|
2001
|
|
|
Nire garaiekin bat noala uste dut, bertzerik ez.
|
Euskal
literatura ere, euskal gizartea bezala, nolabaiteko krisianbaitago. Krisian diot, ez amildegian.
|
|
|
Ez gara behar adina konturatzen honako aldaketa hauetaz, nik uste. Ricardo Barojak, beste erdal idazle honek, badu liburu bat Pasan y se van izena duena eta
|
euskal
literaturan ere hori bera egin duten gauzak gehiegi izan dira; esate baterako, Erdi Aroko epika. Hortik zer dugu?
|
|
|
Hori
|
euskal
literaturan ere argi agertzen da, zatiketa hori esan nahi dut. Puntu honetan arlotekeriarik larriena aski hurbil dugu.
|
|
2002
|
|
|
gramatikak, lan teknikoak, txosten modukoak... Kontuan izan antzera gertatzen dela
|
euskal
literaturan ere, doktrinak eta, beste hizkuntza batzuetako literatura historietan ez bezala, gure literaturako eskuliburu erabilienetan sartzen baitira.
|
|
|
Eta plazer estetiko hutsek —horiek ere— gogobetetzen gaituztenentzat notizia ona da. Baita
|
euskal
literaturarentzat ere.
|
|
2005
|
|
|
Hurrengo kulturetan genero hau landu duten idazleak ugari dira, Fedro erromatarra (I. mendea K.o) edo berriagoak diren Jean de la Fontaine frantziarra (XVII. mendea), Felix de Samaniego eta Tomas Iriarte espainolak (XVIII. mendekoak).
|
Euskal
literaturak ere izan ditu alegigileak eta Mikel Zaratek berak horrela azaltzen du liburuaren sarreran:
|
|
|
|
Euskal
literatura ere jarraitu duzu?
|
|
|
|
Euskal
literaturan ere emakume idazleek tradizio literarioa daukate, hau gaur egun harilkatzen eta elkar ezagutzen hasi bada ere. Hasieran orriotara ekarri dugun kezka bat agertzen da jarraian; tradizio honetan agertzen diren etenek eta urraketek oso berandura arte iraun dutela hain zuzen ere:
|
|
|
Emakumea emakume izateagatik, etxea eta azoka ditu bere lekuak, eta familia, maitasuna eta natura bere gaiak, edo hori uste izan da orain arte. Ikusiko dugu hau ez dela betetzen
|
euskal
literaturan ere.
|
|
2006
|
|
|
Oso zaila da gaur egun euskal nobelagintza nondik nora doan esatea. Beste literatura batzuetan gertatzen dena gertatzen da
|
euskal
literaturan ere: era askotako egileak eta joerak daude.
|
|
|
Beraz, euskaraz idatzia dagoena ezin da literatura espainiarra izan. Ezta frantseseraz idatzitakoa
|
euskal
literatura ere. Gure agintari politiko eta kultural epel askok konbentzimenduz, zuhurtziaz edo koldarkeriaz hori argi esan ez arren.
|
|
2008
|
|
|
–Beraz, euskaraz idatzia dagoena ezin da literatura espainiarra izan. Ezta frantsesez idatzitakoa
|
euskal
literatura ere. Gure agintari politiko kultural epel askok konbentzimenduz, zuhurtziaz edo koldarkeriaz hori argi esan ez arren?.
|
|
2009
|
|
|
|
Euskal
literaturan ere hain zabaldua ikusten duzu kontatzeko modu hori?
|
|
2010
|
|
|
Ez da erronka txikia, batez ere literatura txikia izaki, eta hartarako leiho zabala da Frankfurt, munduko liburu azokarik garrantzitsuenetakoa baita. Gero eta euskarazko literatur lan gehiago itzultzen dituzte beste hizkuntza batzuetara, eta idazleentzat ez ezik, oro har
|
euskal
literaturarentzat ere onuragarria da, jakina. Baina literatura beste baldintzatzaile batzuen mendeko ere bada, hala nola merkatuarena; izan ere, balio literarioa eta errentagarritasuna sarritan ez dira bateragarriak.
|
|
|
Eta garai batean hala izan baldin bada ere, arrazoi nagusien artean, zuzenean aritzeko modurik edo askatasun gutxienekorik ez zegoelako, gaur egun, gero eta idazle eta baita poeta gehiago ditugu, zorionez, edertasunari muzin egin gabe, noski, eta aurkikuntza hori helburu izanik ere, mezuari era zuzenagoan ekiten diotenak. Eta
|
euskal
literaturan ere badugu horren adibiderik.
|
|
|
Azken hamarkadetan kulturaren infantilizatzea edo nerabetzea salatu egin dute han eta hemen, jarrera nerabe hori omen kultur ekoizpen eta erabileretan gero eta maizago transmititzen dena.
|
Euskal
literaturan ere gero eta sarriago aipatzen den kezka da. Liburua, objektua bera, taxuz ere nerabetzen ari omen da (portadak, kasu).
|
|
2012
|
|
|
Mota honetako liburuek beste hizkuntzetan zer harrera duten ikusi besterik ez dago. Euskara normalizatu ahala,
|
euskal
literatura ere normalduko da.
|
|
|
Hemen ere diskurtso bera ageri zaigu: Europako herri handi guztiek Antzinateko Greziako literaturatik edan dute, eta horri esker garatu eta apaindu ahal izan dute beren hizkuntza;
|
euskal
literaturak ere gauza bera egin behar du ezinbestean.
|
|
|
Liburuak idazterakoan idazle guztiok jolas egin izan dugu, askotan, hitzekin, letrekin, puntuazio ikurrekin...
|
Euskal
literaturan ere baditugu adibide ugari. Horietatik dezente jaso ditu Iñaki Arranz filologoak bere Hitza azti (Alberdania argitaletxea) liburuan.
|
|
2013
|
|
|
Armando Gniscik merkatu ikuspegiaren mende ez dagoen munduen literatura aldarrikatu izan du, herrien arteko zubiak eraikitzeko, merkantziaren logika horretatik kanpo.
|
Euskal
literaturan ere halako urratsak egin dira, baina, nire ustez, diskurtso eta ikuspegi gehienak hiru logika horietarantz lerratu dira, zoritxarrez».
|
|
|
Amaia Ezpeldoi. Bost eleberri hauen artean hemezortzi urte gertatu dira, urte horietan Queer teoriek ez ezik,
|
euskal
literaturak ere garapena bizi izan du. Urte horietan Euskal Herriko egoera politikoan hainbat kontu gertatu da eta horiek ere jasotzen joan da Itxaro Borda eleberri hauetan.
|
|
|
erdaraz irakurtzeko erraztasun handiagoa du ETB1 kontsumitzen dutenen% 66k, Euskadi Irratikoen% 66k, Hitzakoen% 55ek, Berriakoen% 49k eta Euskadi Gazteakoen% 45ek (Zubiri et al., 2009). Zailtasunak izan arren euskal prentsa kontsumitzen duten bezala, pentsa genezake zailtasunak izan arren
|
euskal
literatura ere kontsumituko dutela, baina ehunekoa nabarmen txikiagoa izango dela ere suposa genezake. Gorago azaldu ditugun Ikerfel en (2007) ikerketaren datuak aintzat hartuta, egoki deritzot oraintxe kalkulatu ditudan kopuru horiei herena kentzeari.
|
|
2015
|
|
|
Lehenik, euskal literaturan gailentzen ari omen zen bohemio poserako joera kritikatzen zuen.
|
Euskal
literaturara ere modernitatea iritsi zelarik, nazioarteko modernitate hartako jarreren kopiatzat jotzen zuen joera hori, eta zentzu handirik ez zuela gehitzen. Izan ere, haren ustez XIX. mende amaierako Paris dekadentistak edo XX. hasierako abangoardistak gutxi zuen 80etako Euskal Herriarekin zerikusirik.
|
|
|
Euzkadin besteak beste, eta Kortazarrek berak, garaiko gehiegikeria abangoardistak menostuko zituen hurrengo urte eta hamarkadetan zehar, eta kontrastean, euskal literaturako posmodernitatea aztertuko zuen (Kortazar, 2007). Ezarian
|
euskal
literaturara ere zetorren korronte baten zantzutzat har liteke, zeinak modernismoa eta haren senide literaturaren autonomia erlatibizatuko zituen.
|
|
|
Baina are
|
euskal
literaturan ere, tentuz arakatuz gero. Errepidea laket izan duten euskaldunak egon dira historian.
|
|
|
|
Euskal
literaturan ere, gure zenbatekoaren murritza eta kalitatearen eskasa nahi baino gehiagotan aurpegiratzen dizkiguten arren, baditugu adibide guztiz gogoangarriak. Esate baterako, den denoi ez balitz ere gehientsuenoi ezaguna egingo ahal zaizue gure klasikorik klasikoenaren hasiera:
|
|
|
Jakina da Victor Hugok 1827an Cronwelleta 1830ean Hernanieskandala eta arrakasta handiz estreinatu zituenetik Alemaniatik zetorren erromantizismoaren historiarekiko joerari jarraiki, zabaldu egin zirela hainbatantzerki Europan zehar eta
|
Euskal
literaturan ere, drama erromantizismo berankor baten fruitu direnak. Hala, Jean Martin Hiribarrenen() 891an eskaldun gerlaantzerkia eskuizkribu gisara Xipri Arbelbidek 1991n argitaratu arte ezagutu ez zena, Piarres Harizpe() abadearen Karmela antzerkia, Euskal Erriaaldizkarian (1886) plazaratu zena bertsotan eta zatika, Amaia Boneta eta Gurutze Aldabaldetrekuren edizioa arte (1992) ia ezezaguna, Serafin Barojaren Pudente (1879) opera erromatar garaian kokatua eta euskal operaren aitzindaria, Ramos Azkarateren Beotibarko atzarraren oroipena (1886) Erdi Aro berantiarrean kokatua, eta beste.
|
|
|
90eko hamarraldian euskal gizartea nekaturik dago, ezin ditu burutik kendu, besteak beste, Yoyes eta Hipercor, eta Aljerreko porrota; eta
|
euskal
literatura ere ETAren kritika, akidura eta susuma erakusten hasiko da. Testuinguru honi dagokio Hamaika pauso (1995).
|
|
2016
|
|
|
Behintzat, euskarazko euskal literaturarena. XX. mendearen bigarren erdialdetik honako gaztelaniazko
|
euskal
literaturarena ere hortik oso urrun ibiliko ez dela susmatzen dudan arren.
|
|
|
Horietako bat Nora Arbelbide kazetariak Itxaro Bordari egindako elkarrizketa izan zen(. Euskal munduak euskaraz guti irakurtzen du?, Berria XII). Bordak Amaia Ezpeldoi detektibe lesbianaren saileko nobela berria kaleratu zuen, Ultimes déchets izenburupean (Maiatz, 2015), ordukoan zabortegien eta hondakinen inguruko problematika ardatz hartuta, gai bat, euskal gizartean ez ezik,
|
euskal
literaturan ere presentzia handiagoa izatera deitua, gogoan har ditzagun, besterik ez bada, Uxue Apaolazak eta Gorka Bereziartuak lau eskutara sinatu zuten ipuin jostari hura,. Zaborra? (2010), edo Fermin Etxegoienen Zinegotzia nobelan (2013) atez atekoari egiten zitzaizkion erreferentziak?.
|
|
|
Kasu horretan, bidenabar, ikuspegi hispaniko itxia kritikatzen zuten. Orixek berak ere bazuena arestian ikusi dugunez? zeina, Frankismo luzearen ondoren, nagusi zen baita
|
euskal
literaturan ere. Horren aldean, Mendebaldeko, eta bereziki, Europako literatur tradizioa aldarrikatzen zen testuan:
|
|
|
Honekin batera, ahozko kontakizunak idatzizkora pasatzeak aldaketa garrantzitsua ekarri zuen, esaterako inprentaren asmaketa eta komunikabideen sorrera.
|
Euskal
Literaturak ere aldaketa nabaria bizi zuen, literatura herrikoia transkribatzerako orduan zentsura prozesua bizi izan zuen, gehienbat erlijioaren poderioz (Etxaniz, 2004).
|
|
|
|
Euskal
literaturan ere generoa agertu zen, modu berezian agertu ere, inguruko baldintza soziopolitikoak kontuan hartuta. Ordura arte euskal literaturaren kokagune nagusia baserrialdea zen.
|
|
|
Ez genezakean ukan irakasle pin, zintzo, zorrotz eta iakitunagorik sail ortan[...]. Ez zun iñungo literaturarik baztertzen, eta berak erakutsi zizkigun katalandar literaturaren ondasunak, baita
|
euskal
literaturarenak ere".
|
|
2018
|
|
|
Zu ere, Oleaga, esaten dudan honen lekuko egokia zara! . Jakina, eta
|
euskal
literatura ere, aparte ez! –Literatura baino gehiago, nik esango nuke euskara bera doitzea halako zereginetarako.
|
|
|
Adiskideak azpimarratu zuenez, Jose Agerre idazlea katedralaren ondoan jaio zen, Tapia Perurena olerkaria Nabarreriako iturriaren parean eta Manezaundi idazlea, San Jose plazan bizi izan zen. Iruñeko lehen ikastola Errepublika garaian martxan jarri zutela esan zigun, baina gerrak etenaldia ekarri zuela; eta etena ez zela soilik hezkuntzan gertatu,
|
euskal
literaturan ere bai. Honen adierazle garbia Larrekok gerra garaian isilean idatzitako Gerla urte Gezur urte liburua dugu.
|
|
|
80ko hamarkadan, euskal rock erradikalak ere sendotu zituen Euskal Herri osoko harremanak.
|
Euskal
literaturak ere balio izan zuen idazleen arteko lokarriak sendotzeko eta irakurleengana heltzeko. Ikastolak ere garai berean sortu zituzten, Euskal Herri osoan.
|
|
|
Euskal liburuak eta Francoren zentsura (2000) lanean, adibidez. Nazioarteko hainbat ikerlarik nabarmendu duten bezala (Muller, 2003; Freshwater, 2003; Darnton, 2014; Bunn, 2015 eta abar), azken hamarkadetan zentsuraren ikuspegi postestrukturalistak nahiz honekiko erreakzioek emandako eztabaida, kritika eta teorizazioak azaleratu dira, baina ez da literatura hispanikoaren eremuan honen oihartzunik nabaritu, ez eta
|
euskal
literaturarenean ere. Hala, fenomeno zentsorearen kontzeptualizazioa gaurkotzeko nahiz zabaltzeko beharra azaleratu eta hutsunea betetzeko oinarriak proposatu nahi dira lan honetan, euskal literatur eremuko zentsura indarrak ahalik eta modu zehatzenean ikertu ahal izateko.
|
|
2019
|
|
|
Fenomeno semiotikoak hobeki uler eta iker daitezke sistema anitz (Polysystem) gisa ulertzen badira, eta ez isolaturiko elementu indibidual gisa. Ideia hau erabat zabaldu da XX. mendeko azken hamarkadatik aurrera eta
|
euskal
literaturan ere oihartzuna izan du. Jon Kortazar irakasleak egin zuen lehen hurbilketa 2002an Diglosia eta euskal literatura saio lanean, literatura ikerketetarako metodologia berritzaile eta funtzionaletatik ekiteko beharrez, non Iuri Lotmanen kulturaren semiotikaren teoria eta Pierre Bourdieuren kulturaren soziologiari buruzko ekarpenak integratuko ziren.
|
|
|
Alde batetik, lehenengo gramatika deskribapenak: Oihenartena, Larramendirena, eta abarrena egin zirenetik hona gramatikari saldo bat izan dugu; eskertzekoak dira Euskaltzaindiak euskaraz orain arte argitaratu dituen gramatika liburuak —EGLU bildumaz ari gara—; bertze aldetik, euskalkiak agertu eta sailkatzeko asmoarekin egin direnak; eta, azkenik, hortxe dugu
|
euskal
literatura ere, nahi duenarentzat ikasi duena praktikan jartzeko..., hainbat gramatikari, linguista eta idazleri esker gure hizkuntza ongi azalduta baitugu.
|
|
2020
|
|
|
Baina Mitxelenaren ustez, aniztasunaren iturria hizkuntzaren batasunean dago.20 Euskarak lotura estua dauka azaltzen den bere esparru geografikoarekin21 eta gaur, Euskararen Herri Hizkeren Atlasa begiraturik22 gara konturatzen euskararen joritasunaz. Euskalkiak anitz diren bezala,
|
euskal
literatura ere ugaritasunean oinarritzen da eta ugaritasuna du abiapuntu. Koldo Mitxelenak
|
|
|
Bizitza egunero hasten delako.
|
Euskal
literatura ere noizbat hasten delako interesgarri jartzen.
|
|
|
Bera ere, liburu bat eskuetan zuela ateratzen zen paseatzera. Beranduago,
|
euskal
literatura ere irakurtzen hasi nintzen. Adibidez, Pontevedran min hartu ondoren klinikan nengoela, Gabriel Arestiren Harri eta Herri.
|
|
|
Eleberri kostunbristekin hartutako norabideak pentsarazi lezake, literaturaren historia hegemonikoak ezarritako erritmoei eta irizpideei jarraika, Casanovak (2001: 235) arrazoi zuela literatura txikien aukera murritzei buruz ari zenean, eta
|
euskal
literaturak ere exotismorako edo asimilaziorako bide zuzena hartua zuela. 60ko hamarkadatik aurrerako literaturak, ordea, norabidea aldatu eta baieztapen horiek zalantzan jarri zituen.
|
|
2021
|
|
|
126).
|
Euskal
literaturan ere badaude gisa horretan jardun duten itzulpenak, eta badirudi horrek arrastoa utzi duela Alonsoren habitusean, jakitun dela halako itzulpenak, egon, badaudela, eta horiei buruzko gogoetak, beraren itzulpen praktikak bezalatsu, islaturik ageri dira beraren fikzioan ere.
|
|
|
Batetik, egituratzen eta bereizten ari den barne eremuan posizioa hartu beharra; hots, barne eremua bera autonomizatzeak eta idazleak eremu batean edo bestean zein sormeneta itzulpen praktikan (edo bietan), kokatu beharrak, gaiari buruzko kontzientzia eta pentsamendua areagotu eta agerrarazi du. Bestetik, badirudi
|
euskal
literaturan ere idazletza esperientzia literaturan agerrarazteko joera hazi egin dela azken urteotan, 86 eta, idazleek gertuko jarduera dutenez gero, ia ezinbesteko gaia dute; gisa horretan, egoera diglosikoan bizi den literaturaren eta hizkuntzaren kezkak sortutako antsietateak plazaratzen dituzte oro har. Ildo horretan, baieztatu egin dezakegu korrelazioa dagoela autoreek antzeratzen dituzten eta bizi dituzten itzulpen eremuen artean, eta eremuaren egitura bera ikusgai bihurtu ahala eta eremuak berak bere esparruari buruzko ikerketa sustatu duen aldetik, legitimazioa eta onespena lortzeko pausoak egin dituela, eta horrek, esan bezala, eragin egin duela euskal literaturaren esparruko autoreen artean.
|
|
|
" Nahiz eta beste literatura batzuk gehiago kontsumitzen ditudan, adibidez ingelesa edo gaztelania,
|
euskal
literatura ere kontsumitzen dut. Literatura honek gauza oso bereziak eskaintzen dizkit, besteekin konparatuz guztiz ezberdina delako".
|
|
|
Esango nuke aspaldi honetan, nazioartean, komikiak feminismoaren diskurtsoak eraikitzeko baliabide emankorrak ari direla izaten, eta
|
euskal
literaturan ere joera horrek bere bidea hasi duela; gogora dezagun iazko Elisabeth Casillas eta Higinia Garairen Emakume guztiok obra zoragarria, eta nola ez, Tupust! kolektiboa eta honek ereindako hazi biak.
|
|
|
|
Euskal
literaturari ere oso begirada periferikotik begiratu izan diodala uste dut. Asko gustatzen zait, disfrutatzen dut beste idazleekin, irakurleekin, Durangon... baina beti sentitu dudalako festa hori ez dela berez berez nirea, eta ni naizela gonbidatu dibertigarri eta ez puru purua.
|
|
|
Guztiontzat ezagunak diren musika taldeen abestiak hartu ditut, besteak beste, Zea Maysenak, Berri Txarrakenak edota Ken Zazpirenak, eta Twitter eta Instagram kontuetan ari naiz lan hori egiten. Etorkizun batean, ordea, gustatuko litzaidake
|
euskal
literaturara ere zabaltzea jarduna; orain abestien letrekin ari naiz, jendea erakartzeko errazena delako.
|
|
|
Ardura izan genuke euskal hiztun gehiago izateaz, gehiago irakurriko dutenak eta beste hizkuntzetan ere irakurriko dutenak... Unibertso hori zabaltzea da euskararen erronka nagusia, eta
|
euskal
literaturarena ere hori izan litzateke.
|
|
|
Zuen kabuz ikasi zenuten bestelako literatura, hortaz. Baita
|
euskal
literatura ere.
|
|
2022
|
|
|
Mina, zauria eta ezinegona dituen 134 orrialdeetan protagonistaren sentipenetan egingo dugu igeri. Asko poztu nau mugimendu feministak eta #MeToo mugimenduak azken urteetan sortutako diskurtsoa
|
euskal
literaturatik ere lantzen ari dela ikusteak. Eta bere horretan oso desberdina izanagatik Alaine Agirreren Kamisoi zuri zetazkoa ekarri dit gogora.
|
|
2023
|
|
|
Aitortu beharra daukat aforismo liburu bat irakurtzen dudan estreinako aldia dela oraingoa. Gogoz hartu dut erronka, egia esan, badelako
|
euskal
literaturan ere argitaratzen den (eta ez gutxitan, gainera) genero hori irakurtzeko garaia. Ez dakit, baina, eta neure buruari egiten diot lehen (auto) kritika, ez ote den gutxiegi irakurtzen, edo gutxiegi aipatzen behintzat.
|
|
|
Eta, bai, bukaeratik hasi naiz iruzkintzen gaurkoan, aforismoen egoera literarioarentzat ez ezik, oro har
|
euskal
literaturarentzat ere baliagarriak diren hainbat hausnarketa oparitzen baititu idazleak azken atal horretan, zer pentsatua ematen dutenak, gainera. Izan ere, definizioen ingurumarietan bertaratu eta orokortuta dauden usteak gezurtatzen ditu, eta horretarako hainbat adibide praktiko ematen ditu, euskal literaturan ere aurki daitezkeenak.
|
|
|
Eta, bai, bukaeratik hasi naiz iruzkintzen gaurkoan, aforismoen egoera literarioarentzat ez ezik, oro har euskal literaturarentzat ere baliagarriak diren hainbat hausnarketa oparitzen baititu idazleak azken atal horretan, zer pentsatua ematen dutenak, gainera. Izan ere, definizioen ingurumarietan bertaratu eta orokortuta dauden usteak gezurtatzen ditu, eta horretarako hainbat adibide praktiko ematen ditu,
|
euskal
literaturan ere aurki daitezkeenak. Irakurleak, hortaz, aforismo bilduma bat ez ezik, aforismoen inguruko teorizazio saiakera motz bat ere aurkituko du liburuan, generoaren aldeko manifestu bat, hain zuzen.
|