|
2000
|
|
|
«Gizon zuzena loratzen da nola palmondoa» esaera jasoa du Ibon Sarasolak bere
|
Euskal
Hiztegian eta horixe etorri zitzaidan burura negu hotz honetako lehengo egun batean. Donostiarrak ikuskizunak antolatzen iaioak direna badakigu honez gero euskaldunok; dirua soberan eta... esango luke baten batek.
|
|
|
EUSENOR, (1995):
|
Euskal
Hiztegi Entziklopedikoa, Harluxet Fundazioa, Donostia. (Maparendefinizio orokorra, 2193 orrialdea).
|
|
|
Zuzenbidearen
|
euskal
hiztegi garaikidea
|
|
|
Definizio honetan ahots berbaren baliokide bat erabili zen (boza), oso egokia ez dena. Bestalde,
|
Euskal
Hiztegian (1996) Ibon Sarasolak definizio hau dakarkigu: –zintzurreko hariak dardaratzen direnean sortzen den hotsa?.
|
|
|
34 zk. (1969), 58 Sail honen asmoa. 1 zk. (1977), 123 Askoren artean: "
|
Euskal
hiztegi modernoa". 2 zk. (1977), 117 Koldo Izagirre, Ramon Saizarbitoria: " Zorion ustela". 2 zk. (1977), 122 Ramon Saizarbitoria:
|
|
|
Labayen Jaunari karta idikia. 21 zk. (1966), 65 Sail honen asmoa. 1 zk. (1977), 123 Askoren artean: "
|
Euskal
hiztegi modernoa". 2 zk. (1977), 117 Koldo Izagirre, Ramon Saizarbitoria: " Zorion ustela". 2 zk. (1977), 122 Ramon Saizarbitoria:
|
|
2001
|
|
|
Hori bai, labur beharrez, ikaragarri murriztu behar izan ditu azalpenok Ibon Sarasolak. Beraz, hitz jakin bateko argibide gehiago nahi izatera, egile beraren" Euskara Batuaren Ajeak" liburura edota" Orotariko
|
Euskal
Hiztegia" ra jo duzue
|
|
|
Horrelaxe, esanahi horrexekin agertu zait
|
Euskal
Hiztegi Entziklopedikoan" jostura" hitza Â. Era berean, delako puntada jarraitu horrek, ezkutuan joateaz gain, sendoa behar duela izan zehazten zuen erdarazko beste entziklopedia batek.
|
|
|
Hona adibide bat. Euskaltzaindia bere hiztegi handia prestatzen ari zelarik, ez zuen inork txintik atera hiztegi hori  erdal
|
euskal
hiztegi bat zelako, hots, ez euskaraz mintzatzeko bidea, baizik eta erdaraz esanak euskaraz berresatekoa. Erdalkeriaren ihesi ote genbil  tzan ala erdalkeriaren bila?
|
|
|
Mirestekoa litzateke, beraz, egokiagoa eta aberatsagoa izatea
|
euskal
hiztegia filosofia eta jakintza-gaiak adierazteko, entzun ohi dugun legez, inguruko erdara harroena baino. Berez gai denik euskara horretarako eta gehiagotarako, beste edozein hizkuntza den bezalaxe, ezin uka, baina egungo egunean landugabea luzaro landuak baino gaiago eta zehatzago izan?
|
|
|
[Hauta lanerako
|
Euskal
Hiztegiarena]
|
|
|
hauta lanerako
|
euskal
hiztegia
|
|
|
Gogoz abiatu naiz, bestetan ez bezala,
|
euskal
hiztegi honen atalaurrean hitz batzuk moldatzen. Gogoz eta, halaz guztiz, beldurrez.
|
|
|
Beldur nintzen eta beldur naiz, beste modura esango dut, luzeegi jardungo dudala neure jardunean, edozeinek luzesteko bezain luze. Erraz sor daitezke horrelako bidegabekeriak hiztegiak, eta
|
euskal
hiztegiak batik bat, gogora orduko
|
|
|
Lafon jaunarena bata, Azkue zenarena bestea. Horiek zeharo txarrestekotan, txarretsi ere ditu, bere buruari uko egin nahi ez badio, munduan diren
|
euskal
hiztegi guztiak edo ia guztiak. Azkuerenean, Lhanderenean, Lopez Mendizabalenean, esate baterako, euskal hitzen adiera erdaraz azaltzen baita.
|
|
|
" Azkontegia" hitza (saetera) ikusi dut 44 orrialdean. Ez dut hemen
|
euskal
hiztegirik, baina badirudi hitz berria dela. Horrela balitz, eta bestela baldin bada barka, beharrik gabe asmatua dirudi, gure artean saietera euskal hitz ezaguna baita oraindik, antzinako leiho mehar horietakoa adierazteko.
|
|
|
Iturburua, hemen, Larramendi jesuita dugu(), andoaindarra jaiotzez. Artea utzi zuen5, inoiz" Ezina egina" itzuli izan ohi dutena, Diccionario trilingüe deritzan
|
euskal
hiztegia (euskara baita ezbairik gabe nagusi hiru hizkuntzetan), beste zenbait liburu, hil ondoan argitara zen CorografÃa de Guipúzcoa ospetsua, eta ezin konta ahala paper, orain Telletxea Idigorasi eskerrak irakur ditzakegunak, irakurriko ditugunak ez baldin badira.  Berrien artean badira euskarazkoak ere, lehengo pusketa haiei eranstekoak:
|
|
|
1 Bidenabar esan, Xalbat Arotzarena izturiztar kalonjearen obrari buruzko informazioa, gozoki esateko, ez dugula behar bezala jasoa Harluxet Fundazioaren
|
Euskal
Hiztegi Entziklopedian. Informazio urria, eta juzku okerretara eraman gaitzakeena ematen baitu.
|
|
|
Edonola ere, Bribon Parasolak
|
euskal
hiztegia ez dela euskal, ez eta hiztegia ere, demostratzeko egiten ari den saio eskerga (dagoeneko hogei mila hitz sasikotik gora bildu baitu zortzi liburukitan, oso oker ez banago) osatzeko txosten hau erabili nahiko balu, nire aldetik ez litzateke inolako oztoporik egongo.
|
|
2002
|
|
|
" Euskaltzaindiak hiztegigintzari ekin behar bazion, lan horretarako ezinbesteko langaia zen corpusa. Orotariko
|
Euskal
Hiztegia egiteko ere corpus bat osatu beharra zegoen, euskal literaturako testuez osatua. Era berean, hiztegi batuari bultzada emateko mendeetan zehar ez ezik, azken mendean nolako euskara erabili den jakin beharra dago".
|
|
|
Eskaera horrek denboran oso hurbilekoa dugun sorkuntza literarioari erreparatzera derrigortuko gintuzke, jakina denez, narraziozko generoak izendatzeko erabiltzen ditugun terminoak berak ere oso berriak baitira euskal tradizioan2. " Eleberri" hitzaren adierak Orotariko
|
Euskal
Hiztegian begiratuz gero, segituan ohartuko gara adibide zaharretan adiera negatiboa duela, zurrumurru edo esamesaren parekoa. XX. mendean aldatu zen eleberri hitzaren adierazia, lehenengo hamarkadetan erabili ohi zen" irakurgai" hitzaren ordezko gisa erabiltzen hasi zenean.
|
|
|
2 Orotariko
|
Euskal
Hiztegian esaten zaigunez," Literatura" hitza bera Orixeren Mireion (1930) azaltzen da lehenengoz. Sintomatikoa, guztiz, berankortasun hau eta euskal sorkuntza literarioaren helburu nahiz parametroez argibide ugari ematen diguna. ditugu, halaber, 1970eko hamarkadaz geroztik Hegoaldean hedatu den" nobela" hitza, edo XX. mende hasierako zenbait idazle sabindarrek erabili ohi zuten" edeskixuna" neologismoa.
|
|
|
–
|
Euskal
hiztegi entziklopedikoa. 8 liburuki.
|
|
|
Euskaltzaindiaren bigarren erreferentzia, Sarasolak zuzentzen duen Orotariko
|
Euskal
Hiztegia da. Bada, litzateke han" non" sarrerari, esaterako, begirada bat ematea.
|
|
|
Eta nola aurreratu dugun! Nik behintzat nire burua, hizkuntza kontuetan esan nahi dut, aintzakotzat hartzen hasi nintzen, eta kontua serio samarra dela pentsatu, euskaltzainok" pneumonia"," pneumatiko" edo" postposizio" bezalako hitzak
|
euskal
hiztegian ofizialki sartu genituen egun berean, euskararen lege fonetikoak ezin hobeki zainduz, nahiz horrekin batera" subjuntibo" ere sartu zen onartutako euskal hitzen zakuan, fonetikari desafio eginez orain. Eta esan liteke nire barne kezkak ia ia behin betiko baretu zirela" filologia" hitz arraro samar horretan ageri den" g" hori, hola," g" bezala, eta ez" j" gisa, ahoskatu behar zela erabaki genuenean.
|
|
|
Baina, nire ustez, gailurra umorezko liburuetan jo du: Kutsidazu bidea, Ixabelen, jakina (1994), baina baita Zorotariko
|
euskal
hiztegian ere (1996) eta Gerturik daukagu odolan (1999) (edonola ere, kalifikatibo eta sail  kapen guztien gainetik, idazle on bat iruditzen zait Sagastizabal). Baina honez gain, beste batzuk ere azpimarratzekoak dira, nire ustez:
|
|
2003
|
|
|
Neure ikasleei bideak erreztuteko, irakurle bizkaitar hasibarriei ahal danik eta ondoen laguntzeko. Nekez aurkitu eitekean orduan salgei
|
euskal
hiztegi merke egokirik. Orain ez dogu hiztegi urritasunik gure artean, ez horixe!
|
|
|
Baziran, bai, Zamarriparen liburuotan berba eta esaera ezezagunak be. Aldi haretan ez nekian nik euskerazko gramatikarik, ez neukan
|
euskal
hiztegirik; baina, ezetariko laguntza barik be, Txorierri eta Mungialdeko euskera hori nahikoa argia egiten jatan, eta holan euskera irakurteko neukan bildurra kanpora jaurti neban.
|
|
|
Zoritxarrez, liburu handi honek ez ekarren erderazko itzulpenik alboan, Lizardirenak lez (zerbait lagundu eustan, horraitino, A.M. Labayenek erderaz argitalduriko laburpenak, itzulpen zehatza izan ez arren...). Orduko
|
euskal
hiztegiak be ez eusten laguntza handirik eskeintzen, nafar usaineko eta baserri giroko hainbat berba ezezagun ulertu ahal izateko. Baina, nekez bazan be, gogotsu irakurten neban, gaur zati bat, bihar beste bat, eta eder mundu aberatsa aurkitzen neban poema horren zati askotan.
|
|
|
–historiography, the writing of history, especially the writing of history based on the critical examination of sources, the selection of particular from the authentic materials in those sources, and the synthesis of those particulars into a narrative that will stand the test of critical methods.? 3 Bigarren esangura hau
|
Euskal
Hiztegi Entziklopedikoa an aurki daiteke (Klaudio Harluxet, Donostia, 1995, 4 t., 1593 orr.): –Historiografia:
|
|
|
Hirugarren esangura hau ere
|
Euskal
Hiztegi Entziklopedikoa n aurki daiteke (Klaudio Harluxet, Donostia, 1995, 4 t., 1593 orr.): –Historiografia:
|
|
|
Aitzitik, aurreko mendeetako euskarazko testuetan murgilduta ibili diren hizkuntzalari eta lexikologoek ez dute âhorrela formulatuta, behintzatâ esapide hori aurkitu, harik eta XX. mendeko lehenengo hamarkadetan ugaltzen hasi zen arte. Horrela aitortzen du bai Diccionario Retana de Autoridades del Euskerak() eta baita  Koldo Mitxelenaren Orotariko
|
Euskal
Hiztegiak (1992) ere. Autoridades hiztegiaren arabera(" fededun" sarreran datorrenez)," la expresión euskaldun fededun, lejos de ser antigua (del tiempo inmediato próximo al Concilio de Trento, según se viene repitiendo por algunos) parece ser muy moderna, y en el sentido restrictivo en que la quieren entender algunos aparece el primer cuarto del presente siglo en Lhande y  Veyrin, y no se refiere únicamente a los euskaldunes (vascoparlantes) sino a los vascos en general:
|
|
2004
|
|
|
Lau dira, besteak beste, euskaraz txukun jardun nahi duenak esku artean izan behar dituen tresnak, Gotzon Garateren ustez: baserritarren hizkera, klasikoak, Auspoa bilduma eta Orotariko
|
euskal
hiztegia.
|
|
|
|
Euskal
hiztegi historikoa
|
|
|
Gaiak argitaletxeak aurkezten digun lan honen izenburu zehatza
|
Euskal
hiztegi historikoa: Terminoak, Gertaerak, Erakundeak da, eta Erdi Arotik aurrerako laurehun bat kontzeptu historiko biltzen ditu, haietako bakoitzaren esanahiaren azalpena emanez.
|
|
|
Ibon Sarasolak bere
|
Euskal
Hiztegia n ohartarazten duen bezala (80), hitz horietako batzuk abenda, batzoki, eresti, ereslari, ikurton, hizki, margo, oben, eta horrelakoak, egungo hiztegietan sartuta dauden arreo, gutxi erabiltzen di rela. Bego.
|
|
|
(80)
|
Euskal
Hiztegia, Kutxa Gizarte eta Kultur Fundazioa, Donostia, 1996.
|
|
|
Horrelako neologismoak ez onartzearen arrazoia da euskal hitzetatik lau tik hiru maileguz eratorriak direla, hizkuntza desberdinetatik jasoak, gehienak latinetik. Beraz, xadon bezalako hitzak lekuz kanpo daude
|
euskal
hiztegian. Sabino Aranak ere, ezjakintasunaren ondorioz, hanka sartu zuen Lapurdiko errienta euskal hitz jatortzat hartzean, izanik den bezala, gaskoinetik hartua, kasurako berak baztertu nahi zuen maestu bezain arrotza (242).
|
|
|
" uzkukadak". Zeren eta" euzko zale" en eskuetan, ez gaur eta ez bihar, ez da
|
euskal
hiztegirik agiri; eta apaletan ere, ez maizegi. Euzkotar keria da nagusi haiengan, baiñan ez jakinduria; eta are gutxiago euskal hiztegi miraritsu hori ere...
|
|
|
Zeren eta" euzko zale" en eskuetan, ez gaur eta ez bihar, ez da euskal hiztegirik agiri; eta apaletan ere, ez maizegi. Euzkotar keria da nagusi haiengan, baiñan ez jakinduria; eta are gutxiago
|
euskal
hiztegi miraritsu hori ere...
|
|
|
Perpaus logikaren gurasoek egin zutena hobetsi dugu guk, zalantzarik gabe. Ibon Sarasola ere ‘perpaus logikaz’ mintzo da bere
|
Euskal
Hiztegia eredugarrian. Hartara, mailegu bila joan baino lehen balia gaitezen aurrenik eta behar bezala gure hizkuntzak menderen mendez eraiki duen hitz eta esapideen altxor inork uste baino aberatsagoaz.
|
|
2005
|
|
|
Orotariko
|
Euskal
Hiztegia
|
|
|
Orotariko
|
Euskal
Hiztegiaren azken liburukia kalean
|
|
|
Orotariko
|
Euskal
Hiztegiak 16 liburuki ditu lehenengoa 1987ko abenduan argitaratu zen, 125.987 sarrera eta 14.028 orrialde. Koldo Mitxelenak Azkueren Diccionario Vasco Español Frances izan zuen abiapuntu eta Ibon Sarasolak Mitxelenaren lanari segida eman zion.
|
|
|
Beste ildo batetik, euskal atzizki izen sortzaileen emankortasunaren arazoa dugu, eta honetan barne eragileak ikusi behar ditugu kanpo eragileak baino areago. Alde batetik
|
euskal
hiztegiaren ezagutzarik eza dugu: jadanik geldiera eta gelditze izenak baldin baditugu ez dago arrazoirik geldiketa sortzeko.
|
|
|
jadanik geldiera eta gelditze izenak baldin baditugu ez dago arrazoirik geldiketa sortzeko. Orotariko
|
Euskal
Hiztegiaren eta Sarasolaren Euskal Hiztegiaren datuak oso lagungarriak zaizkigu aurreko mendeetan finkatu diren ekintza izen hauen berri izateko. Edonola, garatuz doazen euskararen erabilera berriek, eta bereziki zientzia eta teknikarako erabilerek areagotu dute aditzetiko izenen eta adjektiboen beharra eta sorrera eta ez da harritzekoa egoera honetan atzizki bakoitzaren emankortasuna aldatu izana42?
|
|
|
jadanik geldiera eta gelditze izenak baldin baditugu ez dago arrazoirik geldiketa sortzeko. Orotariko Euskal Hiztegiaren eta Sarasolaren
|
Euskal
Hiztegiaren datuak oso lagungarriak zaizkigu aurreko mendeetan finkatu diren ekintza izen hauen berri izateko. Edonola, garatuz doazen euskararen erabilera berriek, eta bereziki zientzia eta teknikarako erabilerek areagotu dute aditzetiko izenen eta adjektiboen beharra eta sorrera eta ez da harritzekoa egoera honetan atzizki bakoitzaren emankortasuna aldatu izana42?
|
|
|
Dena den salbuespen bat badago, euskarazko hiztegiak behintzat ezagutzen dituzte-eta. Baina iberiera eta euskara ahaidetzeko saiakerak
|
euskal
hiztegietan bakarrik oinarritzea ez da nahikoa103.
|
|
|
Bere lanik mardulenak eta agian ezagunenak, ordea, hiztegigintzan egin ditu. Aurten bertan, esate baterako, Orotariko
|
Euskal
Hiztegia osatu duen lan-taldearen buru izan da Ibon Sarasola, 1970ean Koldo Mitxelenak ekindako lanari amaiera emanez.
|
|
|
Idazle ez den egilea Euskaltzaindiak aurrera ateratzen duen Orotariko
|
Euskal
Hiztegian ari da lanean Segurola, eta artikulu zein zutabeak argitaratu izan ditu zenbait komunikabidetan. Hau da, ordea, bere testuak liburu batean jasotzen dituen lehen aldia.
|
|
|
|
Euskal
hiztegi modernoa. (b).
|
|
2006
|
|
|
Elhuyar Elkarren
|
Euskal
Hiztegi Modernoak honela jaso  tzen ditu lehenago aipatutako hitzok:
|
|
|
(Elhuyar
|
Euskal
Hiztegi Modernoa)
|
|
|
21 Paulo Agirrebaltzategik, Deustuko Unibertsitateko Teologi fakultatean irakasle izanik, bertako ikasleekin Teologiako
|
euskal
hiztegiaren inguruko mintegia zuzentzen zuen; bestalde, Fakultatearen beraren enkarguz, Teologiako Euskal Fakultatearen proiektuan jarduna zen.
|
|
|
|
Euskal
Hiztegi Modernoa. (b/ e).
|
|
2007
|
|
|
Zuzenbidearen
|
euskal
hiztegi garaikidea
|
|
|
Euskalduna (euskara duena). Azken aldion ordea, agianbesterik ezean, zabaldu egin dugu bere esanahia vascoren baliokide gisa erabiliz...» Elhuyar Elkar en
|
Euskal
Hiztegi Modernoan (1994): «euskal herritar.
|
|
2008
|
|
|
Urte bukaera honetan, errepide luze eta madarikatuak gurutzatzera behartuak diren senideen munduan hamaseigarrenaren heriotza ezagutu da.
|
Euskal
hiztegietan" asaldatze" hitzak existitzen al du, bada. Bai, egon baita oraindik orain herri honetako agintari politikorik gertakizun hauek guztiak biolentziaren ondorio direla ukatzen duenik.
|
|
|
Animo Lupi eta agurrik beroena Natiri eta gugandik eraman zaituzteten gainontzeko guztioi.
|
Euskal
hiztegietan" jarrera" hitza agertzen zaigu. Hitz hori aurre egiteko beharraren argitzat hartzen dugu.
|
|
|
Hizkuntza baliabideak: hiztegi elektronikoak (Hiztegi Batua, Elhuyar, 3000, Morris,
|
Euskal
Hiztegia, Sinonimoak, Harluxet hiztegi entziklopedikoa...); datu base lexikalak (EDBL); corpusak (corpus estatistikoa, Zientzia eta Teknologia corpusa, literatura corpusak); ahotsaren teknologietan integratzeko baliabideak (datu base akustikoak, lexiko fonetikoa, testu corpusa); itzulpen memoriak; aldizkari ofizialen corpus etiketatua; terminologia banku publikoa (Euskalterm); toponimia (EAEko da... Hizkuntza tresnak:
|
|
|
XX. Mendeko Corpusa18 (4,6 Mhitz), Ereduzko Prosa Gaur19 (9,6 Mhitz) eta ZT20 (8 Mhitz); ez etiketatuak: Susa21, Klasikoen Gordailua, Ibinagabeitia Proiektua eta Orotariko
|
Euskal
Hiztegia) baino oraindik asko falta zaigu beste hizkuntzetan dauden tamainetara iristeko.
|
|
|
Argitaratzen diren hiztegi guztiek datu base bera dute oinarri. Elhuyar Fundazioak hiztegi elebakarrak, elebidunak eta teknikoak argitaratu ditu orain arte; besteak beste, Elhuyar dictionary/ hiztegia, Dictionnaire Elhuyar hiztegia,
|
Euskal
Hiztegi Modernoa, Ikaslearen Hiztegia, Elhuyar Sinonimoen Kutxa, Energiaren Hiztegi Entziklopedikoa..., zenbait formatutan (liburua, CD ROMa eta Internet).
|
|
|
Zergatik etnometeorologia
|
euskal
hiztegia. Erantzuna galdera bezain erraza da:
|
|
|
K. Dieguez: Etnometeorologiari buruzko
|
euskal
hiztegirako oinarriak eta osagaiak
|
|
|
– Eguzki, ilargi eta
|
euskal
hiztegiari buruz
|
|
|
Azken finean badugu
|
Euskal
hiztegian: patata, > platano, > tomate, > kanoa> eta abar
|
|
|
hiztegian agertzen dena edo eus kal hiztunak esan behar lukeena dugu, batetik, eta jende arruntak benetan erabiltzen duena, bestetik. " Parachoques" gaztelaniazko hitza,
|
euskal
hiztegien arabera, leun > esan behar dugu, baina herriak paratxokea> esaten du. Benetan, zenbat euskal dunek esaten dute garbigailu> edo ikuzgailu, > Goenkaleko antzezleak kontatzen ez baditugu?
|
|
|
Goiko auziari gagozkiola, auzia are larriagoa gerta daiteke gaztaleniazko edo frantsesezko ez diren
|
euskal
hiztegi elebidunetan; adibidez, ingeles euskara hiztegietan, edo alemaniera euskarazkoetan. Demagun, esate baterako, euskaldun batek" vel vet" hitza ikusten duela testu batean.
|
|
|
Azkenik, Gaztelania euskarazko hiztegien sarrera antolabidea ez da nazioarteko mailara iristen. Adibidez, Collins> (edo Oxford) Spanish English> hiztegiaren sarrera eta Elhuyarrena edo 3000> egiarena, > berdin da elkarren ondoan jartzen baditugu, haien sarrerak alderatzean, garbi dago Collins en agertzen direnak askoz hobe to daudela antolatuta, eta askoz informazio gehiago dutela, aipatutako bi
|
euskal
hiztegietakoek baino. Gaztelania euskarazko edo frantses euskarazko hiztegigintzari dagokionez, bete beharreko hutsunea izugarria da.
|
|
|
2) Definiziozko
|
euskal
hiztegiak:
|
|
|
Orain, hiztegigintzaren historiari buruz bat erran nahi nuke: badaude liburutegi zokoetan gorderik, aspaldiko
|
euskal
hiztegiak, XVII. mendetik XX.aste lo egon direnak, nahiz euskalzale batzuek aipatu eta landu ere dituzten. Gogoan dut Patri Urkizuk egin zuen Urte> lapurtarraren argitalpena; baina gaur ditugun erraztasunekin, galdetzen diot ene buruari eta gure argitalpen batzordeari noiz arte utzi behar ditugun argitaratu gabe Sylvain Pouvreauk, Jean Duvoisinek, Maurice Harrietek edo Darricarrère kapitainak egin lanak?
|
|
|
(a) Orotariko> egia> eta Hiztegi> osatzea eta bukatzea, eta euskararen corpus zabala prestatzea, gero, ahal delarik,
|
Euskal
Hiztegi oso agoa egiteko.
|
|
|
Garai batean, euskaldunak euskara erdara hiztegietara jo behar zuen, ezinbestean, ezagutzen ez zuen euskal hitz baten esanahia jakiteko. Esan liteke
|
euskal
hiztegiak exozentrikoak zirela, ez zirela bere baitakoak. Hiztunak bere hizkuntzako hitz eta esapideen esanahiari buruzko informazioa hizkuntza horretan berean bereganatzeak berebiziko garrantzia du.
|
|
|
Hiztunak gisa honetako elkartuak bazterrik gabe era ditzake; horregatik
|
euskal
hiztegiek ez dituzte era honetako hitz eratu asko jasotzen.
|
|
|
|
Euskal
hiztegi batzuek zale (izond.) hiztegi sarreran izen kategoriako erabilera (5b) eta izen kategoriako beste azpisarrera bat ere (5a) (isuria, nahia?) jasotzen dituzte.
|
|
|
esanahiarekin ere oraingo esaldi bat sartzen duen arren6 Corominasek ere jasotzen du alzar> hitza, llevarse (algo)?,, recogerlo?,, guardarlo en su lugar? esanahiarekin7 Berriro euskarara etorriz, Orotariko
|
Euskal
Hiztegiak, Nafarroari dagokionez, (GN) Baztango hizkera, (Zar) eta (Er) aipatzen ditu esanahi honetarako eta Iparraldea ere sartzen du: –Sólo se encuentra en textos septentrionales y navarros? 8 Azkue-k (GN) ko baztandarra, (BN) ko (Zar) eta (Er) dakartza esanahi honetarako9.
|
|
|
8 Orotarioko
|
Euskal
Hiztegia. Diccionario General Vasco (1987, 833).
|
|
|
Eta, ematen ez dizkigunean, guk, euskal dunok, hitzak mailegatuz, egokituz eta sortuz, ematen dizkiogu euskarari behar dituen hitzak. Horrela eginez doa egunez egun
|
euskal
hiztegia, hiztegi hori ofiziala ez bada ere, eta batu izaera zalantzazkoa badu ere. Euskaraz bizi nahi dugu, eta, horretarako, inguratzen gaituen eta erabiltzen dugun oro izendatzeko, hitzak behar ditugu.
|
|
|
Baina inon idatzirik ez dagoen
|
euskal
hiztegi bat, edo bat baino gehiago, badago:
|
|
|
euskaldunok gaur egun baliatzen duguna, komunikatzeko balio diguna. Ez da hiztegi batua izango, edo neurri batean soilik izango da batua, baina
|
euskal
hiztegia da, erreala da, funtzionala da.
|
|
|
Hiztegi bakoitzak bere aukera egiten du halako sarrerak hartzeko orduan, erabili den metodologiaren, bezeroaren eskakizunaren, hitz kopuru osoaren eta beste hain bat eragileren arabera. I. Sarasolaren
|
Euskal
Hiztegiak (Sarasola 1997) 84 hitz jasotzen ditu Send.> markarekin. Espainiako Akademiak 2.548 jasotzen ditu (Medikuntza:
|
|
|
Eta zuzen du, atertu gabe zuzentzen zuen. Areago, lehenbiziko poemak idatzi zitue nean,
|
euskal
hiztegirik eskura ez zuenez, bere baitan bildu ohi zen, harik eta behar zuen hitza aurkitu arte (hala aitortu zidan berak behin baino gehia goetan, eta grabaturik egon behar du horren lekukotzak Euskadi Irratiko artxibategian).
|
|
|
Ekintza nagusietara mugatuz, Orotariko
|
Euskal
Hiztegiaren erdialde osoa bere garaian egin zen; orobat EGLU, hots, Euskal Gramatikaren Lehen Urratsak deituriko bost liburuki; Euskararen Lekukoak bildumaren arduradun izan zen hasieran, batzorde buru zelako; IKER bildumaren 5 zenbakitik 15.era bere buruzagitzakoak dira; BBK Euskaltzaindia sariketako gehienak ere; oro bat, argitalpen ugari. Jean euskaltzainburu zela hamaika euskaltzain berri sartu ziren, hots, kronologikoki:
|
|
|
Lau jar dunaldiotan plangintza hausnartzen eta gauzatzen hasi zen, batzordeburu, hasieran Patxi Ondarra bazen ere, egitasmoaren arduradun Jean zuelarik. Noizbait, egitasmoa burutu eta emaitzak argitaratzen direnean, Orotariko
|
Euskal
Hiztegiarekin egin genuen antzera, EHHAren historia ere idatzi du norbaitek, bertan lekukotuko delarik, proiektua martxan jartzean eta lehen urteetako langintzan Haritschelharren zuzendaritza gaitza.
|
|
|
II.3.1
|
Euskal
hiztegien egoera XIX. mende amaieran
|
|
|
Azkuek
|
euskal
hiztegiekiko interesa oso goizetik agertu zuen. Jada Salamancako seminarioan zela Novia de Salcedoren hiztegirako harpidetzak egiten ibili zen31 Bere 1888ko Grankanton arrantsaleak legendan, kontakizuneko hainbat hitz azaldu zituen.
|
|
|
Azkueren Tours-eko hiztegiaren euskara gaztelania frantsesa partea, bi tomotan azaldu zen, aurrenekoa 1905 urte erdialdera (A letratik LLra), eta bigarrena (Mtik Zra) handik urtebetera. 1048 orrialdetako obra osatzen zuten tomo bien artean, ordura arte inoiz egin zen
|
euskal
hiztegirik osoena. Bildutako hitz kopurua zehazki zein zen ageri ez bada ere (eta bestelako iturrietan ere ez dut aurkitu), gutxi gora-behera 60.000 sarrera izan zitezkeela kalkulatu zuen Azkuek35 Hitz multzo hori biltzeko euskararen eremu osoko laurogei informante eta kolaboratzaile baino gehiagoren lekukotzak jaso zituen, zazpi probintzietako euskal lexikoa metatuz (ikus 2 grafikoa).
|
|
|
Gero beste kontu bat da, ostantzeko hitz batzuetan metodo hori segitu zuela Azkuek. Eta hori bera kritikatu zuen Seber Altubek ere (baina Azkueren izenik aipatu gabe), Eusko Ikaskuntzaren III. kongresuan, Gernikan, 1922an,
|
euskal
hiztegi bat egiteko irizpideak zehaztean. Altuberen irizpidea izan zen erdal hitzak eta erdaratiko hitzak bereiztea.
|
|
|
Izan ere Euskaltzaindiaren sortarauen artean «Diccionario General» bat sortzeko asmoa azaltzen zen64 Izen horrekin baina, bazirudien hiztegi proiektua aldatu egiten zela. Zeren hiztegi orokor izenpean euskara erdara (edo euskara euskara) moldeko hiztegi bat espero zitekeen, berriki Euskaltzaindiak atera duen Orotariko
|
Euskal
Hiztegia bezalako zerbait. Baina 1920ko hamarkadan Euskaltzaindian egin ziren hiztegigintza lanak aztertuz, gaztelania euskara sarreradun hiztegia azaltzen da, hots, ez Tours-eko hiztegiaren antzeko zerbait baizik haren segida hain justu.
|
|
|
Proiektua hau gauzatzen hasteko ekimena Eusko Ikaskuntzaren Gernikako Kongresuan abiatu zen, 1922an. Bertan, kongresuaren hizkuntza sailak, Azkue mahaiburu zela, Eguzkitza, Biziola, Eleizalde, Olabide eta Intza elkartu zituen,
|
euskal
hiztegi handia egiten hastea adostuz65 Urte bukaeran hasi ziren Euskaltzaindiaren baitan asmo hori zehazten, eta Azkuek ordura arte osatutako gaztelania euskara materialak abiapuntu gisa hartzea ebatzi zen66.
|
|
|
Horra bada, frankismo ilunenean ere
|
euskal
hiztegi normatibo baten defentsa Oleaga eta Etxaideren eskutik. Irigaraik, agian Iparraldeko euskaldunak ez baztertzeagatik edo agian abagune txarraren beldurrez, eta Urkixok ziurrenik beretzat euskara ikergaia zelako batik bat, aldiz gurago izan zuten hiztegi deskriptibo soil bat egitea.
|
|
|
Izatez Azkuek, katedraren bidez bideratu ezin zituen hainbat proiektu Euskaldun Biltokiarekin antolatu zituen. Hola, 1893an katedrako irakasle gisa Bizkaiko Diputazioari
|
euskal
hiztegia eta folklorea biltzeko baimena alferrik eskatu bazion, orain Euskaldun Biltokiko zuzendari gisa, bertan «baserritar akademia» bildu zezakeen hiztegia osatuz joateko28 Edo katedrako ikasleekin antzerkiak egin ahal izateko, Institutuak eskaintzen ez zuen azpiegitura lortu zuen. Edo katedrako ikasleek euskarazko aldizkari bat eskatzen bazioten ere, Institutuan ezin atera zezakeen, baina bai Euskaldun Biltokian.
|
|
|
Azkueren asmoen berririk izan gabe, eta izatez Artiñanoren proiektu bera ezagutu gabe, Cosme Txurruka gipuzkoarrak, beste proiektu bat aurkeztu zuen urte berean. Euskal Erria aldizkarian argitaratu zen proiektu hori eta Gipuzkoako Diputazioari zuzentzen zitzaion66 Txurrukaren Akademiak xede nagusitzat aurrenik
|
euskal
hiztegi osoa biltzea, eta ondoren ortografia finkatzea zuen (justu Azkuek egiten zuen proposamenaren alderantzizko ordenan). Azkue Txurrukarekin harremanetan jarri zen, eta bere egitasmoa helarazi zion, are Euskalzaletik sustengua emanez67 Txurrukaren asmoa baina Azkuerenetik aldentzen zen, ezen batik bat hizkuntzaren inbentario bat egin nahi zuen, «salvar, siquiera sea para la historia, los restos de la lengua Euskara», hizkuntza arautu eta suspertzeko itxaropen handirik gabe68.
|
|
|
Bestalde, Azkue,
|
euskal
hiztegi handi bat prestatzeko lanetan ere bazebilen aspaldian. Horretarako zazpi probintzietan zehar ibili zen urtetan zehar, euskalki guztietako hitzak bilduz.
|
|
|
Bi urte eman zituen bertan hiztegia argitaratzeko lanetan. Ataza gogaikarri eta monotonoa izan zen, baina azkenean ordura arte egindako
|
euskal
hiztegirik onena osatu ahal izan zuen: Diccionario vasco español francés.
|
|
|
Berak pertsonalki arrakastarik izan ez zuen arloetan ere (literaturan eta musika konposizioan adibidez), besteei bidea ireki eta oinarriak eskaini zizkien. Adibidez, Txomin Agirrek Azkuek antolaturiko lehiaketa baterako idatzi zuen bere lehen eleberria; Guridik bere Diez melodías vascas obrako zortzi doinu Azkuek bildutako kantutegitik atera zituen; Gabriel Arestik Euskalerriaren yakintzan ezagutu ahal izan zituen hainbat herri tradizio;
|
Euskal
hiztegi modernoa egiteko Azkueren Tourseko hiztegia izan zen oinarrietako bat; eta Euskaltzaindia egundaino mantendu bada, Gerra Zibilaren etena gaindituz, Azkuek horretarako ardura berezia jarri zuelako da...
|
|
|
Aipatu ditugun barne eta kanpo faktore horien aukeraketa eginez ekoizten dugu hizkuntza, eta hala ekoitzitakoaren arabera hizkuntza mailak eta hizkera motak bereizten ditugu. Hona hizkuntza mailen sailkapen bat, hain zuzen Ibon Sarasolak
|
Euskal
Hiztegian egin duena:
|
|
|
Hizkuntza mailak direla eta, lehenago I. Sarasolak
|
Euskal
Hiztegian bereizten dituenak kontuan, maila arrunta edo arrunkeriak lantzea ez dagokio eskolari, gizarteko harreman informalenetan bailitzateke haren garapen lekua. Eskolaren lanik handiena maila neutro deitzen dion horretan dago, baina goikoak eta behekoak ere izan dezakete beren funtzioa eskolako zereginetan.
|
|
|
Hala ere, euskarak ere bere zailtasunak badituela onartu du Agirresarobek. Esaterako, r hizkiaz hasten diren hitz gutxi da
|
euskal
hiztegian. Ondorioz, hitz gurutzatuak sortzeko, lehenengo hitzean r rik ez duten hitzak sartzen saiatzen dira.
|
|
|
1 Ik. Orotariko
|
Euskal
Hiztegia s.v. giza-arrazoi.
|