|
2002
|
|
|
Eleberria, oro har, genero berantiarra da gainerako generoen aldean, baina
|
euskal
literaturaren kasuan haren jatorria XIX. mendearen amaiera arte atzeratu zen, orduan, Mitxelenak aipatzen duen espiritu berria agertzean, egon zirelako fikziozko prosa berria sortzeko baldintza sozio literarioak1 Bigarren gerra karlistaren ondoren foruak galdu zirenean sortu zen kritikak euskal literaturaren" berpizkunde" deitu duena (Pizkundea ere esan zaio, eta...
|
|
2008
|
|
|
Literatura nazionalak nagusi diren egitura batean, literatura gutxituek kuota bat izaten dutela esan du Elena Delgadok eztabaidarako zabaldutako tartean, eta
|
euskal
literaturaren kasuan, kupo hori Bernardo Atxagak betetzen duela. Ildo beretik egin du Joan Ramon Resinak bere galdera.
|
|
|
Bestalde, ahoz ahokoa
|
euskal
literaturaren kasuan oso eraginkorra dela aipatu da, promozio eta propagandak baino eraginkorragoa sarritan. Ildo honetatik, garrantzitsua iruditzen zait aditu honek eginiko hausnarketa:
|
|
|
|
Euskal
literaturaren kasuan zilegitasun literarioa eta unibertsaltasuna helburu dituen idazle hasi berriak beti izan ditu bi aukera garbi. Bata, euskarari uko egitea, Unamunok modu sonatuan egin zuenez, ez baitago euskara darabilen eta unibertsaltasuna bana dezakeen hiriburu literario nahikoa desnazionalizaturik Euskal Herrian, are okerrago, ez baita egon luzaz ezta zilegitasun nazionalik behinik behin eman zezakeen hiribururik.
|
|
|
Mundu literaturako erreferentziak, beraz, Mendebaldeko Nobela Modernoaren aitak dira, J.A. Arrietaren nobelagintzarako eta bere belaunaldiko hainbat idazleren nobelagintzarako ere eredu izan direnak.
|
Euskal
literaturaren kasuan ere, aipu horiek guztiak aitortzak dira, eredutzat hartu diren idazleei eginiko keinuak. Asko eta asko dira euskal literaturako erreferentziak, ez liburugintzakoak bakarrik, baita ahozko literaturakoak (kantuak, atsotitzak, bertsoak...), eta baita prentsakoak ere (Uxue Apaolazaren zutabeak, Pako Aristirenak, Jon Benitoren erreportajeren bat...).
|
|
2010
|
|
|
Literatura sistema ahuletan, berriz, zenbaitetan jatorrizkoak balira legez pasatzen dira itzulpen batzuk literaturaren historiara; horixe gertatzen da
|
euskal
literaturaren kasuan obra askorekin: Leizarragaren idazlan gehienak, XVIII. eta XIX. mendeetako erlijio lan asko, Bizenta Mogelen Ipui onac eta hortik aurrera argitaratu ziren alegia gehienak?
|
|
2012
|
|
|
Adiskideengandik jaso ditudan komentarioak ohi baino apal eta urriagoak izan dira: zirkunstantzia normaletan asko ez baziren, berez, jende gutxik egiten dio
|
euskal
literaturari kasu, nire ingurunean?, oraingoan ezin bestelakorik espero. Are gutxiago kanpoko munduarekiko nire harremanak minimora murriztu eta lanean baja eskatu dudanetik.
|
|
|
Baina guzti honek ez du esan nahi
|
euskal
literatura kaso arraro eta lotsagarri bat denik Europako textoinguruan. Aitzitik, direlako, literatura nazional?
|
|
|
Faktore horien nolakotasunak eta indar harremanek eragiten dute hierarkiak modu batekoak edo bestekoak izatea.
|
Euskal
literaturaren kasuan, ikusiko dugu merkatu irizpideek nahiz literatur kalitateaz kanpoko beste irizpide batzuek indar handia erakusten dutela literaturaren hierarkizazio prozesuetan.
|
|
|
Bestalde, literatur sistemetan eratzen diren hierarkiak mantentzeko joera erakusten du eskolak. Are gehiago,
|
euskal
literaturaren kasuan, eskolak hierarkietan eragiteko gaitasuna erakusten du. Izan ere, euskal literaturaren merkatua txikia izatearen ondorioz, irakaskuntzaren zirkuituan sartzen diren liburuek merkatuan eragin handia izaten dute, eta merkatuan nabarmentzeak eragiten du idazleak jendartean oihartzuna izatea (kasu batzuetan, idazlea salduenen zerrendan kokatzerainokoa); ondorioz, delako idazlea erdigune komertzialean koka dezake irakaskuntza sistemak.
|
|
|
Gainera, adituen ustez,
|
euskal
literaturaren kasuan oso handia da erdiguneetako autoreek duten sona, eta ondorioz, horien itzalpean geratzen dira gainerakoak. Ildo horretatik, idazle batzuek aipatzen dute belaunaldi oso baten egoera dela hori:
|
|
2015
|
|
|
Kritikaren gaia aztertzen zuen gehiago hain justu garai hartan EUTGko Euskal Filologiako ikasle zen Hernandez Abaituak. Kritika inpresionista eta zientifikoa bereizten zituen, eta biak beharrezkoak izanik ere, bigarrenaren garrantzia handiagoa azpimarratzen zuen; eta
|
euskal
literaturaren kasuan, baita haren falta ere. Literatur kritika inpresionista zen, gutxi asko, egunkari eta aldizkarietan egiten zena, eta zientifikoa Poetika ere deitzen ziona Hernandez Abaituak, harrigarriro, berriz, XX. mendean garatutakoa, errusiar formalistetatik kritika soziologiko edo psikonalistara luzatzen zena.
|
|
|
Laugarren puntuan literatura konparatuaren gai funtsezkoenetako bati heltzen zion artikuluak, hots, literatura nazionalen arteko harremanei. Harremanak beti egon direla azpimarratzen zen, baita, noski,
|
euskal
literaturaren kasuan ere: Axularren Gero eta Fray Luis de Granadaren Guía de Pecadores liburuaren arteko lotura, Zuberoako pastoralen gaien eta Europako herri literaturetako gaien artekoa, eta abar:
|
|
|
Erlijio kontuekin loturik halaber, hezkuntza katolikoaren inguruan beste behin futitzen ziren Oraindik eta betiko testuan. Hezkuntzaz orokorrean ez ezik hezkuntza literarioaz partikularki, zeinak
|
euskal
literaturaren kasuan kutsu katoliko nabaria izan zuen ordura arte.
|
|
|
Genèse et structure du champ littéraire liburuan. Literatura frantsesean oinarrituta, XIX. mende amaierako garaia aztertu zuen batik bat, Flaubert eta Baudelaireren bidez. Jakina, Frantziaren kasuan, orduan sortu zen literatur esparru autonomo eta bereizi bat, baina
|
euskal
literaturaren kasuan besterik da. Hala ere, momentuz nabarmendu behar duguna da zeinen estuki dauden loturik autonomiaren ideia eta literatur esparruarena; hainbeste, ezen lehena gabe ezin baitaiteke bigarrena ulertu97.
|
|
|
Ibon Egañak aztertu du (2015), batez ere Anton Figueroari jarraiki, esparru autonomoaren eraketa zertan den ezberdina
|
euskal
literaturaren kasuan (Figueroak Galiziako literaturaz dihardu). Haien arabera, hizkuntza, nazioa eta literatura sustatzeko premiak ez du esparru sendoetan bezainbeste arbuia97 Horregatik helduko diogu gehiago Bordieuren teoriari Even Zoharrenari baino. tzen literatura komertziala:
|
|
|
Testuinguruan ipintze horrek esaten digu era berean
|
euskal
literaturaren kasuan aski interesgarria zela jada literatura konparatuaren sakonean dagoen munduko literatura baten kontzientzia aintzat hartzea. Euskal literatura aski
|
|
|
Perspektiba konparatista hori funtsezkoa da abangoardiak ulertzeko, ezagun denez, diziplina arteko gurutzaketa ugari eman zirelako, eta artista, idazle, musikari eta enparauek humus teoriko estetiko antzeko batean murgilduta ibili zirelako. Hori guztia faltesten zuen, hain justu,
|
euskal
literaturaren kasuan. Ez zuen ikusten harremanik euskal literaturaren eta euskal arte piktorikoen artean, eta hala, hizkuntza literarioaren berrikuntza zail ikusten zuen.
|
|
|
Konparazioaren ondorioak erabat aldatuko dira batzuekin ala besteekin erkatuz gero. Bistan denez, euskararen eta
|
Euskal
Literaturaren kasuan, alderaketarik zuzenena azken horiekin egindakoa litzateke, eta hor, Euskal Literaturak ez luke ziur asko burumakur atera beharrik izango. Patxi Salaberri Muñoarekin (2002:
|
|
2016
|
|
|
Aurretik argudiatutakoaren ildotik, modernitatearen agerpena arrasto egokia izan daiteke literatura konparatuaren presentzia identifikatzeko.
|
Euskal
literaturaren kasuan ere halaxe gertatzen dela esan daiteke, euskal literatura modernoaren agerpena eta lehen aldarrikapen konparatistikoak garaikideak direlako.
|
|
|
Gatozen orain
|
euskal
literaturaren kasura, hain zuzen ere, gerraondoko urteetan idatzitako lehenengo eleberri poliziakoa nola sortu zen ikusteko. Detektibe nobela klasikoa nahikoa zabalduta zegoen Espainian eta Frantzian Loidik bere eleberria idatzi zuenerako.
|
|
2020
|
|
|
Hau da, praktika kultural berri horiek eta hiri moderno jaio berrien erritmora moldatutako jende saldoaren esperientziak eragindako eta eskatutako estetikaren ondorio da eleberrigintza urbanoa, baita aurreko ohitura eta sineskeriekin hausteko ahaleginaren ondorio ere.
|
Euskal
literaturaren kasuan, ordea, esan daiteke industrializazioak izan zuen berehalako lehen eragina kontrakotasuna suspertzea izan zela, hiri modernoak eta eleberrigintza modernoak elkar elikatu beharrean. Hala, industrializazioaren aurkako usteek, hiriekiko beldur edo arbuioek zein literaturan Europatik zetozen ereduetan bere burua ezagutzeko arazoek XX. mendearen erdialdera arte iraun zuten.
|
|
2021
|
|
|
Baina, halatan ere, Sarasolak, euskal literatur lanak zenbatesten dituenean, aintzat hartzen ditu itzulpenak. Arestian aipatu dugun moduan, ordea, azaldu egiten du beste herrialde batzuetako literatur historietan ez liratekeela kontuan hartuko, eta
|
euskal
literaturaren kasuan hala egiten dela literatur sistemaren ezaugarriak direnak direlako. Ikus dezakegunez, itzulpenak dagokigun literatur sistema txikiaren edo mendekoaren errepertorioa eta historia betetzeko eta osatzeko tresna gisa baliatu izan dituzte zenbait historiografok (nahiz eta ez duten esplizituki zehaztu).
|
|
|
Arestian esandakoari helduz, literaturzaletasuna eta irakurzaletasuna atxikimendu indibiduala zein kolektiboarekin lotuta ageri direla azaldu da analisian zehar, eta, oraindik ere modu nabarmenagoan
|
euskal
literaturaren kasuan, noski. Horretan ere, pertzepzioa eta errealitatea ez datoz guztiz bat ikaslearengan zein irakaslearengan zaletasun falta antzematen dela esaterakoan.
|
|
|
Horrexegatik, hain zuzen ere, prozesu mailakatu gisa ulertu, programatu eta inplementatu behar dela proposatzen du, eta horretan, konfiantza elementu motibatzaile ezinbestekoa dela uste du, bai gelan eta etxetik sustatzen dena giro eta praktika batzuk sistematizatzeko, bai nork bere buruarekiko konfiantza aldamiatzen joateko (BIR1). Eta, hori
|
euskal
literaturaren kasuan giltzarri da atxikimendua lortu nahi bada, are gehiago, aipatutako gabeziak aintzat hartuta. Izan ere, ikasleak zailtasunak topatzen baditu testu baten aurrean, deslotzeko eta urruntzeko atakan jar daitekeela argudiatzen du parte hartzaileak, eta horri aurre egiten lagundu behar zaiola uste du irakurketa prozesua erraztuz.
|
|
|
|
Euskal
literaturaren kasuan, garrantzizkoa dirudi bi bideak modu paraleloan eta koordinatuan ibiltzea, bi komunikazio fluxuen artean zubiak eraikiz, batak bestea elika dezakeelako. Hala ere, hartzaileeta sortzaile komunitate eta sistema txikia izaki, harreman analogikoak indartzeko eta gune horietan eragiteko premia du:
|
|
|
IE2 ek, ordea, zalantzan jartzen du klasikoak nahitaez irakurtzeko ikuspegia, eta formazio literarioa urrunago doala uste du. Azaltzen duenaren arabera, ikasleei ereduak ematea oso garrantzitsua da, eta eskolak lan hori egin behar duela defendatzen du, batez ere
|
euskal
literaturaren kasuan, sarritan ikasleentzat eskolak eskaintzen dituen erreferenteak direlako erreferente bakar. Hala ere, ikasle guztiei proposamen bera egitearekin ados ez dagoela zehazten du, gela bakar baten barruan gustu, motibazio eta garapen maila desberdinak daudelako.
|
|
|
Dioenez, curriculumaren zehaztapena dagoen arren, literaturaren lanketa irakasleen esku geratzen da erabat, DBHn baino gehixeago, eta beraz, ez dago erabateko bermerik ikasleek kanonaren baitan dauden autoreak eta obrak landuko dituztenik. Bere ustean, hau
|
euskal
literaturaren kasuan nabarmenagoa da, eta ez, ordea, literatura espainirrarenean, kasu horretan hautaprobak behartuta horiek ikastea bermatzen baita. Horri helduz, zera galdetzen du IE7 k:
|
|
|
Ildo beretik, ikuspegi gramatikal batetik ere lantzea lehenesten dela irizten dio IE6 k, eta euskararen zein
|
euskal
literaturaren kasuan, gehienetan hizkuntza lantzera bideratzen dela literaturaren didaktika. Bere iritzirako, horrek estatus desberdinetan dauden hizkuntzen egoera, gaztelania eta euskara bera esate baterako, literaturara zabaltzea dakarrela azaltzen du, bai eta bere irakaskuntzara ere:
|
|
|
Elkarrizketatu horien iritziz, hau gaztelanian nahiz euskaran gertatzen den zerbait da, eta literaturari oro har eragiten diona. Zehazten dutenez,
|
euskal
literaturaren kasuan, gainera, EAEn unibertsitatera sartzeko hautaproban ez da literaturari buruzko ariketa edo jarduerarik eskatzen, gaztelaniaz ez bezala bi probak aintzat hartuta eta ondorioz, horrek, besteak beste, baldintzatzen eta norabidetzen du Batxilergoko arlorako programazioa modu zuzenean, eta hein txikiagoan DBHkoa, batez ere nahitaez landu behar ez denean (IE7).... Hor sartzen da jokoan, bere ustez, derrigortasunaren printzipioa, baina zentzu zabalean ulertuta:
|
|
|
Gainera, esperimentazioak euskararen eta
|
euskal
literaturaren kasuan aukera interesgarriak ireki ditzakeela pentsatzen du NE1 ek, hizkuntzaren, literaturaren eta kulturaren esparru desberdinetan ikertzeko eta probatzeko tarte handia dagoelako oraindik orain. Modu berean, euskarak zein euskal literaturak motibazioan eta atxikimenduan positiboki eragiteko egin dezaketen ekarpenik indartsuena hortik etor litekeela iruditzen zaio.
|
|
|
|
Euskal
literaturaren kasua: sistema txiki batek arazo asko dituenean, arrisku handia hartzen du
|
|
|
batetik, egile eskubideengatik ehuneko handiagoa jasotzearren idazle ezagunak ohiko argitaletxeetatik urrundu eta beren liburuen edizio digitalak Amazonen bidez saltzen hasi izana, eta, bestetik, kopia digital piraten ugaritzeari aurre egiteko liburuaren industriak abiarazitako formatu egokitzapenak.
|
Euskal
literaturaren kasuan ezin esan daiteke eztanda hori erabat gertatu denik. Arazoa ez baita liburuen eskuragarritasuna, euskaraz irakurtzeko ohitura falta baizik.
|
|
|
Globalizazioa prozesu konplexua da, ordea, eta oztopoak bezala erresistentziarako mekanismoak eragin ditzake.
|
Euskal
literaturaren kasuan, ingelesak beste hizkuntza batzuetarako itzulpenak ahalbidetu ditu egileen euskalduntasuna ezkutatu gabe, gaztelerazko itzulpenen kasuan maiz gertatzen ez dena. Izan ere, gaztelerara jauzi egiterakoan, euskal idazleak espainiartu egiten dituzte.
|
|
|
Horren adibide da Oihana Arana (2001), idazle eta bertsolari eskoriatzarra, zeina Lazunak Azkazaletan (2021) lehen poesia liburua argitaratu duen eta XXI. mendeko lehen euskal poeta bilakatu den. Idazle berri hauei bidea irekitzen, ordea, lan honetan aipaturiko zenbait emakume egon dira eta
|
euskal
literaturaren kasuan, Miren Agur Meabe litzateke horren ordezkari nagusia.
|
|
|
|
Euskal
literaturaren kasuan jakina da bere historian ahozkotasunak, hainbat arrazoirengatik, izan duen eta oraindik duen garrantzia bere transmisio eta iraunkortasunean. Izan ere, herri ipuin tradiziozko edo folklorikoek ahozko transmisioan aurkitu dute iraunkortasunaren bermea.
|
|
2022
|
|
|
Norbaitek egin luke liburu horiek euskara batura pasatzeko saioa, hainbesteko lan eskerga ahalik eta gehien zabaldu dadin sikiera denon ulermenerako— Aurten dira ehun urte Marcel Proust jaio zela, eta idazten ari naizen liburu baterako, eta ezin gusturago, berrirakurri ditut Denbora galduaren bila obraren zazpi tomoak, baina zoritxarrez soilik lehena irakurri izan dut euskaraz, beste seiak gozatzeko salto egin behar izan dut gaztelerara. Edozein idazlek, egoera normal batean, arazorik gabe irakurtzen ditu maisulan horiek bere hizkuntza propioan, eta ikusten denez,
|
euskal
literaturaren kasuan oraindik ere ezinezkoa zaigu ariketa hori egitea, beste hizkuntzetako literaturazaleentzat hain arrunta dena, bestalde. Ikus daiteke, beraz, euskal literaturaren egoera ez dela guztiz ona, aipatzen ari naizen alde honetatik begiratuta behintzat.
|