|
2001
|
|
|
IKASTOLEN Elkarteak aurkeztu berri du"
|
Euskal
Literatura Idatzia" izeneko CD ROMa. Bertan, autore bakoitzari buruzko datuak, gai desberdinak genero desberdinetan eta aro historikoetan izan duten tratamendua, joera literarioek une historiko bakoitzean izan dituzten ezaugarriak eta beste hainbat informazio dago kontsultagai.
|
|
2002
|
|
|
Ahaztu gabe ahozko literaturan duela jatorria, nolabait, gure literatura klasikoaren obra komiko bakarretako batek, Gregorio Mujikak 1925ean argitara emandako Pernando Amezketarrak, oinordeko edo jarraipen zenbait izan zituena. Baina eskuetan duzun liburu honen gaia egungo
|
euskal
literatura idatzia denez, ez naiz ahozko tradizioaz arduratuko. Eta, bestalde, batik bat azkeneko hamarkadaz ari garenez, alde batera utziko ditut Kirikiño edo Juan San Martin bezalako egileak, umorezko herri literatura modu bat landu zutenak, eta baita batzuetan umore ironikoz idatzi zuten Jon Mirande eta Gabriel Aresti, edo Pott banda?
|
|
2004
|
|
|
Egia esateko, badaude hori egiaztatuko luketen zantzu nabarmen batzuk gurean ere. Badaude, nola esan, euskal kultura idatziaren halako distira izpi batzuk; beharbada,
|
euskal
literatura idatziaren garapen ohargarrian loratutako zantzuak ditugu aipagarrienak.654 Alde horretatik, idatzizko kulturak izan duen pizkundearen pareko distira unerik ez da sumatu ahozko euskara erabileraren bilakaeran.
|
|
|
734 Hona hemen ezagutzekoak diren
|
euskal
literatura idatziaren gaineko hainbat kezka. Jon Kortazar:
|
|
|
hizkuntza honen (eta beste edozeinen) aipu guztiak desagertu egin dira egitarau ofizialetik.
|
Euskal
literatura idatzia garai honetan sortu zela aipatzea ez legoke gaizki.
|
|
2005
|
|
|
5 Honekin batera iaz aurkitu ziren Lazarragaren idatziekin batera
|
euskal
literatura idatziaren hasiera daukagu.
|
|
|
Salaberri Muñoa, Patxi; Iraupena eta lekukotasuna.
|
Euskal
literatura idatzia 1900 arte. Elkar.
|
|
2009
|
|
|
Garatek, bada, Rudolf Giuliani alkatearen aurreko New Yorken (irudiaren) erretratua egiten duela esan dezakegu. Hiri honen inguruan
|
euskal
literaturan idatzitako beste kronika liburua Harkaitz Canoren Piano gainean gosaltzen da, eta interesgarria litzateke egiaztatzea, azterketa imagologiko konparatistiko bat eginez, bi liburuek zeinen era diferentean irudikatzen duten hiria eta zeinen idazkera diferentea darabilten, halaber. Hamabi urte geroago idatzitakoa da Canorena, eta ordurako Giulianik burutua zuen hiri garbiketa bortitza Piano gainean gosaltzen en horri buruzko aipamenak irakur ditzakegu.
|
|
2011
|
|
|
Txomin Agirre, Azkue, Mañariko Bustintza, Zamarripa eta abarren liburuetara. Geroago begiko begiko egingo zitzaizkien Lauaxeta, Lizardi, Arrese biak eta abar; baina lehenengo
|
euskal
literatura idatzia aipaturiko idazleen liburuetatik edan eta ahogozatu zuten.
|
|
2012
|
|
|
Beste hizkuntza askotan gertatu den bezala, euskararen kasuan ere Bibliaren itzulpenarekin hasten da gerora ugaritzen joango den itzulpen tradizioa. Gure kasuan, gainera, esan liteke
|
euskal
literatura idatzia eta euskal itzulpengintza garai bertsuan jaio zirela, Bernart Etxepareren Linguae Vasconum Primitiae (1545) liburua agertu eta handik gutxira argitaratu zen hurrengo euskal liburua Leizarragaren Bibliaren itzulpena izan baitzen: Iesvs Christ Gvre Iavnaren Testamentv Berria (1571).
|
|
|
Ustez eta izatez basati jaioko da lehenengoz, hortaz,
|
euskal
literatura idatzia, eta idazteko berezko gaitasunik gabe ikusiko dute, ez soilik XX. mendearen hasieran, baita mende horren bukaeran ere. Ezberdintasun adierazgarrietako bat da Orixe etaLhandek besteen manual, hiztegi edo arerioren batez hitz egiten badute, Jean BaptisteOrpustanen 1996ko Precis d, histoire litteraire basque lanean adibidez, propio egingodituela euskaraz idazteko deserosotasunaren ideiak.
|
|
|
Ustez eta izatez basati jaioko da lehenengoz, hortaz,
|
euskal
literatura idatzia, eta idazteko berezko gaitasunik gabe ikusiko dute, ez soilik XX. mendearen hasieran, baita mende horren bukaeran ere. Ezberdintasun adierazgarrietako bat da Orixe etaLhandek besteen manual, hiztegi edo arerioren batez hitz egiten badute, Jean BaptisteOrpustanen 1996ko Precis d, histoire litteraire basque lanean adibidez, propio egingodituela euskaraz idazteko deserosotasunaren ideiak.
|
|
2013
|
|
|
Salaberri, Patxi, 2002, Iraupena eta lekukotasuna.
|
Euskal
literatura idatzia 1900 arte. Donostia:
|
|
|
Euskarara iritsi eta euskaraz ere adierazi dira aldian aldiko pentsamendu eta korronteetatik ernetako idazlanak. Egiaztapen honen aitzinean, norbaitek proposa dezake
|
euskal
literatura idatziaren historia egitea baztertzea eta euskal letren historiarengatik ordezkatzea. Hala, garai historiko desberdinetako letrek azaleratutako pentsamendua jasoko luke historia horrek.
|
|
|
Garai edo aro historiko bakoitzaren pentsamendutik sorrarazitako testuei egingo lieke leku.
|
Euskal
literatura idatziaren historia, ostera, literatur genero tradizionaletako eremu hutsera bilduko litzateke.
|
|
|
Are zehatzago esanik, XIX. mendeko ugaritasunaren (ia 300 poema) eta aurreko hiru mendeetako 200 artekoaren arteko aldeak euskal produkzioaren alderdi ezagun baten berri ematen du: XIX. mendeaz aitzineko
|
euskal
literatura idatziaren emaria urria zela. Euskal literaturaren historia sozialak azpimarratu duen moduan, 1876tik aurrera nabarmentzen da testu idatzien ugaltze azkarra (Torrealdai, 1997:
|
|
|
Etsaien artean, berriz, A. Villasante ezik,
|
euskal
literaturak idatzi dituzten guztiak zenbatu ditzakegu. L. Mitxelena' k eztu aipatu ere egiten, naiz ta nere izena bai oar baten maxiokari gisa; etzaio itxura danez eder jakintsuak eta erriak ain ondo artu zuten euskal literaturari buruzko, Orixe' ren «Euskal literaturaren atze edo edesti laburra» (1927) eta P. Lafitte' ren «Euskaldunen Loretegia» (1931) kanpo, bildumarik zaarrena; ondorengo guztiak ortaz baliatu izan dira.
|
|
2015
|
|
|
deitu dena? gertatu zen idazleen eredu XVII. mendean eta, egia esan,
|
euskal
literatura idatziaren tradizioan sekula ez da erabat itzali eredu horren itzala. Axularren Gero liburua, batik bat, beti egon da euskal idazleen gogoan.
|
|
|
Euskarak, gehienbat, azken esparru horretan zeukan bere leku apurra, baina horrek ere hizkera estandarra eskatzen zuen. Batasun ezak irakurtzeko zailtasuna, liburuak garestitzea eta, azken batean,
|
euskal
literatura idatziari ateak ixtea zekarren. Honela azaldu zuen Belaustegigoitiak egoera (2 or.):
|
|
2017
|
|
|
Hitzez hitz.
|
Euskal
literatura idatziaren antologia. Aztergaia.
|
|
2018
|
|
|
Egoeraren azterketak agerian uzten duena da, naziotasunarekin lotutako berezitasunez haratago, ez dela nahikoa Espainiako estatuaren aparatu instituzionalaren jardunari erreparatzea Francoren erregimenpeko garaiko
|
euskal
literatura idatziaren alorreko zentsura indarrak aztertzerakoan. Eremu hispanikoan eraiki den Francoren erregimenpeko garaiko zentsuraren memoriaren oinarrian euskal testuingurura egokitutako deszentralizazio geografiko nahiz tenporala gauzatu beharra dago, fenomenoa bere osotasunean ulertu ahal izateko.
|
|
|
Francoren erregimenaren aurreko gertakari horrek garbi adierazten du Frantzia aldeko
|
euskal
literatura idatziaren gainean Eliza katolikoak zeukan boterea eta, beraz, kontrolerako gaitasuna. Kontaketa labur horretan Lafittek azpimarratu egin zuen idazlearen ingurukoak izan zirela haren autozentsura bultzatu zutenak," arima ahul edo minberak nahasi edo zaurtu" ez zitzan:
|
|
|
Frantzia nahiz Espainia aldeko itxitasuna zela eta,
|
euskal
literatura idatziaren modernizatze bat nekez gara zitekeen bertan: Elizaren instituzioak moral kristauaren zaintza egiten zuen eta Espainiako estatuak ez zuen inoiz honen gaineko kezka handirik erakutsi, separatismo aren gaian ezik, Torrealdaik xehetasun osoz azaltzen duen bezala (2010:
|
|
|
erbestea. Baziren, bestalde,
|
euskal
literatura idatziaren suspertze eta modernizatzerako baliabideak ipini zituzten elizgizonak ere, Peillenek aipatzen dituen (2005: 145) Salbatore Mitxelena (19191985), Nemesio Etxaniz() eta Jokin Zaitegi(), besteak beste.
|
|
|
Literaturaren esparruan egiten ziren erronka gehienek ez zuten egiaren diskurtsoarentzako arriskurik ekartzen, besteak beste, populazioaren ehuneko handienak alfabetatzea Accion Catolica Españolaren zuzendaritzapean zegoen hezkuntza sistemaren bidez jaso zuelako, gaztelaniaz. Horrek, neurri handi batean,
|
euskal
literatura idatziaren komunikazio gaitasuna murriztu egin zuen. Blasek dioenaren ildotik, altxamendu militarraren osteko lehen urteetan errepresioaren bidez egindako huste kulturalaren ostean, zentsuraren egiteko" positibo" eta autorizatzailea gailendu zen, hau da, hustutakoa Erregimenaren intereseko kultur edukiekin betetzea (Blas, 2008:
|
|
|
Hala,
|
euskal
literatura idatziari dagokionez, kontuan hartu beharrekoa da Espainian jazotako estatu kolpearen aurretik bazela euskal eremu osoa hartzen zuen Eliza katolikoaren zentsura instituzionala. Aurrekoari gaineratuta, gerraosteko Espainiako Francoren erregimenak panorama oso konplexua sortu zuen:
|
|
2019
|
|
|
Lévi Strauss antropologoaen esanetan, gainera, haritz, lizar edo sahats bezalako zuhaitz izenak ere berez dira abstraktuak. Hala bada, Koldo Mitxelena linguista handiak. Luis Villasantek
|
euskal
literaturaz idatzitako lanean bezalaxe?, autore frantsesa bibliografoen printzetzat dauka, baina ez filologo nabarmentzat. Edonola ere, nik horretan ere bat egiten nuen Vinson jaunarekin:
|
|
2020
|
|
|
Bizenta Mogelen izena idatzi, eta berehala urratu du kaieratxoan: ederra zatekeen Ipuin onetatik abiatzea, ez bakarrik emakume bat kokatuko lukeelako generoaren aberri jatorrian, baizik eta horrek ere ahalbidetuko liokeelako haren hastapenak ipuingintza mendebaldar modernoaren garapenarenekin parekatzeko, eta
|
euskal
literatura idatziaren mendeetako ustezko atzerakuntzaren topikoari emendakin bat egiteko, sikiera. Baina ez da oso operazio egingarria, Bizenta Mogelen fabulen egokitzapenek zer ikusi gutxi dutelako, funtsean, narraziogintza garaikidearen bilakaerarekin, ez behintzat gaininterpretaziozko arrisku salto batzuk eman ezean.
|
|
2021
|
|
|
– Iraupena eta lekukotasuna,(
|
Euskal
literatura idatzia 1900 arte), Patxi Salaberri Muñoa, 2002.
|
|
|
" Curriculumean izenak agertzen dira. Adibidez,
|
Euskal
literatura idatzia eta XVI. mendea: Etxepare, Lazarraga, prosa didaktikoa; edo XVII. mendea:
|
|
2022
|
|
|
«Pentsatu nahi dut», amaitu zuen azalpena idazleak, barrez, «kontatzen dugun baino gehiago egiten dugula, hutsune handi bat dago-eta hor». Berez, Bernart Etxeparek 1545ean argitaratutako Linguae Vasconum Primitiae liburutik bertatik hasita topa daitezke sexu eszenak
|
euskal
literatura idatziaren historian, baina nahikoa al zaie iruditeria hori egungo idazleei. Zer nolakoak dira euskal letretan topa daitezkeen sexu erreferenteak?
|
|
|
Berez,
|
euskal
literatura idatziaren hastapenetan bertan dator lehen sexu pasartea, Etxeparek idatzitako Emazteen fabore poeman deskribatzen den eszenan. Gizona gainean, emakumea azpian, biak biluzik.
|
|
|
Bizenta Mogelen izena idatzi, eta berehala urratu du kaiertxoan: ederra zatekeen Ipuin onacetik abiatzea, ez bakarrik emakume bat kokatuko lukeelako generoaren aberri jatorrian, baizik eta horrek ere aukera emango liokeelako haren hastapenak ipuingintza mendebaldar modernoaren garapenarenekin parekatzeko eta
|
euskal
literatura idatziaren mendeetako ustezko atzerakuntzaren topikoari emendakin bat egiteko, sikiera. Baina ez da oso operazio egingarria, Bizenta Mogelen fabulen egokitzapenek zerikusi gutxi dutelako, funtsean, narraziogintza garaikidearen bilakaerarekin, gaininterpretaziozko arrisku salto batzuk eman ezean behintzat.
|
|
|
|
Euskal
literatura idatzia Nafarroan sortu zen XVI. mendean. Aitzinetik bazegoen aho mihizko literatura bat, iduriz aberatsa, gaur ere dabilana.
|
|
|
Dena dela,
|
euskal
literatura idatzia, Europako beste literatura batzuk bezala, egiazki hasiko da inprimeriarekin, eta non hasiko: goian aipatu bezala Nafarroan, zehazkiago Iparraldeko partean, Nafarroa Beherean, Baxenabarren, lau izen handirekin:
|