|
2000
|
|
|
Orain arte esandakoari, emakumeen literatura gehitu behar diogu.
|
Euskal
literaturaren historian inoiz ez da hainbeste emakume izan, ezta emakumeek idatzitako hainbeste lan argitaratu ere. Areago.
|
|
|
5.1
|
EUSKAL
LITERATURAREN HISTORIA ETA KRITIKA
|
|
|
5.1
|
Euskal
literaturaren historia eta kritika
|
|
2001
|
|
|
Bertan" euskal nobela nazionala" (politikoki ulertua, noski) ikusi zuten irakurleek ez zuten egileak objektibotasun osoz transkribatu nahi izan zuen ekintza bortitza, hots, militante baten heriotza izugarria, hala ulertu. Jon Juaristirekin bat gatoz nobela hau
|
Euskal
Literaturaren Historian" gaizkien ulertutako bat" dela baieztatzen duenean.9
|
|
|
Alabaina, nobelaren plano nagusia Donostiako Konstituzio plazan poliziarengandik iheska dabilen ETAkide baten azken ehun metroen kontaketa izateak, nobela honen irakurketak baldintzatu zituen. Jon Juaristi kritikariak esan duen bezala (1987),
|
euskal
literaturaren historian gaizki ulertutako nobelarik bada hau izan da, izan ere, nobelaren lehenengo argitalpena bahitu eta zentsuratu zuten poliziek eta nobela honetan euskal nobela abertzalea ikusi zuten irakurleek ez zuten, inondik ere, narratzaileak bertan egin zuen ahalegin objektiboa ulertu.
|
|
|
|
Euskal
literaturaren historiari begirada txikia botaz gero, bat batean konturatuko gara ez dela Atxaga irudia erabiltzen duen lehen euskal idazlea. Prozedura ezaguna da eta herri lirikan aurki dezakegu neke handirik gabe.
|
|
|
Alabaina, nobelaren plano nagusia Donostiako Konstituzio plazan poliziarengandik iheska dabilen ETAkide baten azken ehun metroen kontaketa izateak, nobela honen irakurketak baldintzatu zituen. Jon Juaristi kritikariak esan duenbezala (1987),
|
euskal
literaturaren historian gaizki ulertutako nobelarik bada, hauxe izan da; izan ere, nobelaren lehenengo argitalpena bahitu eta zentsuratuzuten poliziek eta nobela honetan euskal nobela abertzalea ikusi zuten irakurleekez zuten, inondik ere, narratzaileak bertan egin zuen ahalegin objektiboa ulertu.
|
|
|
Gipuzkoan hemezortzigarren mendean ez dira hainbeste Larramendi baino lehenago idatzi zuten lekukoak eta horien artean Otxoa de Arinek oso leku nabarmena du eta nahiz berak hizkuntzagatik eta beste zenbait arrazoi berezirengatik literatura aldetik  interes gehiegirik ez izan, beti izango da aipatua. Orain ezagutzen dugun baino liburu eta paper gehiago agertzen ez diren bitartean behintzat, beti izango dira aipatuak bata eta bestea
|
euskal
literaturaren historia batean.
|
|
|
Euskal literaturaren lehenbiziko kondaira zein da? Nik esango nuke aita Aranak norbaiten historiaren bukaeran, oker ez banago Labayruren Historia del SeñorÃo de Vizcaya liburuaren azken aldean, sartu zuela zenbait berri euskal literaturaz, baina ezin esan daiteke, eta Aita Aranak ere ez zuen hori pentsatzen noski, hori
|
euskal
literaturaren historia denik. Lehenbizikoa dirudienez Orixerena da, Orixek euskaraz egin zuena8 Nik ez diot Orixerenari deus kenduko, baina esate baterako hau esan daiteke:
|
|
|
Sarasolaren
|
Euskal
literaturaren historia argitara zeneko hartan, cartesiano baino barthesianoago dugun iritzi emaile ezagun batek, liburu hau goretsi ahala, izan zituen aitzindariak beheratzen zituen3 Izan ere, zioen gure kritikoak, azken hauek ez omen zuten filologia eta kritika" semantikoa" (gaiari bakarrik dagokiona delako ustetan gelditu nintzen) baizik, autorearen bizitzarekiko zenbait ttantta zebil... Euskarara bihurtu ditut berriz lehen erdarara itzuli nituenak, baina ez dut uste alde handirik dagoenik harako hartarik honako honetara.
|
|
|
3 Luis Haranburu Altunaz ari da, eta zehazkiago honek Ibon Sarasolaren
|
Euskal
literaturaren historiari egin zion kritikaz (Anaitasuna 217, VIII). Lehenago" Descubrimiento y redescubrimiento en textos vascos" artikuluan (FLV 8 (1971), 149 or.) aipatu zuen, erdaraz, paragrafo honetan bertan beherago dioenez (B.
|
|
2002
|
|
|
Guztira, 199 izan ziren jasotako erantzunak, eta horietako 184 aztertu ziren. poesia, historia edo entsegu liburuen mesedetan: Harri eta Herri (Gabriel Aresti); Mitxelenaren idazlan hautatuak (Koldo Mitxelena); Hizkuntza, etnia eta marxismoa (Jose Azurmendi), Huntaz eta Hartaz (Txillardegi), Elsa Scheelen (Txillardegi),
|
Euskal
literaturaren historia (Ibon Sarasola), Hiru gizon bakarka (Bitoriano Gandiaga), Egunero hasten delako (Ramon Saizarbitoria); Herriaren lekuko (Rikardo Arregi) eta Axular-en hiztegia (Luis Villasante) ziren 1975eko inkestan azaltzen ziren liburuak.
|
|
|
emakumezkoek idatzitako euskal literatura (Eusko Ikaskuntza, Donostia, 2000) liburuan nioenari jarraituz, ahanzte kritiko nabarmen baten aurrean gauden susmoa dugu. Alegia, L. Whitek bere 1996ko doktorego tesian frogatu zuen modura8, guztiz eztabaidagarriak dira
|
euskal
literaturaren historietan erabili ohi diren emakumezko idazleen kopuruak. Bere ustetan, gehienetan irizpide desberdinak erabili ohi dira idazle emakumezkoa edo gizonezkoa literatur historietan sartzeko garaian.
|
|
|
Alabaina, ez da urritasuna
|
euskal
literaturaren historiei egotzi izan zaien arazo bakarra, J. M. Lasagabasterrek 1983ko artikulu ezagunean32 salatu zuen modura, zehaztasun historiografiko eskasa ere oztopo izan baita argitara eman diren lan gehienetan. Lasagabasterrek zioskunez, Koldo Mitxelenaren Historia de la Literatura Vasca ezagunaz gain, ordura arteko euskal literaturaren historia gehienetan autoreak eta obrak elkarren ondoan pilatzen ziren, inongo irizpide literariorik gabe antolatuta.
|
|
|
Alabaina, ez da urritasuna euskal literaturaren historiei egotzi izan zaien arazo bakarra, J. M. Lasagabasterrek 1983ko artikulu ezagunean32 salatu zuen modura, zehaztasun historiografiko eskasa ere oztopo izan baita argitara eman diren lan gehienetan. Lasagabasterrek zioskunez, Koldo Mitxelenaren Historia de la Literatura Vasca ezagunaz gain, ordura arteko
|
euskal
literaturaren historia gehienetan autoreak eta obrak elkarren ondoan pilatzen ziren, inongo irizpide literariorik gabe antolatuta. Alegia, bizitza literarioak euskal gizartean zuen lekua ez zen inondik ere aztertzen.
|
|
|
Azken hamarkada honetan argitaratu diren zenbait literatur historia begiratu besterik ez dago irizpideak guztiz aldatu direla ikusteko. Hortxe dauzkagu, adibide gisara, historiografiari dagokion atal honetan, Jon Kortazarrek argitara emandako Literatura Vasca Siglo XX (Etor, Donostia, 1990),
|
Euskal
literaturaren historia txikia (Erein, Donostia, 1997) eta Euskal Literatura XX. mendean (Prames, Zaragoza, 2000); J.B. Orpustanen Précis d" histoire littéraire basque() (Izpegi, Baigorri, 1996); Xabier Etxanizen Euskal haur eta gazte literaturaren historia (Pamiela, Iruñea, 1998); Patri Urkizuren Historia del teatro vasco (Orain, Donostia, 1996) eta berak zuzendutako Historia de la Litera...
|
|
|
Daskonagerreren eleberriak ez zuen jarraitzaile askorik izan euskal idazleen artean, eta 1876 osteko literaturaren berpiztean, J. Juaristik (1987b) baieztatzen duen bezala, batik bat espainieraz idatzi zen. Lehen euskal eleberria sortzeko aitzindaritzat jotzen dira Juan Bautista Elizanbururen Piarres Adame saratarraren zenbait historio Laphurdiko eskuaran (1888) eta Resurrección María Azkueren Bein da betiko (1893), kritikarien arabera, autore honek euskararen historiari egindako ekarria
|
euskal
literaturaren historiari egindakoa baino handiagoa izan bazen ere. J.B. Elizanbururen eleberri laburrak narrazio sorta bat agertzen du Piarres Adamek kontatuak, Adamek Pello gaztearekin batera Olhetako jaietara egindako bidaian zehar jazotako gertakariek aberastua.
|
|
|
Gaiak aukera ditzakegu, baina beti utziko ditugu tintontzian azaldurikoak baino garrantzitsuagoak diren beste batzuk; denbora lukainka legez ebaki dezakegu, aldi jakin bat bakantzeko eta liburuen izozkailuan hormatzeko helburuarekin, modu arbitrarioan beti ere; goraipatzen saiatu garen lan eta egile askotaz, ziurrenik, ez da inor gogoratuko hirurogei urte barru (tamalez, laidogarria izango da hori izkiriatzaile askorentzat: 60ko hamarkadara arte, euskaraz ia edozer idatzi, eta idatzitakoa erosketa zerrenda izanda ere,
|
Euskal
Literaturaren Historian sartuko zen zuzenean, baina orduz geroztiko idazle kopuruaren handitzeak garestitu egingo du, nahitaez, sarrera, eta, inguruko literatura gehienetan bezala, literaturaren historialariek aukeratu egin dute). Â Historiak aurrera darrai; aurrera eta baita atzera ere, irakurle eta belaunaldi berriek iraganaren interpretazio ezberdinak eskaintzen jarraituko dute eta.
|
|
2003
|
|
|
Don Karmelo irakasle lanetan zehatza eta arduratsua zanez, bere lana ez eban mugatuko irakaste hutsera; ondo gertauko zituan ikasleei zehetu beharreko gaiak; handik hemendik zuzenduko zituan horretarako behar ziran liburu eta materialak; irakatsi ahala ikasgaiok idatziz atonduko zituan eta ikasleai polikopia bidez banandu: batean euskal testuen lorategiak zirala bizkaierazkoa lehenengo, gipuzkerazkoa hurren, bestean euskeraren joskeralegeen azalpen zehetua zala, harakoan
|
euskal
literaturaren historia laburra zala... Horretarako maisu seguruak hartuko zituan gidari:
|
|
|
Bilakaera orokor honi buruz Beñat Oiharzabalen ekarpenak bereziki baliagarriak izan zaizkigu XVI XVIII eperako6 Baina bilakaera orokorra ez eze genero zehatzen norabide eta berezitasunak ere kontuan hartu dira. Izatez, behinola Villasantek, Mitxelenak edo Sarasolak, beren ikerketa klasikoetan,?
|
euskal
literaturaren historia, izenpean euskaraz idatzitako lan oro aztertzen bazuten (berdin katiximak, liburu teknikoak, nobelak zein poesiak), egun, genero bakoitzak bere bidea egin ahala, ikerketa zehatzagoak egitera jo da.
|
|
|
izenpean euskaraz idatzitako lan oro aztertzen bazuten (berdin katiximak, liburu teknikoak, nobelak zein poesiak), egun, genero bakoitzak bere bidea egin ahala, ikerketa zehatzagoak egitera jo da. Hola gaur
|
euskal
literaturaren historia aipatzean propioki literatura generoko lanen bilakaerari egin ohi zaio erreferentzia. Eta zentzu berean, arlo ez literarioko euskal letren historia aztertzeko saio batzuk ere aurki daitezke.
|
|
|
Biak ere izenik eta datarik gabeak ziren, baina testuetako aipamen oso zehatzei esker, Jerardo Elortzak idazketa data eta egilearen izena aurkitu ahal izan zituen. Umerez oñatiarra orain arte zeharo ezezaguna da
|
euskal
literaturaren historian. Oñatiko San Migel parrokiako benefiziodun apaiza izan zen hogeita hamar urtez; hainbat kargu bete bazituen ere, ez zen parrokiako erretore izatera iritsi (haren biografiatxo bat in Elortza, 1990).
|
|
|
2003ko uztailaren erdialdera arte 127 iruzkin sartu ditu beraren web orrianedozeinen eskuragarri. Beste alde batetik, astero astero emailuak bidaltzen ditu,
|
euskal
literaturaren historia garaikide txikia handi agerraraziz. Chapeau.
|
|
2004
|
|
|
Bestetik euskaraz bizitzea erabakia zuelako.
|
Euskal
literatur historian ardatztzat hartua izan den Leturiaren egunkari ezkutua argitaratua zuen... eta hizkuntzari buruzko hamaika burutapen eta lanetara murgildua ere bazen, nik ez banekien ere. Harrez gero ere Txillardegi bide urratzaile aparta izan da.
|
|
|
Seiehun idazleren berri jaso du Joxemiel Bidadorrek Materiales para una historia de la literatura vasca en Navarra (Nafarroako
|
euskal
literaturaren historiarako materialak) liburuan. Opuseko irakasle bat Nafarroako literaturaren historia prestatzen hasia zela jakin zuen orain hiru urte eta euskal idazleak sartuko ez zituela pentsatu zuen eta hala izan zen azkenean.
|
|
|
Iztuetak prestatua):
|
Euskal
literaturaren historia/ aburra. Utriusque Vasco
|
|
|
Luis Mitxelenak,
|
Euskal
literaturaren historia idaztean, Aranaren itzala bere sorkuntzazko lana baino harago doala esan zuen: «La actividad de su con temporáneo Sabino de Arana Goiri() fue principalmente política(...) No obstante, sería injusto medir su influencia en la literatura vasca por la huella de su obra original.
|
|
|
(155) Orixe,
|
Euskal
literaturaren historia/ aburra, Utriusque Vasconiae, Donostia, 2002,
|
|
|
Liburu bikaina da Soinujolearen semea. Nire uste apalean,
|
euskal
literaturaren historian mugarria. Atxagarenmaisutasun guztiarekin idatzita dago, Euskal Herriko historia modernoaren pasarterik erabakigarrienetakoaren halako testamentua da, eta egileak berak esan du, behin baino gehiagotan esan ere, bere libururik onena dela.
|
|
|
Idazle askorentzat kultur eta literatur aholkulari, laguntzaile eta bultzatzaile ahaztezina izan ezik, literatur erreferente edo eredu ere bilakatu da. Espero dugu, honen bidez, Erdozaintziren izena
|
euskal
literaturaren historian dagokion lekuan kokatzea, eta, halaber, aurrerantzean burutu litezkeen ikerketetarako abiapuntua ezartzea.
|
|
2005
|
|
|
|
Euskal
literaturaren historian ale gehien saldu duen liburua hartu zuten oinarri obra egiteko eta 174 emanaldirekin bukatu dute antzezlanaren ibilaldia. Errematea DVDak eman dio hor jaso baitute obra eta baita Zelatungo zelaiko antzezpena ere.
|
|
|
Euskal igualitarismotik ihes egin behar eta, orain lumpen hutsa naiz. Broma da, baina ideia ez da hutsala, ez dakit konturatzen garen,
|
euskal
literaturaren historia errepasatuz gero euskal idazleak oso gutxi izan direla oraintsu artean, eta gutirentzako lanean, Santxo Jakintsuaren gortesaurentzat bakarrik, irakurtzen zuen populuak erdaraz irakurtzen zuelako literatura popularra. Euskal idazleak elitistak izan gara derrigorrez eta, zailagoa da Raymond Chandler edo Rubem Fonseca bezala idaztea, orain arte euskal estiloak ere apur bat aristokratizanteak izan dira...
|
|
|
Skolastikan, hain zuzen ere, hori egiten dugu: ahozko literaturatik hasi eta
|
euskal
literaturaren historia osoa arakatu, ikusteko non gauden eta non ez, zer dela-eta ez gauden, zer tratamendu jaso dugun gizonezkoen literaturan... Hori ikertuz primeran frogatu ahal da hemen, literatura existitzen denetik behintzat, matriarkaturik ez dela egon.
|
|
|
aldizkariok euskaldunen etxe ia guztietara sartu dira eta kulturbide guztiz baliotsua gertatu hizkuntzaren sostengurako. Gaur egun
|
euskal
literaturaren historiaren ateetatik barrura diren idazleetako askok aldizkariotan jalki dituzte euren idatziak, hor trebatu dira idazle gisa eta hor irabazi dute idazle ospea. Idazleon izenak aipatu ditugu gorago ere, baina gure literatura idatzia zehatzago bergogoratzeko, banan banan hemen aipatuko ditugu.
|
|
|
HABE. Hainbat dira orain arteko
|
euskal
literaturaren historiak. Zer ekartzen dio berririk liburu honek euskal literaturaren historiari?
|
|
|
HABE. Hainbat dira orain arteko euskal literaturaren historiak. Zer ekartzen dio berririk liburu honek
|
euskal
literaturaren historiari?
|
|
|
Kristautasuna eta humanismoa, beraz.
|
Euskal
literaturaren historiaz aritzean ere ardatz horien inguruan aritu hitz egin behar da?
|
|
|
Gaur egun dagoen
|
euskal
literaturaren historia ez dago osorik, subjektiboa da. Hasier Etxeberria ren liburuak jadanik zegoen kanon maskulinoa finkatu du, sendotu du, zilegitasuna eman dio (Aldekoaren historian berresten eta are gehiago murrizten dena) 27 Jendearen onarpena jaso zuen lan horretan bost idazle, bost gizon agertzen dira, eta emakume idazle bakar bat agertzen da, txiripaz:
|
|
|
|
Euskal
literaturaren historia osatu behar dugu beraz. Denontzako lekua egon litzateke, eta laginik behar izanez gero, honek errealitatea ren adierazgarria izan luke, benetan daukagunaren erakusgarria.
|
|
|
Gurera hurbiltzen bagara, Olaziregik hurrengoa esaten du: "
|
Euskal
literaturaren historian emakumezkoak ez dira existitu" (Olaziregi 2003, 203). Baieztapen hau egin ostean hurrengo argudioak ematen dizkigu:
|
|
|
|
Euskal
literaturaren historietan orain arte XX. mendeko garaiak horrela banatu izan dira:
|
|
2006
|
|
|
Zalduak euskal literatura (are gehiago) mordoilotzeko ahaleginetan edo dabilela aitortzen du, eta asko dira horretarako jorratzen dituen gaiak: euskal literatura vasca, bigarren trantsizioa eta euskal destapea, belaunaldi literarioen auzia, poesiaren egoera petrala, euskal idazle arrakastatsu bihurtzeko plan estrategikoa, literatur kritikaren gaixotasuna, (euskal) zutabegilearen dekalogoa, euskarazko kontsumo literaturako liburuen (balizko) egileak ahaztu ez lituzkeen hamaika aholku praktiko, Idazle Sekretuen Kofradiaren paperak,
|
euskal
literaturaren historiako etsamina...
|
|
2007
|
|
|
Oso apalki izan arren, liburugintza ere suspertzen ari zen, kopuruz zerbait, baina batez ere lekukotasunez,
|
euskal
literaturaren historia gure eskuetan jarriz, bertantxe eta bero bero. Euskal Literatura bat izana zela jakin eta sentitzeko parada izan genuen, bi liburutako orrialdeetan:
|
|
|
2 Iztueta 1991 Liburu honetako laugarren eta bosgarren zatietan biltzen da euskararen garaiko historia kulturala: 751
|
Euskal
literaturaren historia orokor berrienek ere albiste franko dute, adibidez bertsolaritza (J. Garzia), olertia (I. Aldekoa), eleberria (M. J. Olaziregi), saiakera (X. Altzibar) eta antzertiari buruzko (P.
|
|
|
Kritikariak gara kanonari fede handiena diogunak.
|
Euskal
literaturaren historia guztiak kanonetik kanonera idatzi dira, kanona bera zalantzan jarri gabe. Gu gara erlijiosoak garela onartu behar dugun lehenak, eta berriro ere laizismo batera pasatu behar dugula.
|
|
2008
|
|
|
Ukaezina da literaturak hasiera hasieratik izan duela baloreak eta ideiak transmititzeko helburua. Euskal Herrian ere ugariak dira, esaterako,
|
euskal
literaturaren historian euskaltzaletasunak edo euskararenganako maitasunak bultzaturik idatzitako lanak. Baina badira gure merkatuan ere ideia aurrerakoien transmisioa zaintzen eta bultzatzen omen duten argitaletxeak, beren testuetan estereotipo sexistak oharkabean islatzen dituztenak.
|
|
|
Jose Felix Amundarain zegamarra() urte luzez Mutiloko bikarioa izan zen, hogeita hamalau urtez, hain zuzen ere, heriotzak deitu arte. Apaiz horren izena eta izana ezezaguna izan da
|
euskal
literaturaren historian, baina apurka apurka zegamarraren bizitza korapilatsua eta lan eskerga ezagutzen ari gara.
|
|
|
Lau urte geroago, San Martinek berak eskuizkribua ren faksimilea argitaratu zuen26 Baina argitaratutako eskuizkribua anonimoa zen eta gure lagun maiteak, Angel Ibisate jaunak27, egilearen izen abizenak argitu zizkigun. Une horretan jaio zen Amundarain
|
euskal
literaturaren historiarako.
|
|
|
10 Ikus zer dioen nireaz Euskal idazleen belaunaldiez liburuan: . Kortazarren eskema berari jarraituz interpretatzen du
|
euskal
literaturaren historia Iñaki Aldekoak (2004) ere, aldaketa handirik gabe, alderdi estetikoari dagokionez bederen? (94 or.). Ez dut nik horrela ez denik esango, bera baita oraingoan kritikaria; hori bai, esango dudana hauxe da:
|
|
|
Oro har, berant eta destenorez ibili bada euskal literatura, salbuespen gisa agertzen zaigu alderdi horretarik Echepareren kopla liburua (baita, berdin, sorkuntza literaturatik kanpo, Leiçarragaren itzulpenak ere), ez, ene ustez, aipatu gibelamendu kroniko baten hasikin gisa. Bizkitartean aski da azken bost hamarkadetan argitara eman diren
|
euskal
literaturaren historiei behako baten ematea, maiz kontrakoa erraten dela ohartzeko, eta alderantziz, aipatu berankortasunaren aitzindari eta ikurra ikusten dela ardura Echepare baitan, Erdi Aroko autore gisa aurkezten delarik. Ideia hori noiztik, nola eta noren bidez sortu, zabaldu eta finkatu zen gure artean izanen dut lehenik hemen aztergai, eta bidenabar ideia horren alde, edota ondorioz, eman diren zenbait argumentu eta ikuspuntu ere eztabaidatuko ditut, Echepare garai berrietako bertsolarien irudiko poeta ikasigabe gisa aurkezten dutenak bereziki.
|
|
|
Dakigun bezala, euskararen gaineko estudioek ez ezik, euskal testuei eta
|
euskal
literaturaren historiari buruzkoek ere zor handia diote XX. mendearen bigarren partean euskal filologia modernoaren bultzatzaile eta zabaltzaile izan zen K. Mitxelenari. Ez da harritzeko, beraz, lehenbiziko euskal autorearen inguruko ideia nagusi zenbait ere Mitxelenaren bidez finkatu badira gure arte an.
|
|
|
Ordea, Mitxelena Etxaiderekin bat bazetorren tematika nahasturengatik Ruizen eta Echepareren arteko nolabaiteko antzekotasunaren azpimarratze ko, horrela egiteko batak eta besteak zituzten arrazoiak guziz desberdinak ziren. Mitxelenak
|
euskal
literaturaren historiaren egile gisa, Echepareren kopletan ageri ziren literatura eraginak azaldu nahi zituen, horretarako gai zenbaitek hartzen zuten tokiaz eta tratamenduaz baliatuz. Etxaidek, aldiz, euskaldunei beren literaturaren berri ematean, ez zuen nahi Echepare apaiza ren idazki ozarrak eliza moralaren aldetik bidegabeki eta anakronikoki epai zitezen:
|
|
|
Orduko euskal kulturaren anitz sailetan ari izana da lanean eta hiztegi egile bezala egon baldin bada gure oroitzapenetan, gogorarazi behar da eleberri eta saiakera egile gisa bildu zuela bere famarik handiena. Ondoko lerroetan ez dugu haren obraren alderdi bat baizik aipatuko,
|
euskal
literaturen historian egin duen ekarpen garrantzitsu bezain aurrerakoia, hain zuzen. Bainan, azter keta hortan sartu baino lehen eta kritikariaren lana argitzeko, xehetasun bio grafiko premiatsu batzu emanen ditugu.
|
|
|
Aitzol eta Orixe. Nahiz ez duen
|
euskal
literaturaren historiarik egin, Aitzolek ikus pegi sakonak, guziz landuak eta erreferentziaz josiak eman zituen olertia eta ahozko literaraturari buruz batez ere, bere lankide eta adiskideen liburuentzat idatzi zituen hitzaurretan (Lauaxeta, Lizardi, Otaño, Zaitegi, etb.) 12 Orixe-k aldiz, Euskal> Esnale an eman zituen idazlanetan, benetako Euskal literatura ren historia egiteko asmoa uka...
|
|
|
«Au, se da euskeraz egin dan lenengo irakurgaia.» Baieztapena justifikatzeko zioen lehenagokoak ez zirela osorik agertu edo «irakurgai baiño irakurgait, suaren izena egokiagoa» zetorkiela. Luzera eta formatu arrazoiengatik bada, Azkueri Txomin Agirreren obra iruditu zitzaion egiazko lehen nobela (eta ez bere Bein da betiko edo besteren bat), eta egun ere
|
euskal
literaturaren historian hala hartzen da187.
|
|
|
|
EUSKAL
LITERATURAREN HISTORIA, Egiilea: IñAKI ALDEKOA.
|
|
|
3
|
Euskal
literaturaren historia laburra.
|
|
|
Unibertsitatean proiektu bat aurkeztu bide zuen duela hiruzpalau urte eta joan den urtean onartu zioten, antza denez, irakasle bat ordaintzeko diru esleipena; hala ere, etsitzeko zorian egon zela aitortu dit, lehenengo urtean egin zuten deialdian ez zutelako euskal irakaslerik aurkeztea lortu, eta aurtengo ahaleginak ere huts egingo zuela pentsatzera iritsi zen. Gaingiroki azaldu dizkit nik eman nukeen ikastaroaren lerro nagusiak, hizkuntzaren inguruko datu orokorrak azaldu,
|
euskal
literaturaren historiari errepaso txiki bat eman, eta gure historiaren oinarri batzuk?; ikastaroa hautazkoa izango dela esan dit, eta orobat ez duela espero jende asko matrikulatuko denik. " Seihileko lasai bat pasatuko duzu, zure bestelako zeregin eta ikerketei emana, nahi baduzu; bestalde, mendi itzelak dauzkagu hemen, eta parke nazional ederrak harrikada batera.
|
|
2009
|
|
|
Agirreren arabera, dokumentuari esker
|
euskal
literaturaren historian zeuden zenbait kontzeptu berrikusi egin behar izan dituzte eta bere garrantzia nabarmendu du Arabako euskararen ezagupenari eta Euskal Herria terminoa lehen aldiz erabiltzeari dagokionez.
|
|
|
Euskal literaturaren erretratu bat da, baina iraganeko argazkien negatiboen moduan ikusita. Eta
|
euskal
literaturaren historiaren ikuspuntu desberdin honek beste historia batzuk osatzen ditu, eta hori beti da interesgarri literaturaren historia interesatzen zaionarentzat.
|
|
|
Ez fikziozkoa den arren, fikzioa du abiapuntu: zoritxarrez XIX. mendean idatzitako euskarazko nobela errealista potolorik ez dugunez, Iban Zalduak apokrifo bat osatzeko komenientzia aipatu du, eta era horretara kolorez zipriztindu
|
euskal
literaturaren historia grisa eta apaizez josia, hein txiki batean bada ere. Apokrifoaren ideiatik tiraka, Jurgik aztertu egin du nork idatz zezakeen zinez horrelako nobela bat euskaraz, eta guztiz ezinezkoa zela begitandu zaio, konplikatuegia, euskarak ez baitzuen sistema literario bat bere inguruan.
|
|
|
|
Euskal
literaturaren historiari buruz zuen ezagutza sakonaren lekuko da, gainera, Historia de la Literatura Vasca (1961) lana, ordura arteko osoena.
|
|
|
1971n literaturari buruzko saiakera lehiaketa berezia antolatu zuen Akademiak: Ibon Sarasola izan zen irabazlea,
|
Euskal
Literaturaren Historia lanarekin.
|
|
2010
|
|
|
Hasierako garaian eleberrigileak eta antzerkigileak bakarrik saritzen baziren ere, 1979tik aurrera olerkigileen eta saiogileen izenak ere hasi ziren azaltzen eta zabaltzen. Saritutakoen artean badira
|
euskal
literaturaren historian itzal luzea duten idazleak, hala nola Txillardegi, Txomin Peillen, Joxe Manuel Odriozola, Patxi Ezkiaga edota Xabier Mendiguren Elizegi. Lan saritu guzti hauen zerrenda eta deskribapena eskaintzen da.
|
|
|
Etiopia liburuaren hasieran agertzen den" Piolet poeta" ipuina aztertzen nuen. Atxagaren liburu hori
|
Euskal
Literaturaren Historian orain oso goraipatuta agertzen den arren," artisau moduan" argitaratu zenean oso gutxi saldu zen, eta Ereinek bigarren edizioa atera zuenean ere ez zuen salmenta arrakastarik izan. Ez dakit Atxaga ospetsu bihurtu zenean nire ikasturte programa hartan hura sartzeko agertu nien egoskortasunaz ikasleak gogoratuko ziren ala ez.
|
|
|
Aski ezaguna dugu XX. mendearen hasierako euskal olerkigintzak, 30eko hamarkadako Euskal Pizkundea deituriko gailurrera garamatzan tartean, garapen bideari ekin ziola. Nekez ikus daiteke
|
euskal
literaturaren historian hau bezalako beste sasoi narorik olerkigintzaren alorrean, ez idazle kopuru aldetik ez eta lan kopuru aldetik ere. Olerkigintzaren pizkunde hori, gehien gehienik, ideologia sabindarrak euskara eta literatura alorretan eragin zituen berrikuntza eta aldakuntzen zordun zuzena dugu.
|
|
|
Literaturaren irakaskuntzan bi helburu nagusi bereizten dira gaur egun Hego Euskal Herrian: bata
|
euskal
literaturaren historiari buruzko datuen transmisioari dagokio. Literaturaren historia irakasteko gehien erabiltzen den euskarria testuliburua da, eta EAEko irakaslerik gehienek testuliburuaren arabera antolatzen dituzte edukiak.
|
|
|
Hori oso garrantzitsua izan zen. Kontu egin oraindik
|
euskal
literaturaren historiarik ez genuela ezagutzen. Santi Onaindiak hori eskuetan jarri zigunean, esan genuen:
|
|
|
Eta hizkuntza sortzeko, mundua aldatzeko, inoren sabelizkera ez izateko libertate horrekin zuen zerikusia literaturaren autonomiak.
|
Euskal
literaturaren historian Alterrek emana zion beti Egori lizentzia. Euskal literatura Elizaren zerbitzuan egon zen luzaroan, XVI. mendetik XX.era behintzat, Alter elizainaren morroi.
|
|
|
|
Euskal
Literatura historian zehar ahula eta pobrea izan dela esaten da. Baina, XVI. mendetik XX.erainoko euskal literaturaren benetako arazoa ez da izan idazle gutxi izan dela, baizik idazleek bakarrik idatzi dutela.
|
|
|
Behin eta berriz galdetu da
|
euskal
literaturaren historietan, ea zergatik ez zen mintzatu sorginen gaiari buruz, edota herriko jendearen ohitura eta bizimodu latzaz eta sasoiko gatazka politikoez. Erantzun zuen, bere moduan, askatasunaren mugak aipatu zituenean metafora ederrez.
|
|
2011
|
|
|
Espainian, adibidez, 27ko eta 98koa, baina horretarako denbora bat eta azterketa sakonago bat behar da.
|
Euskal
literaturaren historiak ez du halako pisurik ez kantitate eta ez kalitate aldetik oraindik, eta, horregatik, zerbait berria ateratzen den aldioro nahi izaten dugu etiketatu eta sailkatzea, baina horretarako denbora behar da». Poltsa bete liburuz eta biniloz, erakusmahaitik erakusmahaira zebilen Sarasola atzo, eta ondoren Susako erakusmahaira bildu zen, Harkaitz Cano Twist nobela berria aurkezten eta erruz sinatzen ari zen bitartean.Azken garaipena komiki liburu berria sinatzen ari zen Ikas Elkarren erakusmahaian Iban Zaldua (Donostia, 1966).
|
|
|
Tristea da
|
euskal
literaturaren historia eta antologietan idazle eta obra beti errepikatu eta ezagunen artean horixe falta duten hainbeste autore eta testuri erreparatzea. Baina arean tristeagoa da gure historiagile eta kritikariak gure literatura mendreko leku komunak finkatzen eta betikotzen besterik ez ikustea, historiaren eginbidea historia oroitzea, errekuperatzea, asmatzea, eta kritikaren betebeharrik propioena ezezaguna ikertu eta erakustea denean.
|
|
|
Iñaki Aldekoa,
|
Euskal
literaturaren historia, Erein, 2008
|
|
|
|
Euskal
literaturaren historia, Erein, 2008, 400 or.
|
|
|
Baina hasieran, nahiz eta nagusiki Udako Ikastaroetako materiala publikatu, bere barne jardueratik kanpo etorritako materialari ez zion muzin egin. Izan zen libururik, UEUren ikastaroekin harreman zuzenik eduki ez arren, UEUk argitaratu zuena, adibidez Enrike Zabalaren
|
Euskal
Literaturaren historia laburra (1977). Ez zen aldi bakarra izan.
|
|
|
Urkixo Mintegiak eta Euskaltzaindiak Donostian antolatutako hitzaldi guztiak ez ziren
|
euskal
literaturaren historiari buruzkoak. Manuel Lekuona bi saiotan euskarazko bokatiboaren gainean aritu zen eta Euskera buletinean argitaratu ziren.
|
|
|
14 Urkixo Mintegiak
|
euskal
literaturaren historia egiteko egitasmoa Orixeri proposatu zion berak gerraurrean euskaraz Euskal Literatura' ren atze edo edesti laburraOrixe prestatu zuelako, hau da, euskaraz euskal literaturaren gaineko lehen lana. Testua laburra da, eta ez du bibliografiarik (k berak zuzenean ezagutu edota irakurri zuenaren gainean eraikita dago).
|
|
|
Soldaduskako azken sei hilabeteak egiten ari zen Ferrolen, Francisco Franco Espainiako caudilloaren jaioterrian. Eta han idatzi zuen, duela 50 urte, Leturiaren egunkari ezkutua,
|
euskal
literaturaren historian lehen nobela modernotzat jotzen dena.
|
|
|
Mirandek 47 urte zituela bere buruaz beste egin zuen Pariseko bakardadean 70.go hamarkadan. Ez zekien hurrengo urteetan berak nardagarri zituen" kristau marxista" haiek izango zirela bere obra argitaratu eta
|
euskal
literaturaren historian ohorezko leku bat emango ziotenak. 80.eko urteetan egin ziren haren obren inguruko lanak eta aipamen gehienak.
|
|
|
Aurreko irakasleek ez bezala, liburuan zehar, Anabitartek irakaskuntza formalari jarraituz, programa azaltzen digu: funtsean, euskararen alde teorikoa (jatorria, dialektologia, deklinabidea...) eta
|
euskal
literaturaren historia. Programa horretan oinarrizko ohiko eduki batzuk baino ez ditu zerrendatzen, ikasleen hizkuntza gaitasuna trebatzeari tokirik utzi gabe.
|
|
2012
|
|
|
Ezer ez […].
|
Euskal
Literaturaren Historiara pasatu da, baina ez Literatura Unibertsalaren Historiara?". Hau da, gure arlora joanik, ez dagoelako euskal saiakeragileetan mundura ekarpen propiorik egin duen inor?
|
|
|
Folio t, erdiko odisea familiarra tostoi galanta izan da, Fattyren mendekua. Mutikoaren obra ez da
|
euskal
literaturaren historiara pasako, seguru.
|
|
|
Bigarren hipotesia ondokoa zen: Sarrionandia izan dela
|
euskal
literaturaren historian itzulpena ikuspuntu postmoderno batetik gauzatu duen lehen itzultzailea.
|
|
|
denean; eta (c) literaturaren barruan norabide aldaketak, krisiak nahiz hutsuneak gertatzen direnean. Bigarren kapituluan ikusiko dugunez,
|
euskal
literaturaren historia krisiz eta literatura (ber) eraikitzeko saiakeraz jositako bidea da, eta horrexek azal dezake euskal literaturako lanen artean itzulpenek osatzen duten portzentaje altua. Aurkakoa gertatzen da, ordea, polisistema batean aldaketa nabarmenik gertatzen ez denean; halakoetan, literatura itzuliak ez du eraginik xede polisistemaren prozesu nagusietan, eta bazterreko kokaleku batean geratzen da.
|
|
|
Teoria hau euskal itzulpenaren historiari aplikatuko bagenio, honako hipotesi hau aterako genuke:
|
euskal
literaturaren historian itzulpenek pisu handia izan dutenez eta literatura polisistemaren erdigunetik nahiko gertu egon direnez, itzultzaileek metodo atzerriratzailea erabili izan dute, eta itzulpenek, beraz, nahiko gertutik jarraitu izan dituzte jatorrizkoaren eredu linguistiko eta literarioak. Euskal itzulpenak aztertzean ikusiko dugunez, ordea, hipotesi hori ez da beti betetzen euskal itzulpenen historian, ezta gure inguruko beste hizkuntza minorizatuetako itzulpenen historietan ere (katalanean eta galiziarrean, esate baterako). 28 Egia da itzulpenaren bidez euskarara forma eta eredu berriak ekarri nahi izan dituztela itzultzaile askok (Axular itzulpenaz baliatu zen euskararen alderdi estilistikoa lantzeko; Orixek, Lizardik eta Ibinagabeitiak behin eta berriro azpimarratu izan dute itzulpenaren beharra euskara aberasteko bitarteko gisa...), baina horrek ez du esan nahi Venutiren metodo, atzerriratzailea?
|
|
|
behar izan (zentzu honetan adibide ezin hobea eskaintzen digute Orixeren egokitzapenek, edo Ilustrazio garaiko literatura didaktikoaren itzulpenek, non helburu hezitzaile eta moralizatzaileak jatorrizkoaren gainean ezabaketa edo aldaketak egitea baimentzen zuen).
|
Euskal
literaturaren historian egin diren itzulpen gehienak nekez sailka daitezke Touryk eta Venutik proposatutako bereizketa zurrun horien arabera, beste hainbat faktore estralinguistikok erdibideko estrategia batzuk erabiltzera bultzatu baitituzte itzultzaile gehienak.
|
|
|
Itzulpenek
|
euskal
literaturaren historian pisu kuantitatibo handia izan badute ere, jarduera honek ez du diskurtso edo hausnarketa teoriko sakonik sorrarazi XX. mendearen bukaerara arte. Itzultzaileek beren itzulpenen hitzaurreetan esandakoak irakurriz, itzulpengintzaren diskurtsoan nolabaiteko bilakaerarik egon ote den ikusi nahi izan dugu.
|
|
|
Eta adibide gisa
|
euskal
literaturaren historiako hainbat obra aipatzen dituzte, haien ustezko originaltasuna zalantzan jarriz eta auzo literaturetako beste obra batzuekiko loturak nabarmenduz:
|
|
|
Itzulpena traizio gisa definitzen du Pott bandak. Baina ez sorburu testuaren idazlearekiko traizio gisa, itzulpenaren teoria modernoetan ulertzen den bezala, edota
|
euskal
literaturaren historiako itzulpenen hitzaurreetako etengabeko barkamen eskaera haiek iradokitzen zuten bezala. Traizioa, lehenik eta behin, itzulpenaren epistemologia modernoari egiten zaio, sorburu testuaren eta itzulpenaren arteko desberdintasunak akats, inperfekzio, huts edo arazo gisa hautematen dituen diskurtso atzerakoiari.
|
|
|
Ondoren,
|
euskal
literaturaren historia errepasatzeari ekiten dio, eta euskara hizkuntza, subalterno, gisa definitzen du, Gayatri Spivakek. Can the Subaltern Speak??
|
|
|
Lanaren sarreran aurreratu dugun bigarren hipotesiari dagokionez, ez dugu uste oker ibili garenik Sarrionandia itzulpena modu postmoderno batean landu duen lehen euskal itzultzailetzat jo dugunean. Bigarren kapituluan ikusi ahal izan dugunez,
|
euskal
literaturaren historian itzulpenak pisu kuantitatibo handia izan badu ere, ez da inoiz itzulpenaren inguruko gogoeta sakonik egin, eta euskal itzultzaileen teorizazio ahalegin urrietan itzulpenaren ulerkera modernoa edo are aurremodernoa islatzen da oro har. Itzulpenaren epistemologia modernoan jatorrizko testuaren izaera sakratuari eman izan zaion garrantziaren adibide garbiak genituzke, esaterako, Leizarragak, Axularrek eta Haranederrek Biblia eta testu sakratuak euskaratzeko egindako ahaleginak.
|
|
|
Testuinguru horretan, hala ere, erresistentziazko lekunea okupatzen saiatzearenarriskuetako batzuez ohartzeko, beharrezkoa da aipatzea Estibalitz Ezkerraren«Basque people, s other literatures: apostillas a las literatras de los vascos» artikulua? 2011ko
|
Euskal
Literaturaren Historia zarratuko duena hain zuzen ere?. Lehenengo begirada baten ikuspuntu kritikoa hartzea ahalbidetuko luketen tresneierreferentzia egingo badie ere (aipatuko duen lehenengo autore teorikoa Spivakizango da), orain arte esandakoarekin pentsa dezakegu estatu nazioen diskurtsosubordinatzaile berdina hartzen duela artikuluak. Artikuluak estatu naziorikgabeko testuinguruan pentsatuko du euskara gaztelaniaren eta frantsesaren artekolurraldea.
|
|
|
Aldekoa, I. (2008):
|
Euskal
literaturaren historia, Erein, Donostia.
|
|
|
Casenave, J. (2012):
|
Euskal
literaturaren historiaren historia. Gurea nola konda?, Utriusque Vasconiae, Donostia.
|
|
|
Etxaniz, X. (2010): ?
|
Euskal
literaturaren historia; begirada berriaz?, Euskera, 55,
|
|
|
Sarasola, I. (1971):
|
Euskal
literaturaren historia, Ur, Donostia.
|
|
|
Aldekoa, I. (2008):
|
Euskal
literaturaren historia, Erein, Donostia.
|
|
|
Casenave, J. (2012):
|
Euskal
literaturaren historiaren historia. Gurea nola konda?, Utriusque Vasconiae, Donostia.
|
|
|
Etxaniz, X. (2010): ?
|
Euskal
literaturaren historia; begirada berriaz?, Euskera, 55,
|