz.
|
|
|
Baina esan dugun bezala, pentsamolde guztietako ekarpenak ditugu 1901eko kongresutik aurreragoko
|
euskal
eremu kulturalean. 1907an Julio Urquijo karlistak. Deustuko jesuiten katolikotasun militantepean hazitako legegizona?.
|
|
|
Baina Eusko Ikaskuntza lehenago sortu zen, 1918an, Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek Oñatin antolaturiko kongresu baten ondorioz. Eusko Ikaskuntza izan zen
|
euskal
kulturaren sorrera garrantzitsuenetarikoa, Joseba Agirreazkuenagak azaltzen duen bezala23, Oñatiko kongresu hartan gizarte berri baten beharrak islatu zirelako, hain zuzen ere, gizarte industrializatuan garatutako intelektualen beharrak. XX. mendeko lehenengo hamarkadetako jende idasi horrek jakintza eremu berrietan murgiltzea eskatzen zuen.
|
|
|
1918an Cosme de Elgezabal eta Félix de Landaburu Bizkaiko diputatuek
|
euskal
hizkuntza zainduko zuen erakundea eratzeko proposamena egin zuten25 Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako zein Nafarroako diputazioek erantzun zioten eskaerari, baina Eusko Ikaskuntzaren esku utzi zuten lana, 1918an Oñatin burutuz I. Kongresua. Raimundo Olabidek Akademia berriaren estatutua prestatu ostean, Eusko Ikaskuntzak ontzat hartu zuen 1919ko irailean, Euskaltzaindia sortuz.
|
|
|
Lan honetan leku zabala eskainiko diogu Eskualdunari, baita garai hartako gainerako argitalpen eraginkorrenei ere, haien orrialdeetan aurkitu baitugu Piarres La, tte eta garaikideen luma. Esan beharra dago urte horietako
|
euskal
astekari gehienak, ez guztiak, alabaina?, Elizaren eskuetan edo eraginpean sortu zirela. Izan ere, Frantziako Iraultzak ekarritako liberalismo eta agnostizismoari aurre egin nahian, Elizak euskara eta euskal kulturaren garapena bultzatu zituen, baita euskara horretarako tresna bihurtu26 ere:
|
|
|
Esan beharra dago urte horietako euskal astekari gehienak, ez guztiak, alabaina?, Elizaren eskuetan edo eraginpean sortu zirela. Izan ere, Frantziako Iraultzak ekarritako liberalismo eta agnostizismoari aurre egin nahian, Elizak euskara eta
|
euskal
kulturaren garapena bultzatu zituen, baita euskara horretarako tresna bihurtu26 ere: sustatu zituen euskarazko predikuak, Testamentuaren itzulpenak eta euskarazko aldizkariak eta Egutegiak horren erakusgarri dira.
|
|
|
Hamahiru urte geroago Louis Etcheverryk Eskualduna> astekaria argitaratu zuen.
|
Euskal
herritarrei zuzenduriko argitalpena izan zen, artikulu gehienak euskaraz idatziak izan ohi zituena; tokiko gertakariei buruzko berriak eskaintzen zituen, baserritarrekin loturik zeuden gaiak ere landuz. Artikulu guztietan nabaritzen zen kutsu erlijiosoa, Elizaren alorreko ekintzak ere espresuki aipatuz.
|
|
|
Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkariari dagokionez, 1901eko azaroan izen bereko elkarteak sortu zuen, Hondarribian buruturiko bilera baten ondorioz. Bide batez, esango dugu Hondarribiko batzar hartan euskara zaindu eta hedatuko lukeen
|
Euskal
Akademia sortzeko asmoa ere bazutela, baina askoz beranduago arte, 1919an, ez zen zertu. Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari:
|
|
|
Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari: 1918an Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek biltzar bat antolatu zuten Oñatin,
|
euskal
kultura oinarri eta helburu harturik; horrekin batera, biltzar hartako emaitzei iraunkortasuna emango zion erakundea eratu zuten, Eusko Ikaskuntza izena hartu zuena. Azkenean, Eusko Ikaskuntza bera izan zen 1919ko urrian, berriro ere Diputazioen bultzadarekin, Euskaltzaindia sortzeko lehenengo ekintzak burutu zituena.
|
|
|
Gure> Herria> aurkeztu zuen Société> des> Sciencies, > Lettres, > rts> et> dEtudes> Régionales> de> Bayonnek 1920ko abenduko bileran,
|
euskal
ohitura, hizkuntza eta literatura ez adituengana hurbiltzeagatik laudatuz:
|
|
|
Horixe izan zen, hain zuzen ere, Gure> Herriari emandako ardura, Edmond Blazy kudeatzaileak azaldu zuenez: Ils nous ont demandé un organe de vulgarisation30 Baina
|
euskal
kulturara hurbiltzeaz gain, euskaltasuna goratzea ere hartu zuen helburu, Eskualduna> eta Eskualzaleen Biltzarrak beretzat harturiko pentsabideari atxikiz. Izan ere, Gure> Herriaren artikulu gehienek, euskaraz idatzirik egoteaz gain, lerroak eman zituzten euskaldunen hizkuntza (véhicule naturel et vivante expression de lâme de la race31), izaera eta ohitura zaharrak nabarmentzeko, miti, katzeraino.
|
|
|
Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> aldizkaria berriro mintzagai hartuz, 1923an Baionako Udalak Sociétéri egindako eskaeraren berri eman zuen,
|
Euskal
Museoa antola zezan; helburua:
|
|
|
Baziren
|
Euskal
Museoa eratzearen kontra agertu zirenak:
|
|
|
|
Euskal
Museoak Bulletin> du> Musée> Basque> bihilabetekaria kaleratu zuen 1925ean. Museoaren ondareen berri ematearekin batera, jakitunek zehaztasunak agertzen zituzten arkitektura, pintura, ohitura zaharrak, antzerkia eta hizkuntzari buruz, betiere Euskal Herrian kokaturik.
|
|
|
Euskal Museoak Bulletin> du> Musée> Basque> bihilabetekaria kaleratu zuen 1925ean. Museoaren ondareen berri ematearekin batera, jakitunek zehaztasunak agertzen zituzten arkitektura, pintura, ohitura zaharrak, antzerkia eta hizkuntzari buruz, betiere
|
Euskal
Herrian kokaturik. Erabilitako hizkuntzari dagokionez, artikulu guztiak frantsesez izan ziren idatziak.
|
|
|
Baliteke Bulletinen agerturiko bi ikuspuntu horiek bata euskalduna eta bestea baionesa edo frantsesa, aipatu ditugun Baionako bi taldeen isla izatea. Dena dela, orokorrean baiezta dezakegu Bulletineko idazleek
|
euskal
ezaugarriak goratu eta gailendu zituzten, miti, kazioa alde batera utziz, hala ere.
|
|
|
Ikusten dugu, beraz, 1920 hamarkadan sorturiko Gure> Herria> eta Bulletin> du> Musée> Basqueko idazleek Eskualduna> eta Eskualzaleen Biltzarraren helburu berberekin osatu zituztela artikuluak, hau da, euskaldunen ezaugarriak nabarmendu eta iraunarazteko; hain zuzen ere, aurreko parrafoetan azaldu dugun
|
euskal
burgesiaren xedea zen hori.
|
|
|
Xarrittonek hauxe esan digu Urricarrieti buruz: Seminarioko ikaskide gehienak bezala,. Action Française deitu frantses nazionalismo zorrotzenaren barnean hazia eta hezia izanik, bera
|
euskal
nazionalismo gogorrenera etorria zen. Asko zor dio Iparraldeko abertzaletasunak gizon horri, Xarritton, P.:
|
|
|
1920an, ume denboran, poesia idazteari ekin zion Piarres La, ttek, Jean Saint Pierre Apaizgaitegi Handiko irakasleak bultzaturik49 Bide batez, esango dugu La, tteren hasierako asmoa Afrikara misiolari joatea izan zela, bertako hizkuntzak ikasteko; baina osasun txarra zela eta,
|
Euskal
Herrian geratu zen. Horrela, euskara ikasteari ekitea erabaki zuen50 1923an, apaiz ordena hartzeko gazteegia zenez gero, urte osoa eman zuen euskara ikasten, apaizgaitegian zegoen Inchausperen biblioteka txikian.
|
|
|
Jesuitekin ikasi zuen, beraz, La, ttek. Dena dela, Filoso, a ikasteko asmoa zuen arren, berriro Saint Pierrek burua berotu zion
|
euskal
literatura eta kultura ikas zitzan53 Letrak ikastea erabaki zuen, beraz, La, ttek: latina, grekera, alemaniera, espainiera eta frantsesa, euskara utzi barik.
|
|
|
Tolosan zegoela, Jean Saint Pierrek helarazten zizkion Hegoaldeko abertzaletasunaren berriak54: Eskual> Esnalea, > RIEV, > Euskalerriaren> Alde> eta Euskera> aldizkariak eskuratzen zizkion La, tteri
|
euskal
kulturan sar zedin55 Eta 1924an irakurtzetik idaztera pasatu zen La, tte: Laurent Apestéguyk, Gure> Herria> aldizkariaren sortzaileak, argitalpen hartan hartu zuen La, tte lankide bezala.
|
|
|
Tolosan Pierre Lhande aurkitu zuen La, ttek59, Unibertsitate laikoan, hitzaldiak egiten euskara eta
|
euskal
literaturaz. Garai hartan Lhande hiztegi bat prestatzen ari zen, baina utzi behar izan zuen, Parisera deitu baitzuten Les> Etudes> aldizkariaz arduratzeko60 Horrela, La, ttek Lhanderen hiztegia osatzeko ardura hartu zuen, jesuiten diru laguntzaz eta Philippe Aranarten lankidetzarekin.
|
|
|
La, ttek bazuen berak asmatua eskuarazko kurtsoa; ez zen nahi baldin baduzu hain didaktikoa, bainan eskuararen historia,
|
Euskal
Herriaren historia eta hori zuen, historiaz gehienik, eta gero gure mintzairarenaz, eta gero urtean behin egiten zigun holako konkurtso bat bezala, sariketa bat, Emile Larrerekin Baionan izandako elkarrizketa, 1997ko abuztuaren 12an.
|
|
|
1927 urtea berriro Tolosan eman zuen lizentziatura amaitzeko, 1928an Apaizgaitegi Txikira bueltatuz bosgarren kurtsoan Humanitateak irakastera, baita
|
euskal
hizkuntza eta literatura61 irakastera ere.
|
|
|
Piarres La, tte Herria> astekariaren zuzendari aukeratzearekin batera, amaiera ematen hasi ziren erresistentzia ekintzei64 Ordutik aurrera, La, tteren emaitza intelektualek oihartzun handiagoa izan zuten, aurrekoak bezain garrantzitsuak izan baziren ere: 1967 arte irakaskuntza lanean aritzearekin batera, 1949an euskaltzain izendatu zuten (urgazle zen 1928tik), Georges Lacomberen ordez; 1961ean ohorezko kalonje bilakatu zen; 1968tik 1976ra Centre> National> de> la> Recherche> Scienti, querako egin zuen lan, Linguistique> Général> sailean, eta 1982an
|
Euskal
Herriko Unibertsitateak doctor honoris causa izendatu zuen.
|
|
|
Azkenez, Piarres La, tteren ekintza baldintzatuko duen pentsamoldeari buruzko argibideak ematearren, Jean Haritschelharren hitzei jarraitu diegu65; berak dio La, ttek ez zituela batere gustuko F. Krutwig, Julen Madariaga edota Luis Haranburu, materialismo dialektikoa sartu baitzuten
|
euskal
literaturan (La, tteren ustez materialismorik garatuena marxismoarena zen); arbuiatu egin zituen Kafka, Albert Camus eta Simone de Beauvoir existentzialista ezkorrak ere. Ostera, La, ttek Gotzon Garate eta José Azurmendi goraipatzen zituen, aurre egin baitzioten materialismo horri.
|
|
|
Frantziako III. Errepublikaren garaian, politika eskuindarra zen nagusi Ipar
|
Euskal
Herrian.
|
|
|
Garai hartan ohikoa zen eskuindarrak edo xuriak eta ezkertiarrak edo gorriak elkarren aurrez aurre izatea. Horrela, Josep Garat ezkertiar, laiko eta nazionalista frantziarrak eta Jean Ybarnégaray eskuindar, gerlari ohi eta katolikoak zerrenda bana osatu zuten
|
euskal
barrutian (Baiona eta Maule) 70 Bozketak amaiturik, zerrenda eskuindarra suertatu zen garaile, Ybarnégaray, Choribit eta Guichennék osaturik, Action> çaise> liga erregetiar eta tradiziozalearen sostengua ere izanez71.
|
|
|
Cartel> des> gauchesek, berriz, laikotasuna eta Vatikanoarekiko harremanak etetea, eskatu zituen, Errepublikaren alde agertuz. Hauteskundeak buruturik, Bloc> National> nagusitu zen, eskuinaren pentsakera berriro nagusituz
|
Euskal
Herrian: Auguste Champetier de Ribes (Parti> Démocrate> Populaire), Ybarnégaray (Union> Républicaine> Démocratique), Lamazou Betbeder (Extrême> Droite) eta Gabriel Castagnet (Union> Républicaine> Démocratique) eskuindarrek lau postu irabazi zituzten, eta Garat ezkertiarrak (Radical> Socialiste) eta erdiko Léon Bérardek (Gauche> Républicaine> Démocratique) postu bana.
|
|
|
Azkenez, Maulen Indépendant> Républicaineko Ybarnégary eskuindarrak irabazi zuen. Beti bezala, ezkertiarrek oihartzun txikia izan zuten
|
Euskal
Herrian, Frantzian ezkerreko partiduak bildu zituen Front> ulaire> garaile suertatu zen bitartean.
|
|
|
Ybarnegaray sería acusado por los nazis de haber ayudado a pasar la frontera a fugitivos de la Francia ocupada por lo que fue detenido y deportado a Planze, en el Tirol, donde permaneció 16 meses, volviendo en mayo de 1945 Procesado el 18 de marzo de 1946 ante el Alto Tribunal de Justicia, fue inmediatamente absuelto de la condena, Jiménez de Aberasturi, J.: De> la> derrota> a> la> esperanza: > políticas> vascas> durante> la> Segunda> Guerra> Mundial> (19371947), tesi doktorala,
|
Euskal
Herriko Gaur Egungo Historia departamentuan dagoena, UPV/EHU, 1998.
|
|
|
|
Euskal
Herria
|
|
|
|
Euskal
Herria Champ. Ribes
|
|
|
|
Euskal
Herria
|
|
|
|
Euskal
Herria
|
|
|
|
Euskal
Herria
|
|
|
Argi dago
|
Euskal
Herriko biztanle gehienak politikoki eskuinzaleak zirela. Izan ere, 1919tik 1936ra buruturiko bost hauteskundeetan Jean Ybarnégaray eskuindarra nagusitu zen Euskal Herrian; Garat Euskal Herriko garaile ezkertiar bakarra izan zen (Bérard eta Delzangles erdi ezkertiarrak ziren), 1924tik 1932ra hauteskundeak irabazi zituena Baionako I. barrutian.
|
|
|
Argi dago Euskal Herriko biztanle gehienak politikoki eskuinzaleak zirela. Izan ere, 1919tik 1936ra buruturiko bost hauteskundeetan Jean Ybarnégaray eskuindarra nagusitu zen
|
Euskal
Herrian; Garat Euskal Herriko garaile ezkertiar bakarra izan zen (Bérard eta Delzangles erdi ezkertiarrak ziren), 1924tik 1932ra hauteskundeak irabazi zituena Baionako I. barrutian. Emaitzok Ipar Euskal Herriko herritarren pentsamoldearen berri ematen digute:
|
|
|
Argi dago Euskal Herriko biztanle gehienak politikoki eskuinzaleak zirela. Izan ere, 1919tik 1936ra buruturiko bost hauteskundeetan Jean Ybarnégaray eskuindarra nagusitu zen Euskal Herrian; Garat
|
Euskal
Herriko garaile ezkertiar bakarra izan zen (Bérard eta Delzangles erdi ezkertiarrak ziren), 1924tik 1932ra hauteskundeak irabazi zituena Baionako I. barrutian. Emaitzok Ipar Euskal Herriko herritarren pentsamoldearen berri ematen digute:
|
|
|
Izan ere, 1919tik 1936ra buruturiko bost hauteskundeetan Jean Ybarnégaray eskuindarra nagusitu zen Euskal Herrian; Garat Euskal Herriko garaile ezkertiar bakarra izan zen (Bérard eta Delzangles erdi ezkertiarrak ziren), 1924tik 1932ra hauteskundeak irabazi zituena Baionako I. barrutian. Emaitzok Ipar
|
Euskal
Herriko herritarren pentsamoldearen berri ematen digute: nekazari bizimodu eta antzinako ohiturez bizi ziren herritar gehienak kontserbadoreak ziren, erlijiozaleak eta antzinako bizimolde horri eustearen aldekoak.
|
|
|
Azkenez, Ybarnégarayren kiroletarako gaitasuna, eta bereziki 1921ean Pilota Federazio Frantsesaren buru izendatu izana?
|
euskal
botoak erakartzeko egoki suertatu baitzitzaion79 Berriro esango dugu orduko gizarte euskalduna guztiz kontserbadorea zela eta antzinako euskal ohiturak eta bizimoldea iraunaraztearen aldekoa, hala nola, euskara mintzaira, kristautasuna eta pilota kirola. Ulergarria da, beraz, Ybarnégarayren arrakasta Euskal Herriko hauteskundeetan.
|
|
|
Azkenez, Ybarnégarayren kiroletarako gaitasuna, eta bereziki 1921ean Pilota Federazio Frantsesaren buru izendatu izana? euskal botoak erakartzeko egoki suertatu baitzitzaion79 Berriro esango dugu orduko gizarte euskalduna guztiz kontserbadorea zela eta antzinako
|
euskal
ohiturak eta bizimoldea iraunaraztearen aldekoa, hala nola, euskara mintzaira, kristautasuna eta pilota kirola. Ulergarria da, beraz, Ybarnégarayren arrakasta Euskal Herriko hauteskundeetan.
|
|
|
euskal botoak erakartzeko egoki suertatu baitzitzaion79 Berriro esango dugu orduko gizarte euskalduna guztiz kontserbadorea zela eta antzinako euskal ohiturak eta bizimoldea iraunaraztearen aldekoa, hala nola, euskara mintzaira, kristautasuna eta pilota kirola. Ulergarria da, beraz, Ybarnégarayren arrakasta
|
Euskal
Herriko hauteskundeetan.
|
|
|
Beste aldetik, jadanik aipatu dugu X X. mendearen hasierako Ipar
|
Euskal
Herriko politika eta ekonomia lurraldeko handiki eskuindarren eskuetan zegoela. Jean Ybarnegaray notable horietariko bat izan zen, nagusimaizterra izan baitzen (zeukan dirutzarekin hauteskunde kanpainak ordaindu ei zituen80).
|
|
|
Laburbilduz, eta hasieran aipatu dugunez, Jean Ybarnégaray etengabeki izan zen aukeratua 1914 eta 1936 urteen artean Ipar
|
Euskal
Herriko hauteskundeetan. Hala ere, Ménouk dioenez, ez zen etengabeki aukeratua izan herritarren onerako burutu zituen ekintzengatik, Ybarnégarayk ezer gutxi egin baitzuen Mauleko herritarren txirotasuna gutxitzeko eta despopulazioa eteteko91 Ostera, Mauleko biztanleek Ybarnégaray aukeratzen zuten oso kontserbadoreak zirelako; Ybarnegarayren politika gustuko izan zuten mauletarrek, egitarau politikoaren oinarrietan zegoelako euskal nekazaritza bizimoduari eta antzineko ohiturei atxikitzea.
|
|
|
Laburbilduz, eta hasieran aipatu dugunez, Jean Ybarnégaray etengabeki izan zen aukeratua 1914 eta 1936 urteen artean Ipar Euskal Herriko hauteskundeetan. ...ere, Ménouk dioenez, ez zen etengabeki aukeratua izan herritarren onerako burutu zituen ekintzengatik, Ybarnégarayk ezer gutxi egin baitzuen Mauleko herritarren txirotasuna gutxitzeko eta despopulazioa eteteko91 Ostera, Mauleko biztanleek Ybarnégaray aukeratzen zuten oso kontserbadoreak zirelako; Ybarnegarayren politika gustuko izan zuten mauletarrek, egitarau politikoaren oinarrietan zegoelako
|
euskal
nekazaritza bizimoduari eta antzineko ohiturei atxikitzea.
|
|
|
Jadanik azaldu dugun bezala, 1871n Frantzian III. Errepublika ezarri zutenean
|
Euskal
Herriko Elizak tokiko handikiekin bat egin zuen Errepublikari aurre egiteko. Horrekin batera, orduko hainbat intelektualek Elizaren tresna bihurtu zuten Historiogra, a, kriatautasunaren ideologia babestearren.
|
|
|
Le> il> Basque> Ipar
|
Euskal
Herriko lehenengo astekari iraunkorra izan zen114 Euskarazko eta frantsesezko artikuluak argitaratzen zituen, bereziki Nafarroa Behere eta Zuberoari zuzenduz. Astekari horren azpititulua Jainkoa, Familia, > Hontasuna> zen, bilatzen baitzuen Respect de la réligion.
|