|
2001
|
|
|
Dirudienez, self made womanik ez da
|
euskal
literaturaren eremuan. Agian, filologia ikasten zuten gazteen artean sorturiko aldizkariek, behialako anaiek edoosabek plantatzen zuten euskaraz idazterako zurkaizgo morala osatu zutenlarrogeiko urteetan.
|
|
|
Ez naiz ausartuko esatera Txillardegi nobela zahar batez erditu dela. Ez naiz ausartuko esatera(
|
euskal
literaturaren eremuan geratzeko) uko egin diola Atxagak, Saizarbitoriak, Lertxundik edo Izagirrek irekitako bideak jorratzeari. Ez naiz ausartuko esatera XX. mendearen bukaeran XIX. mendeko nobela bat idatzi gura izan duela.
|
|
2007
|
|
|
Eta horregatik berarengatik, behin eta bitan ez ezik hirutan irakurri —hitzaren jatorria balio bekit— beharreko zuhaitzak hostoak edo ipuinak dira bereak. Erran bezala baina, eta ez badut klarki erran, erran dezadan, Koldo Izagirreren literaturaren irakurriaren poderioz abarrak, hostoak eta loreak ernetzen ari dira
|
euskal
literaturaren eremuan.
|
|
2013
|
|
|
Baldintza horietan subalternitate sakonera zokoratutako euskal subjektua sortu du formazio diskurtsibo horrek, bikoitza izan litekeen subalternitatera. Alde batetik, zatika baina positiboki ezaguna dugun ahozko edota herri literaturaren bilketa bultza lezakeen edozein ekimen indargabetu zuelako,
|
euskal
literaturaren eremu zabal eta emankorrak isiltasunera kondenaturik: errefrau bildumak baditugu baina ez, esate baterako, garaian bertan egindako balada bildumarik, romancerobildumak diren moduan.
|
|
2015
|
|
|
Taldekide bakoitza Euskal Literaturaren sail batean, edo batean baino gehiagotan, da jakituna. Dena den, taldekide guztien artean ez da
|
Euskal
Literaturaren eremu osoa, modu espezializatu batez, besarkatzen; taldekideen jakituria ez da Euskal Literaturaren bazter guztietara iristen. Horrela izanik, taldekideek Antologiaren atal batzuk espezialista moduan landu dituzte; beste atal batzuk, berriz, taldekide soil gisa.
|
|
2016
|
|
|
|
Euskal
literaturak eremu hertsia zuen, espaziorik ez zuen. Hau errealitatea zen.
|
|
|
Gaur egungo antzerkigintzarekin lotura baten egiteko, Larzabalen urrezko garaiak segidarik bazuenez jakiteko, gure elkarrizketak jarraitu ditugu gaur egun antzerki eta
|
euskal
literatura eremuetan dabiltzan eragileekin. Garai horiek ezagutu zituztenengana joan eta gero, antzerkiak izan dituen norabideen aztertzeko beste antzerki eragile batzuengana jo dugu.
|
|
|
Ez dut ongi ezagutzen zein izan zen Garrigaren papera
|
euskal
literaturaren eremuan gerraostean. Dakidan datu bakarra, eta ez da nolanahikoa, zera da:
|
|
2018
|
|
|
Aparteko aipamena merezi du, hain zuzen, Eider Rodriguezek idatzi hitzaurreak, bere laburrean honek ere jokoa ematen baitu. Gopeguik aletzen dituen ideiak
|
euskal
literaturaren eremura ekartzen dira, izen abizenekin ekarri ere, adibidez, elkar uler dezagun: " Xabier Leteren Heriotza utopi izendatu dutenei poema Joseba Sarrionandiaren Literatura eta iraultza poema baino apolitikoagoa al da?".
|
|
|
Aldi horretako poesia idatziak aipaturiko bi kontzientzia horien eskakizunei erantzuten die hein handi batean. Beraz, kontzientzia bikoitza deiturikoa ikuspegi egokia begitantzen da
|
euskal
literaturaren eremu honetaz hausnartzeko.
|
|
|
92). Rocamora eta Tovar bezalako politikari frankisten (ik. zehazki, Torrealdai, 2000 liburuan" Antonio Tovar, falangista euskaltzalea" atala) eta gisakoen bitartekaritza aztertzearen garrantzia nabarmendu nahi dugu hemen,
|
euskal
literatur eremuaren egituraren eta zentsura aparatuaren eragileen indar harremanen berri eman dezakeen aldetik, eta egituren eraginak eta produktuen zergatiak hobeto ulertzeko modua ematen duen aldetik.
|
|
|
Alabaina, bitartean euskal komunitateak jasaniko balioztatze sinboliko nagusia bertzelako ezaugarri berri nabariek bulkatu zutela sumatu dugu. Zehazki,
|
euskal
literatur eremuak jasaniko balioztatze estrategiak ulertzeko, ezinbertzean erreparatu behar izan diogu estrategien eta komunitateak aipatu eremuan zuen kokapenaren elkarreragina argitzen duen alderdiari: continuum iraultzaileari.
|
|
|
Egin kontu 60ak arte literaturaren garapen berezitua kamuts utzia zutela bai
|
euskal
literatur eremuaren garapenerako zentsura formal nahiz edukizkoek eta baita egitura nahiz erakunde propioen garapenerako mugek ere.
|
|
|
elkarreragin eremuko kokapenaren ondorioz, komunitate barrenetik beretik hornitu behar izan zen euskal komunitateak zuen baliabide urritasuna. Hau da, bertzeak bertze,
|
euskal
literatur eremuaren eguneratzea heldu zen, soilik, estatuaren mugak10 jasaten zituzten argitaletxe, aldizkari, liburu eta ekimenetatik. Horiek izan ziren diktadurapean euskal kultur eremuak izan zituen kultur erresistentzia gune egituratu aktiboak.
|
|
|
Miranderen literaturgintzak askotariko indar zentsoreekin izandako harremanen laburpen honek erakusten du Francoren erregimenpeko zentsura instituzionalaren garaian euskal literaturan eragiten zuten indar zentsoreen panoramaren berezitasunak nazio aferaz haratagokoak zirela, bai iraganeko bestelako indar zentsoreek aktibo jarraitzen zutelako, bai
|
euskal
literatur eremuaren egoera ezberdina zelako bereizi diren hiru gune geografiko administratiboetan. Hortaz, Francoren erregimenpeko zentsura egoeraz eraikitze bidean den eremu hispanikoko memoria ez dator bat garaiko euskal literaturan eragiten zuten indar zentsoreen panorama osotu batekin.
|
|
|
|
Euskal
literatur eremuko zentsura aztertzeko abiapuntu aldaketa: eredu hispaniarraren hutsunetik zentsuraren teoriaren zabaltzera
|
|
|
|
Euskal
literaturaren eremuko fenomeno zentsorea Francoren erregimenpeko Espainiako estatuaren zentsura instituzionalak gauzatutako errepresio neurri zuzenen bidezko debekuetara mugatzen duen planteamendu teorikoa ez da nahikoa Miranderen literaturgintzan eragin zuten indar zentsoreak azaltzeko, ez eta, oro har, 50 euskal literatur eremuan izan zirenak azaltzeko ere; izan ere, errealitate hori Francoren ... Bestela, ikuspegi hori onartzeak eskatuko luke Frantzia aldeko euskal eremuan edota erbestean topaturiko hainbat oztopo zentsura gisa ez sailkatzea, bai eta 1936ko estatu kolpearen aurretik eta Francoren erregimenaren ostean ez dela zentsurarik izan aitortzea ere5 Ikuspegi honek are zentzu gutxiago dauka literaturaren kasuan, esparru susmagarritzat jo izan baita, Catherine O’Learyk Censorship Across Borders:
|
|
|
Euskal literaturaren eremuko fenomeno zentsorea Francoren erregimenpeko Espainiako estatuaren zentsura instituzionalak gauzatutako errepresio neurri zuzenen bidezko debekuetara mugatzen duen planteamendu teorikoa ez da nahikoa Miranderen literaturgintzan eragin zuten indar zentsoreak azaltzeko, ez eta, oro har, 50
|
euskal
literatur eremuan izan zirenak azaltzeko ere; izan ere, errealitate hori Francoren erregimenpeko garaiaren osotasunera heda daiteke. Bestela, ikuspegi hori onartzeak eskatuko luke Frantzia aldeko euskal eremuan edota erbestean topaturiko hainbat oztopo zentsura gisa ez sailkatzea, bai eta 1936ko estatu kolpearen aurretik eta Francoren erregimenaren ostean ez dela zentsurarik izan aitortzea ere5 Ikuspegi honek are zentzu gutxiago dauka literaturaren kasuan, esparru susmagarritzat jo izan baita, Catherine O’Learyk Censorship Across Borders:
|
|
|
XX. mende hasierarako Inkisizioaren jarduna iraganeko kontua zen, baina horrek ez du esan nahi Eliza katolikoaren zentsura desagertua zenik, egiturazkoa zen eta gutxi batzuetan besterik ez zuen erabili behar debeku funtzioa errepresio neurriak hartuz. Era berean, marko horren barruan hobeto uler daitezke ustez irekiagoak irudi zezaketen Frantziako
|
euskal
literatur eremuaren hertsitasuna eta erbestearen mugak. Gauza bera esan daiteke Francoren erregimenpeko Espainiako estatuaren zentsura instituzionalaren bilakabidearen azalpenaz, itxuraz debeku neurri errepresiboen kopurua murriztu baitzuen urteek aurrera egin ahala.
|
|
|
Gauza bera esan daiteke Francoren erregimenpeko Espainiako estatuaren zentsura instituzionalaren bilakabidearen azalpenaz, itxuraz debeku neurri errepresiboen kopurua murriztu baitzuen urteek aurrera egin ahala. Hasiera batean, ezarritako zentsura dialektikaren mugen araberako autozentsura mekanismoak aktibatu zirelako
|
euskal
literaturaren eremuko subjektuengan, eta, beranduago, belaunaldi berriek muga horien barruan garatzen zutelako haien sorkuntza. Literaturaren esparruan egiten ziren erronka gehienek ez zuten egiaren diskurtsoarentzako arriskurik ekartzen, besteak beste, populazioaren ehuneko handienak alfabetatzea Accion Catolica Españolaren zuzendaritzapean zegoen hezkuntza sistemaren bidez jaso zuelako, gaztelaniaz.
|
|
|
Horiek horrela, 50eko hamarkadan euskal jendarteak barneratuta zeuzkan askotariko zentsura dialektiken mugak, inkontzienteki zaharrenak (Eliza katolikoarenak), kontzienteki berriak (Espainiako estatuarenak). Beharbada,
|
euskal
literatur eremuaren subjektu ezberdinek muga horien arabera jokatu zutelako ez zuen Mirandek sekula Espainiako estatuaren zentsura instituzionalaren debeku neurri errepresibo zuzenik pairatu.
|
|
|
Horiek horrela, teoria eta metodoek ere, etengabe berritzeko ikuspegi kritikorik barne hartzen ez badute, indar zentsore nabarmena eragin dezakete egiaren diskurtsoa indartzeko tresna gisa. Hori gertatu da, hein handi batean,
|
euskal
literaturaren eremuan Francoren erregimenpeko zentsuraz dugun memoriarekin honi buruzko eraikuntza teoriko akademikoa ia jaioberria baita. Beharrezkoa da, beraz, zentsuratzat honen alderdi txiki bat besterik ez duen tradizio hispanikoaren eredua zabaltzea, batetik, euskal eremuko literatura eta bestelako sorkuntza baldintzatzen eta moldatzen duten indar zentsoreak indar zentsore gisa identifikatzeko, eta, bestetik, sinplifikazioan erori gabe, indar zentsore horien izaera bere konplexutasunean aztertzeko, instituzioa bezalako botere guneetatik hasi eta kultura osatzen duten norbanakoetaraino.
|
|
|
Hori da 80ko hamarkadaren hasieratik kritikari ezberdinek emeki landu duten ikuspegia, fenomeno zentsorea jendarte sistema totalitarioekin identifikatutako gertakari puntual eta noiz nolako edo zirkunstantzialarekin lotzen duen teorizazioa zabaldu nahian. Artikulu hau txertatzen den
|
euskal
literatur eremuko zentsuraren ikerlerroari dagokionez, teorizazioa egoera makalean dago, ikerketen urritasunaren eta beste zenbait faktoreren ondorioz. Eremu hispanikoan egoera bestelakoa da, 70eko hamarkadaren amaiera aldera hasi baitziren agertzen zentsuraren gaineko ikerketen suspertzearen eta ikuspegi aldaketaren lehen zantzuak.
|
|
|
Nazioarteko hainbat ikerlarik nabarmendu duten bezala (Muller, 2003; Freshwater, 2003; Darnton, 2014; Bunn, 2015 eta abar), azken hamarkadetan zentsuraren ikuspegi postestrukturalistak nahiz honekiko erreakzioek emandako eztabaida, kritika eta teorizazioak azaleratu dira, baina ez da literatura hispanikoaren eremuan honen oihartzunik nabaritu, ez eta euskal literaturarenean ere. Hala, fenomeno zentsorearen kontzeptualizazioa gaurkotzeko nahiz zabaltzeko beharra azaleratu eta hutsunea betetzeko oinarriak proposatu nahi dira lan honetan,
|
euskal
literatur eremuko zentsura indarrak ahalik eta modu zehatzenean ikertu ahal izateko.
|
|
|
|
Euskal
literaturaren eremu akademikoan ez da zentsurari buruzko teoria zabalik garatu. Ez dago, era berean, hutsune hori betetzeko tankera akademikoko zentsuraren inguruko bestelako teorizazio diziplinartekorik ere, literaturarako baliagarria izan litekeen kultur eta komunikazio ikuspegi zabal batetik egindako ekarpen teoriko kritikorik, alegia.
|
|
|
Aipatutako aurrekariek identifikatutako gabeziek eta bide berriek agerian uzten dute orain gutxira arte erreferentzia gisa erabili den marko teoriko kritiko metodologiko hispanikoaren berrikuntzak kontuan hartzea lagungarria dela, baina, jarraian Miranderen kasuarekin azaleratuko den bezala, euskal eremuko literatur zentsuraren azterketen etorkizunari begira, marko hori ez da bere horretan eta besterik gabe euskal testuinguruko fenomeno zentsorearen azterketara aplikatzeko baliagarria. Hispaniar literaturari dagokion Francoren erregimenpeko zentsuraren memoria ez dator bat garaiko
|
euskal
literatur eremuan eragiten zuten indar zentsoreekin eta, beraz, memoria horrek desitxuratu eta zaildu egiten du ikerketa euskal literaturari dagokionez. Azkenik, arreta Francoren erregimenpeko zentsuran ezarri duen ikerketa tradizio hispaniarrak Estatuari lotutako instituzioak eragindako errepresio eta debeku neurriekin lotu ohi du zentsura, fenomeno honekiko hurbilpenean dagoeneko askotariko fruitu interesgarriak eman dituzten zentsuraren ulermoldearen inguruko eztabaidei entzungor eginez.
|
|
|
|
Euskal
literaturaren eremuko zentsura ez da mugatzen Francoren erregimenpeko Espainiako estatuaren instituzioen debeku ekintza errepresiboetara, horrexen erakusgarri da Miranderen literaturgintzan eragin zuten indar zentsoreen kasua. Euskal idazle paristarraren lanaren ezaugarrietariko batzuk dira, hain zuzen ere, hainbat literatur testu argitaratzeko izandako behaztopak.
|
|
2020
|
|
|
Aparteko aipamena merezi du, hain zuzen, Eider Rodriguezek idatzi hitzaurreak, bere laburrean honek ere jokoa ematen baitu. Gopeguik aletzen dituen ideiak
|
euskal
literaturaren eremura ekartzen dira, izen abizenekin ekarri ere, adibidez, elkar uler dezagun: " Xabier Leteren" Heriotza utopi izendatu dutenei′ poema Joseba Sarrionandiaren" Literatura eta iraultza′ poema baino apolitikoagoa al da?".
|
|
|
Horrek ez du esan nahi idazlearen autonomia literarioa erabat mugatuta dagoenik.
|
Euskal
literaturaren eremuaren ‘txikitasunak’ badituelako zenbait abantaila autonomiari bide emateko. Egia da sorkuntza bera modu jakin batean bideratu lezakeela egoera horrek:
|
|
2021
|
|
|
Izan ere, teoria sistemikoen arabera, ingelesera itzulitako obra bat xede sistemaren parte bihurtuta, xede sistemako kritikak ez luke lekurik izango jatorrizko literaturaren historian. Eremuaren kontzeptua baliatuta, baina, euskal literaturaren nazioarteko espazioan ingelesez emandako euskal literatura litzateke obra hori, eta, hortaz, Olaziregik egin bezala, nazioarteko kritikak obra horretaz esandakoak ere lekua luke
|
euskal
literaturaren eremua aztertzen ari garelarik. Gainera, funtsezko legitimazio bide bihurtzen da gutxitasun ikuspegi batetik.
|
|
|
Bestalde itzultzailea desleiala izatekotan, autorea bezain desleiala da, baina itzultzaileak onartu egiten du zein den bere lekua literaturan eta hizkuntza gutxitu batean aritzeak dakartzan buruhausteak ahaztu ezinik ibili ohi da: idazle itzultzaile bikoiztasunaren auzia,
|
euskal
literatur eremuaren ezaugarriei buruzko gogoeta, hizkuntza zalantza etengabeak, itzulpenaren eta hizkuntzaren normalizazioa, eta itzulpenari berari lotutako auziak, esaterako, itzulezintasuna, soluzio bakarrera iritsi ezina, eta abar ageri agerikoak dira euskal idazleek irudikatzen dituzten paperezko itzultzaileengan.
|
|
|
Gu
|
euskal
literatur eremuaren eta euskal itzulpengintzaren eremuak partekatzen duten euskal literatura itzuliaren barne eremuaren dimentsio sozialaz arituko gara barne eremuaren bilakaeraren narrazioa egiteko. Lehenago ere esan dugu euskal itzulpengintzaren irudikatzeek arduratzen gintuztela; bada, hiru planoko irudikatzea bistaratzen ahaleginduko gara atal honetan.
|
|
|
barne eremuaren parte dira bai euskaratik egindako itzulpenak, bai euskarara egindakoak, bai eta euskara zubi hizkuntza edo bitarteko dela egindakoak ere. Euskara da, nolabait, barne eremua eta hura kokatzen den euskal itzulpenaren eremua ardazten duen kapital sinbolikoa, eta norabide batean zein bestean egindako itzulpenek, bi biek, eragiten dute bai euskal literatur itzulpenaren barne eremuan, bai eremu horrek eragiten dion
|
euskal
literaturaren eremuan, bai literaturaren nazioarteko espazioan oro har.
|
|
|
Bi joera nagusi daude: euskal literatura ikusezin bihurtzeko joera nabari da, batetik, bertsioak eremu espainiarretik pasa direnen kasu batzuetan; bestetik, erabilera ideologiko hori orekatzeko baliatutako estrategiak ageri dira (horiek ere ideologikoak),
|
euskal
literatur eremutik bertatik sustatutakoak. Azken horiek lurraldetasuna nabarmentzen duten proiektuak indartzeko estrategiak dira, esaterako, lehenago aipatu izan ditugun bildumak, hala nola Nevadako Unibertsitateko Center for Basques Studies ek kaleratzen duen" Basque Literature Series" bilduma.
|
|
|
Azken horiek lurraldetasuna nabarmentzen duten proiektuak indartzeko estrategiak dira, esaterako, lehenago aipatu izan ditugun bildumak, hala nola Nevadako Unibertsitateko Center for Basques Studies ek kaleratzen duen" Basque Literature Series" bilduma. Joera beraren adibide dira, bestalde, euskarara egindako itzulpenen kasuan,
|
euskal
literatur eremuko zenbait argitaletxek hartutako erabakiak: Espainiako hainbat lekutan une berean argitaratzea Iberiar penintsulako hainbat hizkuntzatara itzulitako obrak edota gaztelaniara itzulita ez dauden obrak itzultzeko hautuak egitea, adibidez.
|
|
|
Bada, bide beretik, eremuko ikerketa esparruan jasotako corpusaren bilakabidea ere hortxe dago, nork ikertu zain. Horrekin guztiarekin batera, itzulpenari buruzko diskurtsoak ere aztergai dira; guk hemen
|
euskal
literatur eremuko historiografoen eta zenbait idazleren habitusak izan ditugu aztergai, baina esan beharrik ez dago beste esparru batzuetakoak ere aztertzekoak liratekeela: kazetariak, politikariak, irakasleak, liburuzainak...
|
|
|
Euskal literaturak gainditu egiten du penintsularen esparru geografikoa. Beraz, lehenengoa bigarrenera mugatzeak proiektu politiko jakin batzuek (uler bedi espainiar eta frantziar estatuek) ezarritako mugak naturalizatzea dakar, eta ondorioz
|
euskal
literaturaren eremu geografikoa bitan zatituta geratzen da. Hain zuzen, iberiar ikasketak ardatz dituzten hainbat argitalpenek Hegoaldeko probintziekin lotzen dute euskal literatura, zehazki Euskal Autonomia Erkidegoa osatzen duten horiekin.
|
|
2022
|
|
|
Zarautzen bertan inprimatu dituzte Literatura Unibertsala bildumako liburu berriak, baita azokako beste asko ere.
|
Euskal
literaturaren eremuko inprimategi ezaguna da Itxaropena, eta, aurten, hari omenaldi bat egin diote Literaturian. Bereziki nabarmendu dituzte, argitaletxea zela, 1952 eta 1973 urteen artean, Kuliska sortan argitaratu zituzten 76 liburuak.
|
|
2023
|
|
|
Aldaketa politikoaren aroak, bada, hitzarmen soziokulturalak ere birpentsatzea ekarri zuen. Nolanahi ere, garai hartan hedatu ziren hitzarmen soziokultural haietan eragin handia izan zuten, bai Euskal Filologia ikasketen garapenak (euskal kultura esparruak zedarritzeko funtsezko izan zenak, batik bat
|
euskal
literaturaren eremuan), bai euskarazko irakaskuntzaren zabalkundeak eta adarkatzeak. Ikastolen sareak Euskal Herriko eremu batzuetan legeztatzeaz gain, Hego Euskal Herriko hezkuntza sare publikoaren euskarazko irakaskuntza eratzeari ekin zitzaion, eta garai hartako murgiltze ereduan jardun zuten irakasle talde gehienek bazuten euskal kulturaren sozializazioan eragile nagusi izatearen kontzientzia, testuinguru politikoak eta sozialak giro zein kokapen horretara lerratzen zituelako.
|