|
2000
|
|
|
–Fray Francisco de Vitoria?.
|
Euskal
Erria, XIII. Donostia, 1885.
|
|
2001
|
|
|
Irekitasun batean, elkartasun batean, lan egin nahi duenari dei egiten diogu. Gure Erria,
|
Euskal
Erria maite duenari, dei egiten diogu". Baldintzak betetzen dituenak, erantzun beza.
|
|
|
Hori Sarasolak dio13 eta uste dut bestek ere esan duela: hemen mila zortziehun eta laurogei aldean franko gauza aldatzen dira, Abbadieren euskal jaiekin, Donostiako
|
Euskal
Erria aldizkariarekin, bigarren karlistada bukatu zen bezala bukatzearekin eta abar. Gero berriz mila bederatziehun inguruan, Arana Goiri eta Azkue zirela bide (nahiz biak bide beretik ez ibili, ezta gutxiago ere, nolabait helburu batera jotzen dute), gauzak franko aldatzen dira berriz ere eta gero gerra ondoren ere bai.
|
|
|
Har dezagun
|
Euskal
Erria, lan hau egiteko Sarasolak hartu duen bezala, eta ez dugu pausorik aurreratuko Larramendiren gain eta bikainarekin topo egin gabe. Goazen ingurutsu horretan hasi zen Donostia  inguruko teatroarekin.
|
|
|
1876an agertzen dira dagoeneko moldez Hermilio Oloriz eta Arturo Campion; 1877an, Becerro de Bengoa. Urte honetan hasten du Manterola donostiarrak Cancionero vasco delakoa, eta 1880an sortu
|
Euskal
Erria aldizkaria, 1919an ondorengoak utzirik ahituko zena. Orain beharbada gehiago erabiltzen den Sallaberry mauletarraren bilduma, Chants populaires, 1870ekoa da.
|
|
2002
|
|
|
Kalkuluen arabera, 1876 eta 1936 artean 140 inguru aldizkako argitalpen sortu ziren (almanakak, astekariak, urtekariak...), garai hartako kultur bizitasunaren adierazgarri. Orduko zenbait aldizkari aipatzearren, hortxe dauzkagu,
|
Euskal
Erria(), Eskualduna(), lehen euskal astekaria, 30 urtean Jean Hiriart Urruti kazetari lapurtarra zuzendari izan zuena, Euskaltzale(), Ibaizabal(), Euskal Esnalea(), Euskalerriaren alde(), Euskera (1919), Yakintza(), Antzerti(), Euzko Deya(), Zeruko Argia(), Argia(), Gure Herria(), Euzkadi(; hiruhilabetekari gisa sortu eta hilabetekari bihurtu zen gerora), Ekin()... Deigarria da hainbat emakumezko idazlek parte hartu zuela argitalpen horietako batzuetan, hala nola Euskal Esnalea eta Euskalerriaren alde aldizkarietan.
|
|
|
2 Garai hartako egileen artean, Rosario Artolaren lana gogoratu genuke lehenengo, bitartean 40 poema eman baitzituen argitara
|
Euskal
Erria aldizkarian. Harekin batera, mendearen lehenengo hamarkadan, ideologia nazionalistaren itzalean antolatutako lanak kaleratu zituen Karmele Erraztik.
|
|
|
Kresala bizkaieraz idatzita dago, eta bertan Arranondoko Ondarroa autorearen jaioterriaren transposizio literarioa arrantzaleen bizitza eta ohiturak deskribatzen ditu. Protagonisten maitasun istorioaren narrazioak hari ahul bat eskaintzen du eleberrian agertzen diren koadroak lotzeko, eta hasieran
|
Euskal
Erria() aldizkarian atalka argitaratu zenez, zenbait pasarte foiletoi teknikari jarraituz idatziak ditu. Eleberriak herritartasuna defendatu nahi du, tradizioa, zibilizazio modernoaren erasoaren aurrean.
|
|
|
"
|
EUSKAL
ERRIA". Orainguan gogotik lan egin dausku gure dragiak; ondarretan baztarrak eruan ditu Artzabal aldera. Oin atsedenduten dago.
|
|
2003
|
|
|
Baina euskaldun guziak ez baitziren ildo beretik joanki, Gratien Adema bere ikaskide ohiaren katiximari ihardetsi zion Janbatista Elizanburu aitzindariak, Donostiako Jose Manterolaren
|
Euskal
Erria aldizkarian Lehen eta orai argitaratuz, 1885ean. Hona hemen, Bidarraitarra ren airean kantatzeko emanak, Elizanbururen lehen kopla eta azkena:
|
|
2004
|
|
|
Erabili dituen arau iturriez ari dela, Apéndices izeneko atalean, lau aipa tzen ditu, hiru izen (aita Arana jesuita, Kanpion eta Azkue) eta aldizkari bat (Donostiako
|
Euskal
erria), osorik transkribatuko duguna, bertan bakoitza zer gatik aupatzen duen baitakar: «Traeré a examen al Padre Arana, guipuzcoano, porque es el tratadista que más ha escrito sobre ortografía y el primero, si no me equivoco, que generalizó el empleo de la tilde; a la revista Euskal erria, de San Sebastián, no porque sea autoridad en Euskeralogía, sino porque es su sistema gráfico en el que aparecen las producciones de Arrese eta Beitia (pu es en ella casi exclusivamente escribe), poeta bizkaino y el más inspirado y de menos incorrecta dicción entre todos los poetas euskeldunes de nuestros dí as; al señor Campión, nabarro, porque es el euskerálogo moderno que ha traí do en junto de varios dialectos del Euskera y entre ellos del bizkaino, y el más fiel en la exposición gramatical; y al señor Azkue, porque es tratadista moderno del Euskera Bizkaino y ha presentado un proyecto de sistema gráfi co después de haber aparecido el mío.
|
|
|
Erabili dituen arau iturriez ari dela, Apéndices izeneko atalean, lau aipa tzen ditu, hiru izen (aita Arana jesuita, Kanpion eta Azkue) eta aldizkari bat (Donostiako Euskal erria), osorik transkribatuko duguna, bertan bakoitza zer gatik aupatzen duen baitakar: «Traeré a examen al Padre Arana, guipuzcoano, porque es el tratadista que más ha escrito sobre ortografía y el primero, si no me equivoco, que generalizó el empleo de la tilde; a la revista
|
Euskal
erria, de San Sebastián, no porque sea autoridad en Euskeralogía, sino porque es su sistema gráfico en el que aparecen las producciones de Arrese eta Beitia (pu es en ella casi exclusivamente escribe), poeta bizkaino y el más inspirado y de menos incorrecta dicción entre todos los poetas euskeldunes de nuestros dí as; al señor Campión, nabarro, porque es el euskerálogo moderno que ha... En el Apéndice 11 expondré en suma rio los errores e inexactitudes en que ha incurrido este último tratadista en su Proyecto de Ortografía, hace poco dado a luz» (54).
|
|
|
(172) < < De donde saco la consecuencia que cuantos, y singularmente hablando en baskuen ze, dicen Euzkadi, euzkotm; euzkera, en vez de
|
Euskal
Erria, euskeldun, euskera o sus formas equivalentes comunes, cometen un atentado gravísimo contra la lengua que dicen amar y reve renciar> > (lbid., 697.or.).
|
|
2005
|
|
|
Horren aurrean zerbait egin beharra eta lruñean Revista éuskararen inguruan bildu zen A. Kanpion eta beste historialari kementsuak. Gasteizen Fermín Herránek Revista de las Provincias éuskaras sortu eta eratu zuen eta, Donostian Manterolak
|
Euskal
Erria aldizkaria. Bilbon F. Sagarminagak eta lagunek Sociedad Euskal Erria delakoa eta La Unión vasco navarra egunka ria.
|
|
|
Gasteizen Fermín Herránek Revista de las Provincias éuskaras sortu eta eratu zuen eta, Donostian Manterolak Euskal Erria aldizkaria. Bilbon F. Sagarminagak eta lagunek Sociedad
|
Euskal
Erria delakoa eta La Unión vasco navarra egunka ria. Berbizkunde historiografikoa ageri da aldizkariotan, baina sarritan ohizko mito eta leiendekin Euskal Herriko iragana interpretatuz.
|
|
|
Aldizkarian espainiar edukiak ugaritzeak euskal harpidedunen galera koerlatibo bat eragin zezakeen. Ez da baztertu behar, bestalde, Donostian Manterolak sortuberri zuen
|
Euskal
Erria aldizkari euskaltzalearen konkurrentzia. Azken hau Revista Madrilera lekualdatu eta berehala agertu zen, 1880ko uztailean.
|
|
|
Sei hilabetez Revista k huts egin ondoren, baliteke harpidedun askori Donostiako aldizkaria gertukoagoa iruditzea Madrilgoa baino. Gainera
|
Euskal
Erria k Herranen aldizkari berfundatuak baino euskal eduki gehiago (%100) eskaintzen zuen eta baliteke horregatik euskal irakurle asko Manterolaren aldizkarira behin betiko pasatzea. Baina hau, jakina, espekulazioa da.
|
|
|
Hasteko, Nafarroako Revista Euskara rekin batera, euskal kultur aldizkarien sorreran aitzindari izan zen. Biek irekitako bidetik etorriko ziren
|
Euskal
Erria arrakastatsua Donostian() eta iraupen laburragako Revista de Vizcaya() Bilbon.
|
|
|
Aldiz, euskal gaiei loturiko artikuluak ugaldu egin ziren. Hola Manterolaren Cancionero berriaren iruzkina,
|
Euskal
Erria aldizkariaren agerreraraz laudorioak, Daniel Ramon Arreseren hitzaldi bat euskarari buruz eta Peru Abarka argitaratzeko saio aurki ditzakegu hilabete gutxitan74 Euskal gaien proportzioa ez da oso handia (inondik ere ez RPEan adinakoa), baina bai 1878 aurretik baino dexente nabarmenagoa.
|
|
|
Ateneo inguruko kultur mugimenduaren magalean sortua, bertako kide batzuen kezka euskaroek bultzaturik, behinolako «Atenas del Norte» hura ez zen proiektuari luzaz eusteko gai izan. Alta beste batzuei bidea erakusteko balio izan zuen (adibidez Donostiako
|
Euskal
Erria ri). Halaber Revista k hiriko kultur bizitzan euskaltzaletasuna apur bat ezartzen lagundu zuen.
|
|
|
Euskal Herritik fisikoki urruntzeak, nahi izan gabe, aldizkariaren izaeran eragin horixe izan zuen. Euskal idazleen galerarekin batera bertoko irakurleena gertatu zela pentsa daiteke, agian Donostian irtendako
|
Euskal
Erria aldizkariaren konkurrentzia tartean egonik. Orrialde kopurua handitzeko esfortzuak ez bide zuen nahi adinako harpidetza erakarri:
|
|
|
Revista desagertu arren, utzi zuen ekarpenik. Hasteko merkatura irtengo ziren euskal kultur aldizkari berriei bidea erakutsi zien(
|
Euskal
Erria, Revista de Vizcaya). Eta Araban, Euskal Herri osoan bezala, euskaltzaletasuna zabaltzen lagundu zuen, euskal pizkundean aitzindarietako bat izanik.
|
|
|
Edozein kasutan bi aldizkariok aitzindariak izan zirela ikus daiteke. Geroago, haiek irekitako bidetik, Donostiako
|
Euskal
Erria (1880) eta Bilboko Revista de Vizcaya (1885) etorriko ziren.
|
|
|
Orain arte ikusi dugunarekin nahiko ageria da euskaldunei buruzko gaiak edo euskal esparru geografikoan kokaturikoak nagusi zirela Revista de las Provincias Euskaras en. Baina Iruñeko Revista Euskara k edo Donostiako
|
Euskal
Erria k soil soilik euskal gaiak lantzen bazituzten, Herranan aldizkarian bestelakoek ere bazuten lekurik. Esparru geografiko tematikoa identifika dakiekeen artikuluen kasuan honako esparruei dagokien banaketa agertzen da:
|
|
|
Irabien, E. (1883ko bigarren sehilekoa): . San Marcial?,
|
Euskal
Erria t. 9, Donostia.
|
|
2007
|
|
|
213 Bertso honetan, Montevideoko bi euskal etxeren arteko liskarraz ari da, 1990eko hamarkadaren hasieran biak elkarte bakar batera biltzeko ahaleginak egin zirenekoa. Bi euskal etxeok
|
Euskal
Erria eta Centro Euskaro Español ziren.
|
|
|
Alde batetik, bidaia bera hamaika aldiz errepikatzen den gaia da: horren deskribapen zehatzak ematen dizkigu, batez ere Ignaziok, Nafarroatik atera zirenetik Montevideoko
|
Euskal
Erria elkartera heltzean eman zieten ohorezko bazkarira arte. Hain zuzen ere, badaude bi bertso, hainbat konposiziotan behin eta berriz errepikatzen dituenak:
|
|
|
Horrez gain, 1980ko hamarkadatik aurrera ikusten denez, gero eta tratu estuagoak zituzten bi anaiek Uruguaiko euskaldunen erakundeekin; esaterako, Montevideoko
|
Euskal
Erria euskal etxean lagunekin biltzen zirenean, eta batez ere 1993ko Mar del Platako Euskal Astera joan zirenean. Euskal Herriko senideekiko harremanek ere zer edo zer eragingo zuten bilakaera horretan, bi iloba bertsolariekin izan zuten bertso trukean ageri den bezala.
|
|
|
Zubiriak bere gurasoak gogoratu zituen, eta batik bat bere aita, Uruguaira aspaldi ezkutuko bidaiari gisa heldu zen etorkin euskalduna. Handik jarraigoa
|
Euskal
Erria euskal etxearen egoitzara zuzendu zen; bertan Conaprolek iritsi berriei bazkari ederra eskaini zien; eta han ere hitzaldiak bota zituzten, besteak beste, Rodolfo Gorriti euskal elkartearen zuzendariak eta Rafael Zabaletak. Atzean, itxaroten, euskal etorkinentzako lana eskaini zuten tanbojabeak zeuden.
|
|
|
Bazkari ederra egin genduan zaiona
|
Euskal
Erria.
|
|
|
J. L. DAVANT: Europa eta Ipar
|
Euskal
Erria.
|
|
|
2 Europa, noiz? Batasuna egin artean, zertaratuko da emengo
|
Euskal
Erria?
|
|
|
Fondo hau argitalpen seriatuei dagozkien 9.000 tituluk osatzen dute, eta horietatik %33 oraingo tituluei dagozkie. Euskal kulturako aldizkari historikoak(
|
Euskal
Erria, Euskal Esnalea, RIEV, OPE...), hemeroteka historiko bat eta azken urte hauetan ugaldutako argitalpenak dira. Horien guztien artean, fanzine bilduma azpimarratuko dugu (500 baino gehiago).
|
|
|
Bi astekari omen zeuden aspaldi hartan Habanan pilotaren berri ematen zutenak:
|
Euskal
Erria eta Beti Jai. Orduko pilotarien izen batzuk ere oroitzen zituen, hala nola:
|
|
2008
|
|
|
Serafin Baroja aitaren eta Pio Baroja semearen artean zein da aldea euskal giroari dagokionez; izaera soilik? Izan ere, Serafin Baroja Manterolaren eta Bilintxen laguna izan zen eta pozik zegoen
|
Euskal
Erria aldizkarian euskarazko erdi bertso erdi poesia haiek argitaratuz, edo argitaratugabe2 geratu ziren. Amairu damacho, bezalako zarzuelak idatziz, edo garai hartan hain ospetsu bihurturiko apokrifoen generoan eleberriak idatziz, honako izenburu honekin esate baterako:
|
|
|
Mespretxatu ere egiten zuen umorea eta aldarte ona baizik nagusi ez zuen kultur giro hura, maila artistiko apal batean konforme bizi zen fuerismoaren aurreko eta garaiko euskal mundu hura.
|
Euskal
Erria aldizkariak joera ezberdinetako jendea bere ingurura biltzen asmatu zuen, hala tradizionalistak nola errepublikazaleak, hau da, karlistak eta liberalak, geroztik inoiz gertatuko ez zen harreman maila sustatuz gainera. Azken batean, euskararen antzinatasun, birjintasun eta noblezia, Euskal Herriaren metonimia gisa (edo irudi adierazgarritzat), ikuspegi ideologiko erkidea zen bigarren karlistada irabazi eta galdu zutenen artean.
|
|
|
agertu zirela lau probintzietan: Nafarroako Revista Euskara(), Arabako Revista de las Provincias Euskaras(), Gipuzkoako
|
Euskal
Erria(), eta Bizkaiko Revista de Vizcaya(). Aitzindaria Nafarroakoa izan zen, eta Iruñean 1877an sortutako Asociación Euskara de Navarra (edo Euskarazko Elkargoa) ri lotuta zegoen.
|
|
|
1889an azken nobela historiko foruzalea idatzi zen (Arturo Campionen DonGarcía Almorabid) 245, 1889an Antonio Truebaren heriotza, 1890ean Vicente Aranaren heriotza (eta berarekin batera Revista Vizcaya rena), 1894an Sagarminaga lider foruzalearen heriotza. Aurreko belaunaldiko kide batzuk oraindik bizirik segitu zuten, hala nola, Arrese Beitiak zein Arakistainek (biak 1906 arte) eta haien belaunaldian hasitako enpresa batzuk (aipagarriena
|
Euskal
Erria aldizkaria, 1918 arte). Baina jada ez ziren kultur arloan iniziatiba markatzen zutenak.
|
|
|
289 «Un libro importantísimo [Sagarminaga: El Gobierno y el régimen foral]»,
|
Euskal
Erria, 1892, X XVI, 26.
|
|
|
Euskaraz, Azkue agertu arte, apenas zegoen inolako euskal irakurleria artikula zezakeen eremurik. Donostiako
|
Euskal
Erria aldizkarian, adibidez, nekez esan liteke ideia intelektualak euskaraz transmititzen zirenik. Euskarari literaturarako uzten zitzaion batez ere tokia, gehien bat olerkiei, gutxiago prosari.
|
|
|
Izan ere, euskara, maila idatzian bederen, arautuko zuen erakunde gabeziak hainbat proposamen ortografiko desberdin egotea eragiten zuen: Donostiako
|
Euskal
Erria, aldizkariak berea zeukan (Campionen gramatikaren ildokoa), Baionako Eskualdunak beste bat, askok erdararen ildoko grafia zerabilten, hainbat proposamen teoriko zeuden, Azkuek Izkindean berea erabili zuen, etab. Edonola ere, Izkindeko ortografia laster birplanteatu zuen Azkuek, 1896 urtean proposamen berria nahiko modu irekian aurkeztuz:
|
|
|
Azkueren asmoen berririk izan gabe, eta izatez Artiñanoren proiektu bera ezagutu gabe, Cosme Txurruka gipuzkoarrak, beste proiektu bat aurkeztu zuen urte berean.
|
Euskal
Erria aldizkarian argitaratu zen proiektu hori eta Gipuzkoako Diputazioari zuzentzen zitzaion66 Txurrukaren Akademiak xede nagusitzat aurrenik euskal hiztegi osoa biltzea, eta ondoren ortografia finkatzea zuen (justu Azkuek egiten zuen proposamenaren alderantzizko ordenan). Azkue Txurrukarekin harremanetan jarri zen, eta bere egitasmoa helarazi zion, are Euskalzaletik sustengua emanez67 Txurrukaren asmoa baina Azkuerenetik aldentzen zen, ezen batik bat hizkuntzaren inbentario bat egin nahi zuen, «salvar, siquiera sea para la historia, los restos de la lengua Euskara», hizkuntza arautu eta suspertzeko itxaropen handirik gabe68.
|
|
|
66 Cf. Cosme Txurruka «Proyecto de Academia Bascongada»,
|
Euskal
Erria, X X XVII, 1897, 411514 orr.
|
|
|
Bazterketa horri esker Euskal Herrian euskararen inguruan zebiltzan belaunaldi, ideologia eta herrialde desberdinetako pertsonak hurbildu ziren Hendaiara. Hutsune aipagarririk egon bazen bereziki Donostiako Euskalitzjostaldien Batzarrearen eta
|
Euskal
Erria aldizkariaren inguruan mugitzen ziren gipuzkoar idazleena izan zen, gonbidatuta egon arren, ez zirenak agertu, nahiz atxikimendu gutun batzuk igorri. Seguruenik hamarkada bat edo bi lehenagoko ereduetan finkatuta egonik (kultura, euskaroaren?
|
|
|
Zazpiak bat leloa artean asmatu gabe zegoen, eta euskaltzaleek ahal bezala izendatzen zuten mugaren beste aldeko errealitatea. Arrese Beitia baino zehatzago ibili zen urte berean sortutako Donostiako
|
Euskal
Erria aldizkari euskaltzalea (Iruñeko Revista Euskararen ildo berekoa), bertan zazpi probintzien izenak banan aipatzen baitziren88 Hala ere, elkar ezagutzak erabatekoa izan gabe segitzen zuen. Adibidez, 1885eko Aizkibelen hiztegian, zazpi probintziei erreferentziak egin arren, liburuak apaingarri gisa zekarren ilustrazioan, Arabako, Bizkaiko, Gizpuzkoako eta Nafarroako armarriak aurki bazitezkeen ere, irudigileak ez zuen Iparraldeko herrialdeen armarria marrazten jakin; eta Lapurdik eta Zuberoak armarririk ez zeukatela esplizituki adierazi ondoren haientzat armarri berri bat asmatzen zen.
|
|
|
88 Cf. «Nuestra mision»,
|
Euskal
Erria, I, 1880, 4 or.
|
|
|
Hurrengo lore jokoetan, bai Hegoaldean eta bai Iparraldean zazpiak bat formula eta leloa errepikatuz eta finkatuz joan zen. Beraz, XIX. mende bukaera aldera, lore jokoen bidez eta haiekin lotura estua zuten Iruñeko Revista Euskara() eta Donostiako
|
Euskal
Erria() moduko aldizkari foruzaleen bitartez, elitetxo euskaltzale baten artean zazpi probintzien ideia gero eta ezagunago bihurtuz zihoan89 Baina inondik ere hirurak bat edo laurak bat formulak ordezkatu gabe, baizik haien osagarri gisa. Azken finean Hego Euskal Herriko euskaltzale eta foruzaleentzat, erradikalizatuenak izanik ere, zentzu politiko erreala zuen eskabidea hiru edo lau probintzien jarduera bateratua zen (Madrilen aurrean foruak elkarrekin eskatu ahal izateko); eta, aldiz, zazpiak bat formulak ez zien eskaintzen, ez Hegoaldeko foruzaleei, ez Iparraldeko euskaltzaleei, mugaz gaindiko lore joko eta elkartasun aldarrikapen sentimentaletatik haratago inolako proiektu politiko edo kultural konkreturik.
|
|
|
Itxura guztien arabera Azkuek, garaikoek bezala, ez zeukan lurralde kanona bat ere argi finkatuta, hiru zein lau probintzien erreferentziak tartekatuz. Halaber, garai hartan aski ezaguna zen
|
Euskal
Erria aldizkarian ere maiz egiten zitzaion erreferentzia mugaren beste aldeko euskal herrialdeei. Eta Azkuek seminarista garaitik Arturo Campionen gramatika ezagutzen zuelarik, han ere mugaz bestaldeko lurraldeen berri izan zuen.
|
|
|
seguru asko garaian horren inguruko kezka edota zurrumurruak egon zeudelako. (Aipua in
|
Euskal
Erria, X X X IX (1898), 577 orr., Rubio-k aipatua, 2003: 272).
|
|
|
Pedro Zelaiak dioenez Bizente Agirre() sendagilea eta filologo autodidakta aurreratua izan zen. Bere izkribuak
|
Euskal
Erria aldizkarian agertu ziren 1882 eta 1887 urteen artean. Juan Antonio Mogel eta Luis Luciano Bonaparte printzearekin harremanak izan zituen (Zelaia, 1994:
|
|
|
|
Euskal
Erria aldizkariak, orobat, Hiriart Urrutik ondutako obituario horren moldapen laburtua kaleratu zuen Hegoaldean (Eskualduna, 1900: 82).
|
|
|
Eskualduna (1900): . Euskaldun onragarria?,
|
Euskal
erria, Revista Bascongada, XLII, 82 Goyenetche, A. (1892a): Ogientzat ongarri erremedio berriez?, Eskualduna, 283, [urriaren
|
|
|
Euskaraz, Azkue agertu arte, apenas zegoen inolako euskal irakurleria artikula zezakeen eremurik. Donostiako
|
Euskal
Erria aldizkarian, adibidez, nekez esan liteke ideia intelektualak euskaraz transmititzen zirenik. Euskarari literaturarako uzten zitzaion batez ere tokia (gehienbat olerkiei, gutxiago prosari).
|
|
2009
|
|
|
M. Soroa donostiarra ere karlista da, baina aski deskoloratua, bere burua liberalen artean eroso ikusteko. Ramos Azkarate tolosarra, alderantziz, liberala da, aski foruzale amorratua ordea karlistekin armetan joateko; eta aski euskaltzalea gero
|
Euskal
Erria aldizkarian inolako erreparo gabe kolaboratzeko. Aldizkari horretan Ramon Artola beste tolosarrarekin egin du topo, liberalekin boluntario ibilitakoa berau.
|
|
|
Aldizkari horretan Ramon Artola beste tolosarrarekin egin du topo, liberalekin boluntario ibilitakoa berau. Liberala zen Jose Manterola, gero Foruen abolizioaren kontra protestatzeagatik epaitua eta zigortua, Institutuan zuen katedra kenduta,
|
Euskal
Erria aldizkariaren sortzailea (1880) eta Lore Jokoen antolatzailea Hegoaldean (Donostiako 1882koetan bereziki: urte horretan jaio baita Zarautzen gure Antonio Arruti).
|
|
|
Erreakzio kulturalak laster sortu ditu bere organoak, Revista Eúskara Iruñean (1877), Revista de las Provincias Eúskaras Gasteizen (1879),
|
Euskal
Erria Donostian (1880). 1879an Hegoaldean aurreneko Lore Jokoak ospatu dira Elizondon.
|
|
|
Arrutiren Euskal Herriak, oso bere garaikoa izanik, berehala hurrengo euskal literaturan ondorioak izango dituen ezaugarri markatuak ageri ditu, gogoangarriak. Inoiz inork menperatu ez omen zuen herriaren topikoari(, la belicosa
|
Euskal
Erria?,, los indomables baskos?), bere zortxoa ordaindu gabe ez da geratu. Baina Erroma inperialari(, tirano injusto?) makurtu ez omen zitzaiona, Erroma katolikoari zein otzan makurtzen zaion aitortzeko bakarrik 31. Apenas da Arrutiren espiritu frantziskotarrekoa armak aipatzea, gutxiago goratzea.
|
|
|
especial para las cuatro provincias hermanas (1879) zuzendu zuen Truebak). Donostian Jose Manterolak beranduxeago sortzen du
|
Euskal
Erria aldizkaria, 1880an, artean Cancionero Vasco ko folklore bilketa amaitzen ari baita. Ipar Euskal Herrian almanakak eta Eskualduna, M. Elizanburu, Gratien Adema, Jean eta Louis Etxeberri, Jean Hiriart Urruti.
|
|
|
1897an idatzi zuen. Proyecto de Academia Bascongada?.
|
Euskal
Erria, Donostiako El Pueblo Vasco eta Buenos Airesko La Euskaria aldizkarietan aipatzen da. La Euskaria ko testua da 07ko ekainaren 8an argitaratua.
|
|
|
Arana Goiri, Sabin (1969): Efemérides Vascas y Reforma de la numeración euzkérica (1880 urteetako?
|
Euskal
Erria, aldizkaritik aterata), La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo.
|
|
|
14. Miscelánea?,
|
Euskal
Erria, Donostia, VIII (1883), 547.
|
|
|
3 irudia.
|
Euskal
Erria ikastetxeko ikasleak instituzio berak Malvin auzoan zituen instalazioetara txango bat egiten (Iturria: Euskal Erria.
|
|
|
Euskal Erria ikastetxeko ikasleak instituzio berak Malvin auzoan zituen instalazioetara txango bat egiten (Iturria:
|
Euskal
Erria. Instituto de Enseñanza dirigido por las Religiosas Hijas de San José albuma, 1925).
|
|
|
22. Los baskos en el Uruguay. Instituto?
|
Euskal
Erria, de Montevideo?, La Baskonia, XXXII, 1161 (XII), Buenos Aires, 141.
|
|
|
Parrabere, A. P. (1952): Para la historia de?
|
Euskal
Erria?, Euskal Erria, passim, Montevideo.
|
|
|
Parrabere, A. P. (1952): Para la historia de. Euskal Erria?,
|
Euskal
Erria, passim, Montevideo.
|
|
|
2.2.3 Ereduaren hedakuntza: Montevideoko
|
Euskal
Erria ikastetxearen porrota
|
|
|
Euskal etxe haietako bat,
|
Euskal
Erria izenekoa, hasiera hasieratik euskal ikastetxe baten egitasmoaren atzetik ibili zen. Izan ere, 1915eko abuztuan ordezkaritza bat Argentinako Euskal Echera bisita bat egitera bidali zuen elkarteak, eta handik gutxira «Comisión de Beneficencia e Instrucción» bat sortu zuen zuzendaritza batzordeak (Parrabere, 1952).
|
|
|
|
Euskal
Erria ko Lendakari jaunak: Andreak:
|
|
|
Usteak, hala ere, erdia ustel. Hiru urtetan besterik ez zuen iraun
|
Euskal
Erria ikastetxeak; azkenean euskal etxearen eta kongregazioaren arteko ika mikak zirela eta, 1927ko abenduan ikastetxea itxi zen betiko. Gure lan honen helburuak gainditzen ditu historia horren azterketak.
|
|
|
Lo mismo sucedería en 1911 en el llamado Centro Euskaro español, de predominio navarro, y que mayoritariamente secundaria a Franco. Donde apenas se noto la polémica fue en el centro
|
Euskal
Erria de mayoría Vasco francesa». Ezin da akats gehiago jarri hain lerrokada laburrean.
|
|
|
Oso deigarria da ikustea nola «Zazpiyak bat» (batzuetan horrela deitua izan zen, ofiziala aukeratu eta
|
Euskal
Erria jarri zioten arte) euskal etxea errealitate bihurtzen den heinean, La Baskonia aldizkariak gero eta garrantzi handiagoa emango dion, Euskaroren kalterako. Adibide gisa, ondoko artikulu hauen arteko konparaketa, non informazio zehatzagoa ematen duten sortzen ari den euskal etxeari buruz22:
|
|
|
Konparaketa bat egiten baldin badugu bi artikulu hauen artean, kontura gaitezke ezen La Baskonia aldizkariak sentsibilitate ezberdina azaltzen duela Centro Euskaro Español eta
|
Euskal
Erria erakundeez hitz egiten duenean. Adibide gisa, ikusarazten digu komunitate euskaldunak erreferentziatzat Euskal Erria euskal etxea hartu behar duela.
|
|
|
Konparaketa bat egiten baldin badugu bi artikulu hauen artean, kontura gaitezke ezen La Baskonia aldizkariak sentsibilitate ezberdina azaltzen duela Centro Euskaro Español eta Euskal Erria erakundeez hitz egiten duenean. Adibide gisa, ikusarazten digu komunitate euskaldunak erreferentziatzat
|
Euskal
Erria euskal etxea hartu behar duela. Arrarotzat har daiteke ere La Baskonia aldizkariak, zeinak Rio de La Platako eta Euskal Herriko gertakizunak esplikatzea duen helburu?
|
|
|
Horretarako errazena erreferentziatzat alde bakoitzeko pertsona esanguratsuenak hartzea izango litzateke; alde batetik, Enrique de Bilbao Euskaro Españolen ideologiaren eredu gisa, eta beste alde batetik,
|
Euskal
Erria erakundea ulertu ahal izateko Arnaldo Pedro Parrabere eta Hermenegildo Aramendi aztertu genituzke.
|
|
|
Euskal etxeen artean piztutako gatazka ulertu ahal izateko, bere idatziak oso baliagarriak egingo zaizkigu. Lehen aipatu dudan bezala, 24 bera Euskaroko bazkidea izan arren,
|
Euskal
Erria euskal etxearen lehen bileretan egon zen eta ez entzule soil bezala, baizik eta aldaketa batzuk proposatu zituen, baita onartu ere (ez guztiak baina bai batzuk). Hala ere, esan beharra dago Bilbaori ez ziotela jaramon handirik egin, zuen ideologiaren ondorioz.
|
|
|
Enrique de Bilbao ez zen geldirik gelditu bere ustetan
|
Euskal
Erria euskal etxean gertatzen ari zenaren aurrean, horregatik 1912ko maiatzaren 15ean La Euskaría Española deituriko hitzaldia ematea erabaki zuen non pentsamendu ezberdinak plazaratu zituen. Haren hitzaldian zenbait puntu ikus ditzakegu, baina hitz hauekin hasi zen Euskal Erria euskal etxea sortu zuen jendea zer den azaltzen25:
|
|
|
Enrique de Bilbao ez zen geldirik gelditu bere ustetan Euskal Erria euskal etxean gertatzen ari zenaren aurrean, horregatik 1912ko maiatzaren 15ean La Euskaría Española deituriko hitzaldia ematea erabaki zuen non pentsamendu ezberdinak plazaratu zituen. Haren hitzaldian zenbait puntu ikus ditzakegu, baina hitz hauekin hasi zen
|
Euskal
Erria euskal etxea sortu zuen jendea zer den azaltzen25:
|
|
|
Horrekin, gure kontalariak (Enrique de Bilbaok) ikusi zuen bertan ez zutela inongo aipamenik egin Espainiari buruz, eta
|
Euskal
Erria euskal etxean gauzatutako ekintza edo jokaera, antiespainiartzat jo zuen. Horri aurre egiteko eta bera partaide den euskal etxeari identitatea indartzeko asmoz, Centro Euskaro, Centro Euskaro Español izatera pasatuko da28:
|
|
|
Hau guztia ikusita esan dezakegu Bilbaok hauxe defendatzen zuela; jendeak bi aberri izan ditzakeela, bata aberri handia (kasu honetan Espainia) eta bestea aberri txikia (kasu honetan Hego Euskal Herriko lau lurralde historikoak). Haren ideologiaren barruan ikus dezakegu euskal zaletasun kulturala espainoltasunaren aurka jaio zelako ideia, beraz, tesi aranistak ikusten zituen
|
Euskal
Erria euskal etxearen inguruan.
|
|
|
|
Euskal
Erria euskal etxearen ideologia aztertu ahal izateko, bertako zenbait pertsona aztertzea izango litzateke egokiena, ezin baitaiteke esan bertan biltzen ziren pertsonek sentsibilitate berdina zutenik. Hermenegildo Aramendiren ideologia zer nolakoa zen ikusteko, ez da oso urrun joan behar jakiteko bera EAJkoa zela.
|
|
|
eritasuna gorputzetik botatzen den bezala: ura
|
euskal
erria sortu izan arren «ez da euskalduna».
|
|
|
Ama euskararen seme guziak dira prestuak eta leyalak; edozein lekutan jayoak izan arren, elkar ezagutzen dutenak, anayak anaya ukatzen ez dutenak, eta guzien ama
|
euskal
erria iotzetik maitatzen dutenak, baño oyen etsayak, lur artan sortuak izan arren «ez dira euskaldunak» ezer ez dakiten ergel arraroak, bere burua jakintsu egin eta arkume larrioz jasitzen diran otsoak, besteren atzean izkutatuta ama euskara ill nai dutenak «ez dira euskaldunak».
|
|
|
Bere euskal identitatearen ikuspegi nagusiak honela azal ditzakegu:
|
Euskal
Erria euskal etxearen sortzaileetariko bat izan zen (Aramendi, B. Urrutia eta beste askorekin batera), are gehiago, euskal etxe horren zutabe nagusitzat hartu genuke. Begi onez ikusten zuen, bai Ipar Euskal Herriko bai Hego Euskal Herriko biztanleek bertan parte hartzea, inongo diskriminaziorik egin gabe.
|
|
|
Besteak beste,
|
Euskal
Erria euskal etxearen aldizkaria sortzea proposatu zuen, zeinetan zuzendari lana hartu zuen (aldizkariak euskal etxearen izen bera eramango zuen). Horrez gain, lurrak erosi zituen euskal herritarrentzat, frontoiak, txokoak eta neskentzako ikastetxe bat eraikitzeko; non euskal immigranteen alabei euskal hizkuntza (baita kasu honetan frantsesa ere), historia, geografia, kultura eta tradizioak irakatsiko zizkieten.
|
|
|
Aurrean ditugun datuokin, edonork pentsa dezake Parrabére euskal abertzalea zela, Hermenegildo Aramendiren antzera, eta bien artean
|
Euskal
Erria euskal etxea egitea erabaki zutela, Euskaro euskal etxeari aurre egiteko. Baina esan al dezakegu Parrabére abertzalea zela?
|
|
|
Arnaldo Parraberek zuzentzen zuen
|
Euskal
Erria aldizkarian, euskal etxearen fundazio akta aurkituko dugu, non gauza deigarriak ikus ditzakegun12:
|
|
|
12. Dokumentos sobre la fundación de nuestra institución?
|
Euskal
Erria??, Euskal Erria, VI. urtea, 228, 272 [1917ko abuztuaren 4a].
|
|
|
12. Dokumentos sobre la fundación de nuestra institución. Euskal Erria??,
|
Euskal
Erria, VI. urtea, 228, 272 [1917ko abuztuaren 4a].
|
|
|
Batzarrak beste puntu batzuk jorratu zituen, egun hartan mahiak aipatu beharreko gauzekin bukatu arte. Orduan, batzarrari hitz egiteko unea utzi zitzaion Bilbao jaunari berriro beste proposamen batzuk egiteko eta denak aurrera atera eta gero, gaueko 22:30ean
|
Euskal
Erria euskal etxearen lehenengo batzarra amaitutzat eman zuten.
|
|
|
Bilkura horretan, beste gauzen artean, euskal etxearen izena erabaki beharrean aurkitu ziren:
|
Euskal
Erria edo Zazpiak Bat, lehenengo izena hautatu zutelarik (Hermenegildo Aramendi izan zen hautatutako izena proposatu eta defendatu zuena). Ekainaren 1ean lehenengo estatutua egin eta Nikolas Inciarte (gipuzkoarra) lehendakari hautatzea erabaki zuten.
|
|
|
1911, urte baten buruan, bi euskal etxe desberdin eta kontrajarri jaio ziren Montevideon:
|
Euskal
Erria eta Centro Euskaro Español izenekoak. Bi elkarte hauen jaiotza gatazkatsua izan zen, elkarri salaketak egiteagatik.
|
|
|
Between 1911 and 1912, the Basques of Montevideo created two different Basque clubs, that started from their birth fighting each other because of the ideology that lay behind each of them: a sort of Basque nationalismo, in the case of
|
Euskal
Erria, and in opposition to it, a reaffirmation of the Spanish identity in the second one, the Centro Euskaro Español. Usually, this confrontation has been understood as a political one; nevertheless, as we will see, rather than a political Basque nationalism, the members of Euskal Erria shared a common Basque cultural identity.
|
|
|
a sort of Basque nationalismo, in the case of Euskal Erria, and in opposition to it, a reaffirmation of the Spanish identity in the second one, the Centro Euskaro Español. Usually, this confrontation has been understood as a political one; nevertheless, as we will see, rather than a political Basque nationalism, the members of
|
Euskal
Erria shared a common Basque cultural identity.
|
|
|
Alde batetik,
|
Euskal
Erria euskal etxean EAJren luzapen ideologikoa ikusten dute, beraz, defendatu egiten dute Euskal Erria alderdi horren eremuan zegoen jendeak sortu zuela; Jose Manuel Azcona Pastor har dezakegu ikuspegi honen irudi gisa15.
|
|
|
Alde batetik, Euskal Erria euskal etxean EAJren luzapen ideologikoa ikusten dute, beraz, defendatu egiten dute
|
Euskal
Erria alderdi horren eremuan zegoen jendeak sortu zuela; Jose Manuel Azcona Pastor har dezakegu ikuspegi honen irudi gisa15.
|
|
|
euskal etxe berria EAJren ideologiatik sortutako euskal etxe bat izango zela. Hori ikusita,
|
Euskal
Erria euskal etxea sortu zutenen ideologia nolakoa zen azaltzea beharrezkoa izango litzateke. Horrela, Bilbaok egindako interpretazioa kritikatu ahal izango dugu, onerako zein txarrerako ere.
|
|
|
Gure ustez, ezin dezakegu esan
|
Euskal
Erria euskal etxean sortu zen ideologia abertzaletasun aranista zenik, bertan aurki ditzakegun bazkideek ideologia oso heterogeneoa baitzuten. Hori erakutsi nahian, adibide gisa Parrabere, Basaldua eta Aramendiren ideologien azalpen txiki bat egitea ondo etorriko litzateke.
|
|
|
Beraz, Enrique de Bilbaok hartutako jarrerak (Euskal Erriakoak abertzaletzat hartzea eta, ondorioz, horien aurkako kanpaina egitea) ondorio zuzen bat ekarri zuen,
|
Euskal
Erria euskal etxeko kideek beren euskaltasun kulturala areagotzea, bi euskal etxeen arteko ezberdintasunak areagotuz. Hala ere, bi euskal etxeen arteko harremanak, denboraren poderioz hobetuz joan ziren.
|
|
|
37
|
Euskal
Erria instituto de enseñanza dirigido por las religiosas. Hijas De San José, ren aktak, Montevideo, 1924.
|