|
2001
|
|
|
Hori onartuz, zuzenagoa litzateke, Leturiaren egunkari ezkutua (1957) nobelak euskal nobela modernoaren hasiera zedarritu zuela esatea, nobela existentzialistaren ildotik antolatutako testu horretan ordura artean indarrean zegoen ohiturazko
|
euskal
eleberria baztertzen baita. Txillardegiren nobela ez zen berria mundu urbanoa irudikatzen zuelako, edo lehenengo heroi problematikoa testuratu zigulako bakarrik, nobelaren beraren egitura ere berritzailea zen, lehenago esandakoaren ildotik, Leturiaren egunkari ezkutua ren oinarrian dagoen unibertso literario gatazkatsua molde berriz soilik adieraz baitzitekeen.
|
|
|
Ez al dut gorago esan, Lasagabasterren iritziz
|
euskal
eleberria errealismorik ezagutu gabeigaro dela modernotasunera. Hala da, baina lehen baieztapen horretan Lasagabasterrek inplizitukiXIX. mendeko errealismo klasikoari egiten dio erreferentzia.
|
|
|
Bestalde, aitortu beharra dago, gisa berean, Kortazarreneboluzionismo esentzialistak literaturaren ulermen idealizatua, eta, hortaz, ideologikoa, dakarkigula. Ohiturazko eleberritik errealismo sozialera eta errealismo sozialetik fantasiara, eleberria,
|
euskal
eleberria, literaturtasunerantz hurbilduz doa aurrerapenaren bidean sartuta. Etapa hauekguztiak ez dira bere garaiko euskal sistema literarioaren beharren arabera epaitzen, literaturaunibertsalaren ideologia eternoaren arabera baizik.
|
|
|
Hori onartuz, zuzenagoa litzateke, I. Aldekoak berriki iradoki duen moduan (1998), Leturiaren egunkari ezkutua (1957) nobelak euskal nobela modernoarenhasiera zedarritu zuela esatea, nobela existentzialistaren ildotik antolatutako testuhorretan ordura arte indarrean zegoen ohiturazko
|
euskal
eleberria baztertzen baita.Txillardegiren nobela ez zen berria mundu urbanoa irudikatzen zuelako edolehenengo heroi problematikoa testuratu zigulako bakarrik; horrez gain, nobelarenberaren egitura ere berritzailea zen, lehenago esandakoaren ildotik, Leturiarenegunkari ezkutuaren oinarrian dagoen unibertso literario gatazkatsua molde berrizsoilik adieraz baitzitekeen. Sartre-ren La Nausee liburuan (1938) erabilitako teknikak bere eginez, biltzailearen mozorropean ezkutatzen den instantzia narratibohorrek istorioaren beraren denbora testuratzeko modu berria ere bazekarkigun.Pertsonaia nagusiaren arabera antolatutako gertakarien aurkezpen kronologikoa zen, finean, nobelak eskaintzen zigun emari berria.
|
|
2002
|
|
|
Polizi eleberria izan ez arren, Speed gauak eleberriak intriga dosi handiak ditu, hilketa bat argitzen baita bertan. Euskal irakurleen artean, batez ere gazteen artean, izandako arrakastak haietako asko Jimenezek marraztutako mundutik oso hurbil sentitu direla erakusten du, landa giroko
|
euskal
eleberri gehienetan ukatu egiten baitzitzaien mundu hori. Iratxe Gutierrezen aburuz (2000:
|
|
|
Hamar hizkuntzatara itzuli dute, eta, duela urte gutxi arte, edizio gehien izan dituen
|
euskal
eleberria izan da Behi euskaldun baten memoriak. Haren kalitate literarioa egiaztatuta geratu zen 1994an IBBY (International Board on Books for Young People) delakoaren Ohorezko Zerrendan sartu zutenean, edo zenbait herrialdetan, Alemanian, esaterako, kritikaren aldetik izan zuen harrera bikainari esker.
|
|
|
|
Euskal
eleberri esperimentalaren atal honi hasiera emateko Ramon Saizarbitoria (1944) idazlearen lehenengo hiru eleberriak iruzkinduko ditugu. Bere ibilbide profesionalarengatik I. Sustatu Saria (Eusko Jaurlaritza, 1994) lortu zuen soziologo honen eleberriek kontamolde eta poetika guztiz berritzaileak ekarri zizkion garaiko euskal eleberrigintzari.
|
|
|
Ondoren adieraziko dugunez, bi eleberriak dira aipagarriak konta teknika modernoen erabileragatik, baina horretaz gain, bietan istorio bat kontatzen zaigu, dela bazkalondo batean oroitzen diren bizitza pasarteek osatzen dutena, dela ama abandonatu baten egunerokotasun hitsa iradokitzen diguna. Orduz geroztik,
|
euskal
eleberriaren ibilbidea izugarri aberastuz joan da, tipologia askotarikoen eskaintza ugaritu delarik.
|
|
|
Ondoko puntuetan ikusiko dugunez, gaur egungo
|
euskal
eleberriak barrura begiratzen du batez ere (ik. subjektibitatea ardatz duten eleberriak) eta kanpora begiratzen duenean ere (ik. eleberri errealistak), gertakari batzuen lekukotza objektiboa eman baino gehiago, kontzientzia batean izandako eragina adierazi nahi du (ik. ETAren gaia ukitzen duten eleberriak).
|
|
|
Hautapen literario orok du oinarrian kritikoaren irizpide estetikoen araberako aukeraketa. Iruzkin arrazoituak eskaintzen ahalegindu garen neurrian, ondoko lerroetan datozenak azken hamarkadetako
|
euskal
eleberrien irakurketen metaforak besterik ez dira. a) Subjektibitatea ardatz duen egungo euskal eleberrigintza: eleberri poematikoak, psikologikoak, oroitzapenezkoak edo testimonialak
|
|
|
Antología de la narrativa vasca actual (1986) liburuaren aitzinsolasean, J. M. Lasagabaster kritikariak lirikotasunaren eta barne munduen nagusitasuna sumatu zuen 1970eko hamarkadaren amaierako eta 1980ko hamarkadaren hasierako zenbait
|
euskal
eleberritan. Baina, gainera, ez zuen dudarik egin euskal eleberrigintzak errealitateari aurre egiteko beren kabuz eusten zioten fikzio unibertsoak sortzeko orduan zituen zailtasunen salaketa egitean.
|
|
|
2000 urtean inoiz idatzi den
|
euskal
eleberririk luzeena eman zuen argitara Irigoienek: Lur bat haratago (Elkar, 2000).
|
|
|
Aurreko atalean aipatu dugun bezala, A. Lertxundi
|
euskal
eleberri modernoaren berritzaile handietakoa da. Idazle, irakasle, kritikari, kazetari, gidoigile edo zinema zuzendari... alderdi horiek guztiek aldakortasunaren eta konpromiso kultural etengabearen eredu egiten dute autore hau.
|
|
|
Esan beharrik ez dago, generozko literatura honek merkatuari gero eta gehiago begiratzen dion sorkuntzarekin lotura nabarmenak dituela. Edonola ere, bada, gure ustez,
|
euskal
eleberriari dagokionez gutxitan aipatu izan den kontu bat: polizi eleberrien generoak gure narratzaileen konta teknikei ekarri zizkien onurak eta berrikuntzak.
|
|
|
Garate izan zen Euskal Filologia lizentziaturaren sortzaileetako bat Deustuko Unibertsitatean (1978). Bere argitalpen ugarien artean, marxismoari buruz idatzi dituen sei liburuez gain, ipuin liburuak (Aldarte oneko ipuinak, Elkar, 1982..), polizia eleberriak (Esku leuna, Elkar, 1977; Goizuetako ezkongaiak, Elkar, 1979; Izurri berria, Elkar, 1981..), eleberri sozialak, erreportaiak (New York, New York, Elkar, 1988), literatur kritikako lanak(
|
Euskal
eleberriaren kondaira I, Mensajero, 1983; Euskal Eleberriaren Kondaira II, Mensajero, 1985; Euskal Eleberriaren Kondaira III, Mensajero, 1991; Atzerriko eta Euskal Herriko polizia eleberria, Elkar, 2000), hizkuntzalaritzako lanak (Erderakadak, Mensajero, 1998), edo Atsotitzak (BBK, 1998) bezalako bildumak aipa genitzake.
|
|
|
Garate izan zen Euskal Filologia lizentziaturaren sortzaileetako bat Deustuko Unibertsitatean (1978). Bere argitalpen ugarien artean, marxismoari buruz idatzi dituen sei liburuez gain, ipuin liburuak (Aldarte oneko ipuinak, Elkar, 1982..), polizia eleberriak (Esku leuna, Elkar, 1977; Goizuetako ezkongaiak, Elkar, 1979; Izurri berria, Elkar, 1981..), eleberri sozialak, erreportaiak (New York, New York, Elkar, 1988), literatur kritikako lanak (Euskal eleberriaren kondaira I, Mensajero, 1983;
|
Euskal
Eleberriaren Kondaira II, Mensajero, 1985; Euskal Eleberriaren Kondaira III, Mensajero, 1991; Atzerriko eta Euskal Herriko polizia eleberria, Elkar, 2000), hizkuntzalaritzako lanak (Erderakadak, Mensajero, 1998), edo Atsotitzak (BBK, 1998) bezalako bildumak aipa genitzake.
|
|
|
Garate izan zen Euskal Filologia lizentziaturaren sortzaileetako bat Deustuko Unibertsitatean (1978). ...i buruz idatzi dituen sei liburuez gain, ipuin liburuak (Aldarte oneko ipuinak, Elkar, 1982..), polizia eleberriak (Esku leuna, Elkar, 1977; Goizuetako ezkongaiak, Elkar, 1979; Izurri berria, Elkar, 1981..), eleberri sozialak, erreportaiak (New York, New York, Elkar, 1988), literatur kritikako lanak (Euskal eleberriaren kondaira I, Mensajero, 1983; Euskal Eleberriaren Kondaira II, Mensajero, 1985;
|
Euskal
Eleberriaren Kondaira III, Mensajero, 1991; Atzerriko eta Euskal Herriko polizia eleberria, Elkar, 2000), hizkuntzalaritzako lanak (Erderakadak, Mensajero, 1998), edo Atsotitzak (BBK, 1998) bezalako bildumak aipa genitzake.
|
|
|
Poeta garaikideen artean, Atxaga, Sarrionandia edo J. M. Lekuona izango lirateke, segur aski, egile aztertuenak. Edonola ere, horrelako baieztapen batek hausnarketa luzeagoa eskatuko lukeenez, irakurleak lan honen amaieran datorren bibliografiara jo dezake egungo hainbat narratzailek eragin duten azterketa oparoa frogatzeko.9 b)
|
Euskal
eleberriari buruzko ikerketak zertan diren
|
|
|
Aurreko puntuetan ohar batzuk egin ditugu narraziozko lanen kopuruak azken urteotan izan duen igoeraz. Edonola ere,
|
euskal
eleberriaren bilakaera dugunez gure ikerlanaren helburu, beharrezko iritzi diogu gure eleberrigintzaren ikerketak zertan ziren puntu honetan aipatzeari. Horretaz mintzatuko gara, hain zuzen, jarraian:
|
|
|
Berari zor diogu euskal eleberrigintzaren sorrerari buruzko lehenengo zehaztapena eta XX. mendearen 70eko hamarkada artean nagusitu ziren poetika desberdinen deskribapena. Lasagabasterren aburuz,
|
euskal
eleberria ohiturazkoa izan zen XX. mendearen lehenengo erdiraino() eta modernoa 1957tik aurrera, alegia, Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua eleberritik aurrera. Honekin batera, bi aldi bereizten ditu euskal eleberri modernoari dagokionez:
|
|
|
Lasagabasterren aburuz, euskal eleberria ohiturazkoa izan zen XX. mendearen lehenengo erdiraino() eta modernoa 1957tik aurrera, alegia, Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua eleberritik aurrera. Honekin batera, bi aldi bereizten ditu
|
euskal
eleberri modernoari dagokionez: eleberrigintza existentzialistaren itzalak menderatzen duen aldia() eta zentzu hertsian moderno kontsidera dezakegun euskal eleberriarena (1969...), hau da, Egunero hasten delako lanarekin hasten dena.
|
|
|
Honekin batera, bi aldi bereizten ditu euskal eleberri modernoari dagokionez: eleberrigintza existentzialistaren itzalak menderatzen duen aldia() eta zentzu hertsian moderno kontsidera dezakegun
|
euskal
eleberriarena (1969...), hau da, Egunero hasten delako lanarekin hasten dena.
|
|
|
Oro har donostiar kritikariaren planteamendua onartu zuela esan genezake, baina ohiturazko eleberrigintzari zegokion aldian berrikuntza bat sartu zuen. Garateren aburuz,
|
euskal
eleberria ohiturazkoa izan zen bere sorreratik 1946 arte, urte horretan, J. A. Irazustak Joanixio argitaratu baitzuen eta 1957 arte iraun zuen euskal eleberri errealistari hasiera eman baitzion lan harekin. Ana
|
|
|
Oro har donostiar kritikariaren planteamendua onartu zuela esan genezake, baina ohiturazko eleberrigintzari zegokion aldian berrikuntza bat sartu zuen. Garateren aburuz, euskal eleberria ohiturazkoa izan zen bere sorreratik 1946 arte, urte horretan, J. A. Irazustak Joanixio argitaratu baitzuen eta 1957 arte iraun zuen
|
euskal
eleberri errealistari hasiera eman baitzion lan harekin. Ana
|
|
|
Domingo Agirre.
|
Euskal
eleberriaren sorrera, Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbao, 1989) eta geroagoko argitalpenek frogatu dutenez (ik. Toledo, A.:
|
|
|
Lehenengoan bi eleberrigileen poetikak konparatzen dira, eta Saizarbitoriarena modernotasunaren eredu kontsideratzen. Otegik, berriz, zenbait
|
euskal
eleberritako pertsonaiak konparatu zituen liburuaren sarreran ageri den hurbilpen teorikoaren ildotik. Euskal eleberrigintzari buruzko azterketa berriagoei dagokienez, 1989an A. Toledok argitara eman zuen Domingo Agirre.
|
|
|
Euskal literatur sistemari buruzko atal luzexka hau amaitzeko, birsorkuntzaren atalean aipatu gabe utzi ditugun hainbat elementu aipatu genituzke. Hortxe dauzkagu, esaterako, hamarkadetan zenbait
|
euskal
eleberri edo ipuinez egin diren egokitzapenak, dela film edo laburmetraia moduan (Zergatik Panpox, Hamaseigarrenean aidanez, 100 metro...), dela irratinobela modura (Babilonia, Hamabost egun Urgainen...). Edonola ere, euskal literatur sisteman birsortzaile eraginkorrena, ezbairik gabe, hezkuntza sistema bera dugu.
|
|
|
|
Euskal
eleberriaren historia
|
|
|
|
Euskal
eleberriaren historia deitu diogu liburu honi, bere laburrean, euskal eleberriaren bilakaeraren berri eman nahi duelako. Eta seguru aski irakurleren bat baino gehiago harritu ere egingo da historia hau, berez, ehun eta oso gutxi urte dituen literatur generoaz mintzo dela ikusten duenean.
|
|
|
Euskal eleberriaren historia deitu diogu liburu honi, bere laburrean,
|
euskal
eleberriaren bilakaeraren berri eman nahi duelako. Eta seguru aski irakurleren bat baino gehiago harritu ere egingo da historia hau, berez, ehun eta oso gutxi urte dituen literatur generoaz mintzo dela ikusten duenean.
|
|
|
Ezbairik gabe, euskal literaturazaleari ezagunak zaizkion kontuak dira guztiok, ezagunak zaizkion moduan
|
euskal
eleberriaren sorrera berantiarrak gurean izan zituen arrazoi sozio historikoak. Horretaz hitz egiten da liburu honetan baina, batez ere, hitz egiten da euskal eleberrigintzak azken hamarkadetan izan duen sendotze eta ugaltze harrigarriaz.
|
|
|
Horretaz hitz egiten da liburu honetan baina, batez ere, hitz egiten da euskal eleberrigintzak azken hamarkadetan izan duen sendotze eta ugaltze harrigarriaz. Kantitatez ez ezik, kalitatez ere azken hiru hamarkadak izan baitira
|
euskal
eleberria fikziozko mundu iradokitzailez jantzi dutenak. Eta horixe da, finean, poetikak eta modak alde batera utzita, eleberri bati eskatzen zaiona, munduak eraikitzea, fikziozko mundu sinesgarriak sortzea.
|
|
|
Hori guztia kontuan harturik, literatur kritikan eta teorian gaur egun erabiltzen diren ikuspuntu nahiz metodologiekin ekin diogu
|
euskal
eleberriaren bilakaera aztertzeari. Egile nahiz lanen zerrenda hutsak gaindituz, eta eleberrien oinarrian dauden poetikak parametro konparatzailez irakurriz, eleberri tipologia bakoitzaren deskribapena egiten ahalegindu gara.
|
|
|
Alabaina, irakurketa eta interpretazio literarioa hutsean ez geratzeko, beharrezko irizten genion
|
euskal
eleberriak egungo euskal literatur sisteman duen leku kanonikoaz zerbait esateari, edo azken urteotako igoera kuantitatiboaren oinarrian leudekeen baldintza soziologiko berriez hausnarketa egiteari. Sistema soziokultural gisara ikusten baitugu literatura, bertan parte hartzen duten protagonistek (idazle, argitaratzaile, banatzaile, kritikari, irakurle, komunikabideek...) etengabe elkarri eragiten dioten egitura gisara.
|
|
|
Ikusten denez,
|
euskal
eleberriaren hurbilpen historiko literarioa egiteaz gain, gaur egungo literatur sisteman eleberrigintzak duen lekua zehazten ahalegindu gara. Honen guztiaren osagarri, azken atalean bibliografia luzea erantsi dugu, euskal egile nahiz eleberriei buruzko lan kritikoak biltzen dituen bibliografia gaurkotua.
|
|
|
Azkenik, birsortzaile dei diezaiokegunari dagokio obrari buruzko bigarren produktua (kritika, iruzkin...) egitea.
|
Euskal
eleberriaren bilakaera historikoaren aurkezpena egin baino lehen, gure literatur sistema deskribatzen ahaleginduko gara. Prozedura honekin, poetika eta ekarri bakoitzaren azalpena jatorri dituzten baldintza sozio historikoen argitan egitea dugu helburu.
|
|
|
3
|
Euskal
eleberriaren bilakaera
|
|
|
Aurreko ataletan esan dugun modura, gure ikerlanak
|
euskal
eleberriaren bilakaera aztertu nahiko luke. Eleberriarena, ez euskal ipuingintzak arretarik merezi ez duelako, gure ikerketari mugak jartzearren baizik.
|
|
|
Hau guzti hau esan ondoren, gure lan honetan
|
euskal
eleberriak nahiz eleberri laburrak aztertzeko asmoa dugula esan beharra dugu. Ikusi den modura, bien arteko mugak eztabaidagarriak izanik ere, ipuinaren intentsitatea eta eleberriaren patxada bilatzen duten testuak, hots, eleberri laburrak nahiz eleberriak, izango ditugu aztergai. b) Euskal eleberrigintzaren sorrera eta garapena XX. mendearen lehen erdian.
|
|
|
Daskonagerreren eleberriak ez zuen jarraitzaile askorik izan euskal idazleen artean, eta 1876 osteko literaturaren berpiztean, J. Juaristik (1987b) baieztatzen duen bezala, batik bat espainieraz idatzi zen. Lehen
|
euskal
eleberria sortzeko aitzindaritzat jotzen dira Juan Bautista Elizanbururen Piarres Adame saratarraren zenbait historio Laphurdiko eskuaran (1888) eta Resurrección María Azkueren Bein da betiko (1893), kritikarien arabera, autore honek euskararen historiari egindako ekarria euskal literaturaren historiari egindakoa baino handiagoa izan bazen ere. J.B. Elizanbururen eleberri laburrak narrazio sorta bat agertzen du Piarres Adamek kontatuak, Adamek Pello gaztearekin batera Olhetako jaietara egindako bidaian zehar jazotako gertakariek aberastua.
|
|
|
Esan genezake XIX. mendearen hondarrean sendotuz joan zela
|
euskal
eleberriaren sorrera ekarri zuen egoera sozio-kulturala. Garai hartan gertaturiko industrializazioarekin batera, eskolatze tasa igo zen eta zenbait literatur aldizkariren sorrerari esker irakurle kopurua ere areagotu egin zen.
|
|
|
1897an Euskaltzale aldizkaria sortzeak beste bulkada bat eman zion euskal prosaren garapenari. 1898an, aldizkari horretan hasi zen zatika argitaratzen Domingo Agirreren Auñemendiko lorea, J. M. Lasagabasterren aburuz (1981), lehen
|
euskal
eleberria. Eleberri historiko erromantikoa da, eta Navarro Villosladaren Amaya o los vascos en el siglo VIII obrarekin zituen analogiak agerian utzi zituen P. Lhandek jada 1923an.
|
|
|
Idazle gehienak ohiturazko fikzioaz baliatu ziren ideologia jeltzalearen oinarrian zegoen ikuspegi idealizatu eta tradizionalista azaltzeko. Zubiaurre anaien edo Arrue anaien pinturan gertatu zen bezalaxe,
|
euskal
eleberria mundu idealizatu eta esentzialista bat islatzen saiatu zen, Euskal Herrian eratuz joan ziren hiri industrialetatik oso urrun zegoen mundu bat. Akziorik gabeko eleberriak dira, zenbait irudi ohiturazkoz osatuak.
|
|
|
Jon Etxaideren eleberrigintzari buruzko doktorego tesia burutzen diharduen Javier Rojo irakasle eta kritikariaren artikulu batez baliatuko gara haren bilakaera literarioaz hitz egiteko10 Rojok dioen modura, Etxaide da Espainiako Gerra Zibilaren ostean Euskal Herrian bertan agertu zen lehenengo
|
euskal
eleberriaren idazlea, 1950ean argitara eman zuen Alos Torrea lanari esker. Alabaina, Jon Etxaidek argitara emandako lanetan egilea ez da guztiz libratzen Domingo Agirrek ezarritako ereduetatik eta nekazari mundua eta narratzaile orojakile iruzkingilea kausi ditzakegu bere idazlanetan.
|
|
|
Gaia, berriz ere, historikoa da; Erdi Aroko banderizoen arteko gerrak kontatzen dira idazlan hauetan. Sir Walter Scotten ereduei jarraituz idatzitako Gorrotoa lege eleberri historikoa,
|
euskal
eleberri historikorik hoberena izan daitekeela dio Rojok. Bertan kontatzen direnak Mondragoeko erreketaren inguruan kokatzen dira, baina alderdi historikoaz gain, pertsonaia batzuen bizitza ere kontatzen zaigu bertan.
|
|
|
4
|
Euskal
eleberri modernoa1
|
|
|
Areago, zenbaitek bereizi egin dute modernitate tematiko bat, aipatu eleberri existentzialistarekin hasia, eta modernitate formala, Nouveau Roman frantziarretik hurbil dagoen Ramon Saizarbitoriaren Egunero hasten delako eleberria 1969an argitaratu zenean hasitakoa. Seguruenik bereizketa horrek eraman zuen Lasagabaster (1981)
|
euskal
eleberriaren bilakaera hementxe aipatutako bi garaietan sailkatzera: lehen aldiak garaia hartuko luke barne, existentzialismoak markatua, eta bigarren aldia 1969an hasi eta gaur egun arte letorke, eleberrigintzan modernitatea behin betiko mamitu delarik.
|
|
|
Testuaren formaren eta hondoaren arteko bereizketa zaharkituari buruzko zehaztapena egin ondoren," modernitate" terminoa zehaztu nahi genuke, kontzeptu hau estetika hagitz desberdinei aplika baitakieke. I. Aldekoak (1997)
|
euskal
eleberri modernoaren hasieraz hitz egiten zuenean, lehen heroi gatazkatsuaz hitz egiten zuen. Baina heroi gatazkatsua eleberri modernoaren ezaugarrietako bat besterik ez dugu, finean, modernitatea elementu ugariren arabera definitu izan baita.
|
|
|
Beraz, hausnarketa honetatik
|
euskal
eleberri modernoa ikuspuntu konparatzailez aztertu behar dela ateratzen da ondorio. Modernitatea bereganatzeak hori ekarri baitzuen gurera:
|
|
|
Eta orain parkatu, baina
|
Euskal
Elaberriaren kondaira egiten diharduan Gotzon Garateren hitzak be, aitatu egingo ditugu. Hona.
|
|
|
" Egia aitor dezagun:
|
euskal
elaberrien meriturik HAUNDIENA euskaraz idatziak izatea da. (...) Guk ez dugu Faulkner, Dovstoeviski, Flaubert, Musil, Tolstoi edo Balzac-ik".
|
|
|
" Orain arte
|
euskal
elaberriei egindako kritiketan, euskarari oso toki urria eman zaio. Euskararen kritika egitea, ordea, ez da erraz.
|
|
|
Areago: kopurua erdikatu ondoren, horren erdiaren erdiak ere halako jakin minaz eta grinaz irakurriko balitu
|
euskal
eleberriak, ez litzateke hain gaizki egongo arazo hau, eta hizkuntzaren maratila aski seguru izango genuke, behar bezala estutua edo, txarrenean ere, zure aitatxi amatxik gasna lurreko su bazterrean gerren puntan erretzen jartzen zutenean baino seguruago. Ez, ez naiz ni izango idazleari merituak ukatuko dizkiona eta inor ere apalduko dudana, behar ez denean gainera.
|
|
|
Bestalde, lan hau egiteko lagungarriak izan zaizkit, kon  tsulta liburu gisa, zenbait obra, besteak beste Iñaki Aldekoaren Mendebaldea eta narraziogintza (Donostia 1998), Jon Kortazarren Euskal literatura XX. mendean (Zaragoza 2000) eta Mari Jose Olaziregiren
|
Euskal
eleberriaren historia (Bilbo 2002).
|
|
2003
|
|
|
Argitaratutako testuak idazlearen beste
|
euskal
elaberrietarik duen diferentziarik aipagarriena narrazioko euskara eredua da. Kurl eta EuskM elaberrietako" euskara osotua" barik, bizkaiera literarioa darabil narratzaileak edizio publikatuan.
|
|
|
Idatzirik utzi zituen elaberriok dira haren euskalzaletasunaren eboluzioaren lekukorik onena. Hiru
|
euskal
elaberriotan eta beste narrazio laburretan idoro ditzakegu umetatik gora izan zuen euskalzaletasunaren zidurriak: Kurl obran haurtzaroa, Gernikan bizi zenekoa; GabAt obran unibertsitari garaia, Valladolid-en bizi zenekoa; eta EuskM obran heldutasunekoa, Madrilen bizi zenekoa.
|
|
|
|
Euskal
eleberrien kondaira. GARATE, Gotzon.
|
|
2005
|
|
|
Liburu asko eta askotarikoak ditu: marxismoaz,
|
euskal
eleberrien kondairaz, atsotitz eta esaera jatorraz... Literatura sorkuntzan ospe handia lortu dute bere polizia eleberriek:
|
|
|
Euskal literaturaren nolabaiteko pizkunde urteetara arte itxaron behar izan genuen fikziozko narrazioaren garapena ikusten hasteko. XIX. mendearen amaieran eta XX.eko lehenengo urteetan
|
euskal
eleberriaren sorrerako sasoia izan zen, baita euskal kazeta eta aldizkari askorena ere. Eleberriarekin batera ohiturazko poetika zabaldu zen, mende erdi bat iraun zuena.
|
|
|
|
Euskal
eleberriak irakurtzerakoan ere euskarari inportantzia handia ematen diot. Euskara ona izan dadin, hiru baldintza bete behar dira:
|
|
|
|
Euskal
eleberri gintzaren historia egin duzu. Nola laburbilduko zenuke?
|
|
|
Maiz galdetu didate zergatik ez ditudan
|
euskal
eleberrien kritikak egiten, euskal literaturaren katedraduna izanik eta urte askoan euskal liburu klasikoen kritika egiten eman arren. Arrazoia hauxe duzu:
|
|
|
Lehenengo
|
euskal
eleberria, erdi eleberria erdi santu bizitza, Txomin Agirre rena da, 1898an idatzia, Au ñamendiko lorea. Ordudanik gerra zibilera arte (1937), hamaika eleberri edo ipuin luze bakarrik idatzi zituzten.
|
|
|
|
Euskal
eleberrien kondaira I, Mensajero, Bilbo, 1983.
|
|
|
|
Euskal
eleberrien kondaira II, Mensajero, Bilbo, 1985.
|
|
|
|
Euskal
eleberrien kondaira III, Mensajero, Bilbo, 1991.
|
|
|
Txomin Agirreren Auñamendiko lorea, 1897an argitaratu zena, hartzen da lehen
|
euskal
eleberritzat. Hona hemen liburu honen egileak dioena Bizenta Antonia Mogelibu ruz (honen liburuan egindako hitzaurrean) eta ondorengo andre idazleei buruz:
|
|
2006
|
|
|
Markos Zapiain kritikariak euskalnobelagintzan etakide rola betetzen duten pertsonaiek egindako ametsak aztertuditu luze eta zabal, eta horren lagin bat, Harkaitz Canoren Pasaia bluesekoametsen azterketa bildu du orri hauetara.
|
Euskal
eleberrietako etakideen ametsikgordinenak omen Canoren eleberrikoak, eskizofrenikoak, eta arras erabakigarriakpertsonaiak taxutzerakoan ez ezik haien garapen eta bilakaeran. Espazio itxietankokatzen diren ametsek unibertsoko zulo beltzen eitea bide dute, unibertsoarenjoera hedapeneranzkoa ala barnebiltzekoa ote den zalantza eginaraziz.
|
|
|
|
Euskal
eleberrietako etakideen ametsen artean Pasaia Bluesekoenak diragordinenak, interpretazio posible bat gutxien iradokitzen dutenak. Ohiko ametsenantz handiena dutenak Canorenak dira.
|
|
|
—, 2002,
|
Euskal
eleberriaren historia, Labayru Ikastegia, Bilbo.
|
|
2008
|
|
|
Montoiak bere orain arteko eleberri onena plazaratzen duenean? 2003koa da Denboraren> rdia? hogeita sei urte igaro dira Atxagak Ziutateaz> argitaratu zuenetik eta
|
euskal
eleberriak ez dira jada alegorikoak, ezta neorruralak ere. Euskal eleberrigintza errealista bihurtu da, ironikoa, heldutasunera iritsi den seinale agian.
|
|
|
Egileak euskal literaturaren inguruan zuen kezkaren isla zuzen dira Gotzon Garateren
|
Euskal
eleberriaren kondaira osatzen duten hiru liburukiak. Arlo bereko beste liburu bat ere idatzi zuen:
|
|
|
|
Euskal
eleberriaren kondaira I (Mensajero, 1983)
|
|
|
|
Euskal
eleberriaren kondaira II (Mensajero, 1985)
|
|
|
'
|
Euskal
eleberriaren kondaira III' (Mensajero, 1991)
|
|
|
Kortazar, Jon (zuz.), Egungo
|
euskal
eleberriaren historia, EHUko Argitalpen Zerbitzua, Bilbo.
|
|
2009
|
|
|
40 TOLEDO LEZETA, A. M., Domingo Agirre:
|
euskal
eleberriaren sorrera, Bilbo 1989, 118 eta hurr.
|
|
|
faxista zintzoa. Gerrari buruzko
|
euskal
eleberrietan ageri dira, bai, soldadu faxista ulerkorrak,, azken batean bi aldeetakoak antzekoak gara, eta esanez, baina hiztegien definizioen araberako faxista zintzorik ez dago euskal literaturan.
|
|
|
Kate OBrien en
|
euskal
eleberria, Mary Lavelle, (1936), autobiografikoa da. Irlandar idazle famatu honek Areilza familiaren etxean, Portugaleten, Jose Maria eta Eloisa umeen ingelesezko tutore bezala pasatu zuen urtea ia zuzen zuzen itzuli zuen bere eleberrira.
|
|
2010
|
|
|
Elkarrek diskoak ere ateratzen zituelako, eleberriarekin batera nik grabatutako maketa argitaratzea agian onartuko zidatela pentsatu nuen. Inoiz ez zen
|
euskal
eleberri bat disko batekin batera kaleratu (diskodun poesia liburuak bai) eta berrikuntzak ilusioa egiten zidan. Xabier Mendiguren Elizegiri ideia ona iruditu zitzaion eta Elkarrekoak konbentzitzea lortu zuen, baina baldintza batzuekin, bostehun ale aterako zituzten soilki, lehen bostehun erosleei opari moduan emateko, eta kasetean ez zen Elkar argitaletxearen izena inon agertuko.
|
|
2011
|
|
|
Batzuk aitatzekotan: Roman Berriozabalek Eusko Jaurlaritzan lan egiten dau eta, haren baten, berak daki gehien Berrio Otxoari buruz; Agustin Azkarate arkeologoak zerikusi handia edo gehien izan dau Gazteizko katedrala barriztatzen; Zesar Gallastegik hainbat gauza argitaratu ditu lege arloan euskeraz; Juan Mari Atutxak
|
euskal
elaberri bat baino gehiago idatzi dau; Iñigo Bolinagak liburu argigarriak atera ditu faszismoari eta hemengo gerreari buruz, eta Igor Basterretxeak parrokiari eta herriko beste arlo batzuei buruz idatzi dau, biak historialari gazteak; Jose Luis Larrabek teologiako hainbeste liburu idatzi ditu.
|
|
|
Laura Garate hainbeste miresten duen Amarengana hurbildu nahian dabil beti eta hirugarren amets honetan erdietsiko du. Hauxe da Freuden ikuspuntuaren mamitze nabarmenena
|
euskal
eleberrietako etakideen ametsen artean: ametsa gurari baten gauzatzea da.
|
|
|
|
Euskal
eleberrietako etakideen ametsen artean Pasaia Blues ekoenak dira gordinenak, interpretazio posible bat gutxien iradokitzen dutenak. Ohiko ametsen antz handiena dutenak Canorenak dira.
|
|
|
Gomuta historiko bat, borondateak zuzendua.
|
Euskal
eleberrietako emakume etakideen borondateak askoz ere kementsuagoak dira gizonezkoenak baino amets egiteko orduan. Nola Irene hala Koaderno Gorria ko Laura Garate, borondatea ametsean ere txertatzen ahaleginduko dira, ametsaren norakoa bideratzen, baita zenbaitetan lortu ere, esate baterako Ireneren lehen eta hirugarren ametsetan.
|
|
|
(Olaziregi, Mari Jose.
|
Euskal
eleberriaren historia, Bilbo, Labayru Zornotzako Udala, 2002)
|
|
|
Hirugarren erronka gainditzea zailagoa zen: frankismoaren garai hartan, fikziozko
|
euskal
eleberri beltza egitea fikzio bihurtzen baitzen. Izan ere, nobela beltzaren eta nobela poliziakoaren arteko aldeak eta ñabardurak alde batera utzirik garai hartan euskaraz ez baitzegoen ez bata ez bestea, narrazio bien ezaugarrietariko bat errealismoa da, eta fikzioa egoera erreal edo erreal izan daitekeen egoera baten gainean eraikitzen da.
|
|
2012
|
|
|
– Hasieran aipatu dudan auzian buru belarri sartu gabe ere, eta ez daukat oraingoz horretarako gogorik ez astirik, bistan dago Oskillasoren bi xedeak eta helburuak, euskararen batasuna eta
|
euskal
eleberriaren ona, haserre xamar dabiltzala elkarrekin. (LIB II:
|
|
|
Ikus dezagun orain pixka bat sakonago, zergatik izendatu zen, Txillardegiren eleberrihau, «lehen
|
euskal
eleberri modernoa». Garai hartako literaturari begiradatxo batbotatzeak, garaiko giroa, garaiko mentalitatea hobeto ulertzen lagunduko digu etaLeturiaren berrikuntza zertan datzan jabetzen.
|
|
|
Zoru irmo baten gainean jarri dituzte oinak
|
euskal
eleberrietako pertsonaianagusiek (argi zuten beren bizitzak egin behar zuen bidea zein zen, bizitzakogaraiak edo etapak ere definituta zeuden); Leturia, berriz, zalantzaren harrakharrapatuta bizi da.
|
|
|
Hori horrela, «lehen
|
euskal
eleberri modernoaren» goitizena jaso zuen liburutxohark, tematika eta hizkuntzaren aldetik aurreko euskal literatura tradizionalarekikoekarri zuen hausketagatik. Egilearen hitzetan, ez izan arren (idazten ari zen garaianbehinik behin) inolaz ere sortu behar zuen puskaketa horren kontziente.
|
|
|
Olaziregi, Mari Jose (2002):
|
Euskal
eleberriaren historia. Bilbo:
|
|
|
Atxagaren Gizona bere bakardadean, 1993, Saizarbitoriaren Hamaika pauso, 1995, Maiatzeko idazleen artean, Itxaro Bordaren Hiruko 2003ko da. Askotan ez naiz batera ados izan testu batzuen eduki politikoarekin, baina dagoeneko 2000etako hamarkadan
|
euskal
eleberri egile gehienen epaia garbia zen: ETA, aski!
|
|
2013
|
|
|
OLAZIREGI, M. J., 2002,
|
Euskal
eleberriaren historia. Amorebieta Etxanoko Udala:
|
|
|
|
Euskal
eleberriaren historia (2002)
|
|
|
XX. mendea bakarrik kontuan hartzen dute J. Kortazar (Euskal literatura XX.mendean 2003) eta M. J. Olaziregiren historiek. Bigarrenak eleberriari
|
Euskal
eleberriaren historia 2002) mugatzendu bere azterketa.
|
|
|
Olaziregi, M.J., 2002,
|
Euskal
eleberriaren historia.Bilbo: Labayru.
|
|
|
APALATEGI, U. 2007,. Bakean ützi arte (1994) Itxaro Borda?, in Egungo
|
euskal
eleberriaren historia. Bilbo:
|
|
|
OLAZIREGI, M.J. 2002,
|
Euskal
eleberriaren historia. Amorebieta Etxanoko Udala:
|
|
|
XX. mendeko poesia kaierak. Ana Urkizaren Zortzi unibertso zortzi idazle (2006), 277 Joseba Gabilondoren Nazioaren Hondarrak (2006), 253 Retolaza eta Kortazarren Egungo
|
euskal
eleberriaren historia (2007), 117
|
|
|
Ana Toledo (Antzuola (Gipuzkoa), 1954), Filologia Hispanikoan lizentziadun eta Euskal Filologian doktorea da. Deustuko Unibertsitatean irakasle, Euskal Literatura, Egungo
|
Euskal
Eleberria eta XX. mendeko Euskal Literatura irakasten ditu. 2005eko urriaren 21ean izendatu zuten euskaltzain oso.
|