|
2000
|
|
|
3) Morfologiaz, izenen erabileraz batzordeak prestatu duen aintzinkana pundu nagusietan oinharri bezala hartuak jokatuko du, aditzarekikoa beste aldi baterako utziaz. 4) Aztertu dira, orobat, batzordeak
|
euskal
hitz zahar eta berrien formaz gertatu dituen lanak, gero ere hori bide beretsutik hobeki lantzeko asmoz. Atsegin hartu du Euskaltzaindiak elkar hizketa honetan agertu den giroaz, jendetasunaz eta elkar lanerako gogoaz eta uste du gero ere guztion laguntzarekin, bere eginkizuna beteko duela.
|
|
|
|
Euskal
hitzez osatuta dauden izenak
|
|
|
402 erantzunetatik 314 dira
|
euskal
hitzez osatuta daudenak (%78) eta 88 erdalhitzez. Badira datu interesgarri batzuk aipatzea merezi dutenak:
|
|
|
Badira datu interesgarri batzuk aipatzea merezi dutenak: a)
|
euskal
hitzez osatutako izenetan izendapen gehien hegoaldetik datorren haizeak biltzen ditu (130); b) erdalhitzez osatutakoetan 88 erantzunetatik 65 (%74) iparraldetik datorren haizea izendatzeko erabiltzen dira; c) ipar haizeaz gain erdal hitza oso gutxitan erabiltzen da. , maileguen erabilera urria da haizeen izendapenetan, aipatu den haize mota salbu.Iparraldetik datorren haizeaz bestalde %26tan baino ez da agertzen mailegatutako berba.
|
|
|
IX.< x>: letra honek ahoskera sabaikaria du, lehengo
|
euskal
hitzetan (Xabier). Maileguetan, bokalarteko < ks> ahoskatzea hobesten da hizkera zainduan (sexo >?
|
|
|
10
|
Euskal
hitz elkartu eta eratorriei buruz Luis Villasante-ren Pala bras vascas compuestas y derivadas liburua irakur daiteke (Ed. Franciscana de Aranzazu, 1974); berrikiago, Miren Azkarate irakaslearen doktorego tesi bikaina argitaratu da:
|
|
|
ikasleari dagozkionak. 46 zk. (1988), 21 Curriculum a hezkuntza bereziaren beharretara egokitzea. 53 zk. (1989), 61 Katalan hizkuntza. 31/ 32 zk. (1968), 109 (Itz.: Iñaki Beristain). Zergatik berde kategoria adierazteko
|
euskal
hitz jatorrik ez? 87 zk. (1995), 77 Euskaldunak kolorerik ez. 92 zk. (1996), 76 PSE PSOEren erantzuna. 28 zk. (1983), 90 (Itz.:
|
|
|
Abstracto, accion, acto. 14 zk. (1961), 30 Yakin’i eta... 15 zk. (1961), 47 Zergatik berde kategoria adierazteko
|
euskal
hitz jatorrik ez? 87 zk. (1995), 77
|
|
2001
|
|
|
Are gehiago antze sailetik jakintza sailera gatozenean: ez dugu gure ametsean erdararen oihartzuna baizik entzuten
|
euskal
hitzetan. Jakintza liburuak egin dituztenek erdarazkoak itzuliaz eta antolatuaz egin dituzte, erdara erabili baitute gehienbat haiek ere gure antzera beren ikastaldietan eta erdaraz mintzatzen baitira hitzez nahiz izkribuz beren baitarik zerbait sortu edo aurkitu dutenean beren lankideei jakinarazteko.
|
|
|
1976ko azkenetaraino lortu dena, nahi adina ez izanik ere, gutxiestekoa ere ez da. Euskaltzaindia, urte luzeetan isilik egon ondoan, goi mailako ikerlanak egin arren ez zen ia erabakirik hartu?, zentzuzko erabaki apal batez hasi zen; beronek dioenez,"
|
euskal
hitza" aspaldidanik euskaldunek erabili duten eta darabilten hitza da, datorren lekutik datorrela36: bestela esan, quod semper, quod ubique, quod ab omnibus.
|
|
|
Bada eztabaida franko, borroka ere bai,
|
euskal
hitz altxorrari buruz: hor dabiltza, izan ere, gureak, gureganatuak (hauek ere gure gure dira, gureganatze hori zinetan eta benetan burutua dagoen heinean), eta gureganatzekoak batik bat, gureganatzeko bidean direnak eta omen direnak, horietan baitago, bestetan baino areago, sesiobidea.
|
|
|
Eta delako guzti hori, hitz eta gogoeta, ez da aski, ez luke aski izan behar, orain zer nolako diren ezagutzea.
|
Euskal
hitzen legeak gerok atera nahi ez baditugu geure baitarik, gainera, beste zerbaiten mende baldin bagaude (hizkuntzaren mende, alegia," hizkuntza" dena den), jakin behar dugu, ez diot" jakin behar genuke", lehenagoko euskaldunek nola zerizten bihotz begietan aurkaz aurk zituztenei, nondik nora etorri diren hitzok egungo kokalekura. Erdaretan, parte hauetako erdaretan gutxienez, orobat, gu, askotan eta askotara esan izan dudanez, hartzaile izan baikara emaile baino areago.
|
|
|
Nondik atera zituen andoaindarrak trukaera horretarako behar zituen ondasunak?
|
Euskal
hitzak bildu zituen aurrenik, edozeinek jatortzat har zitzakeenak, entzunak maiz eta irakurriak bestetan. Ez zuen inoiz inongo euskalkirik baztertu nahi izan, ezaguera zen traba bakarra.
|
|
|
Horiek zeharo txarrestekotan, txarretsi ere ditu, bere buruari uko egin nahi ez badio, munduan diren euskal hiztegi guztiak edo ia guztiak. Azkuerenean, Lhanderenean, Lopez Mendizabalenean, esate baterako,
|
euskal
hitzen adiera erdaraz azaltzen baita. Bestela esan, erdal liburuak baitira U. jaunarentzat eta horrenbestez euskaldun jator batek, agi danean, ukitu behar ez lituzkeenak.
|
|
|
Zorioneko zenbaki horretan, adibidez, bada Tovar jaunaren erantzun bat; Corominas  jaunari zuzendua dago. Hark ez du ontzat hartzen honek abarka
|
euskal
hitzari ematen dion jatorria. Gauzak behar bezala balira, euskaraz egingo zukeen agian bere lantxoa.
|
|
|
Hitzei dagokienez, beraz, garbia da jatorra dena, euskaldunek (literatur mailaz ari ginen batik bat) erabili dutena nondik ere nahikoa den. Lehen oinarri hau, erabiltzeak bihurtzen duela hitza
|
euskal
hitz eta ez etorkiak, Euskaltzaindiak aditzera eman zuen, ez zalapartarik gabe, Bilboko biltzarrean, Arantzazukoaren ondorengoan.
|
|
|
hots, kat, exokhén erdara den horren ordain. Daramagun martxan, laster esan da, eta Euskaltzaindiak aldarrikatuko balu hobe, 1950 inguruan euskaldun guztiok euskalduntzat zeuzkaten hitzak
|
euskal
hitz direla. Ez garela, formaz eta adieraz, mailegatuen mirabe.
|
|
|
Ez garela, formaz eta adieraz, mailegatuen mirabe. Eta aspaldidanikako
|
euskal
hitza denez gero, egokiago letorke esklabo, mirabe baino.
|
|
|
Ez dut hemen euskal hiztegirik, baina badirudi hitz berria dela. Horrela balitz, eta bestela baldin bada barka, beharrik gabe asmatua dirudi, gure artean saietera
|
euskal
hitz ezaguna baita oraindik, antzinako leiho mehar horietakoa adierazteko. Eta 313 orrialdeetan aipatzen den biolaren erdal kide jatorra ez zen viola, vihuela baizik.
|
|
|
Zer esan, buruenik, oin aldean hain oparo sakabanatu diren
|
euskal
hitzen erdal azalpenei buruz. Badituzte aldekoak eta badituzte etsaiak.
|
|
|
b) Euskarazkoei, nondik nahiko direla, eskuak zabaltzeaz gainera, beste bidea, zabalagoa agian, hartu du Larramendik, aipatu pasartean bertan nabari denez.
|
Euskal
hitzen adiera, testuinguru berriak hautatuz, nahi edo ahal adina hedatu behar du. Nola lor bestela delako goi Lenén hori" PrÃncipe Augusto" bihur dadin?
|
|
|
Euskara bat zen beretzat, eta hain euskara hangoa zein hemengoa.
|
Euskal
hitzak ziren, beraz, euskaldun batek zenbait hizkuntza mailatan bederen erabil zitzakeenak, Euskal Herriko zeinahi eskualde eta euskalkitan ezagun zirenak. Eta eskubide horrek besteren eginbidea zekarren ondoren:
|
|
|
Eta eskubide horrek besteren eginbidea zekarren ondoren: edozein euskaldunek, euskaldun izena badu, ezagunak behar ditu izan
|
euskal
hitzak, etxeko eta etxe ondokoak ez ezik, baita bazterrik baztertuenetakoak ere. Ez da aski, norbere errua garbitzeko, orain ere egiten den bezala, ez dakit, ez dut ezagutzen, ez dut sekula horrelakorik entzun esatea.
|
|
|
Hiru bide hartu zituen, ene ustez, Larramendik
|
euskal
hitzak, esaerak eta gramatika bideak aberasteko asmoan, garbitzeko eta zuzentzeko ez ezik. Hauexek genituzke, bestetan esan dudanez:
|
|
|
a) Edozein alde eta alditako
|
euskal
hitza, hangoa nahiz hemengoa, inoizkoa nahiz oraingoa, euskarazkoa den aldetik, erabil daiteke bertako nahiz bestetango euskaraz. Debekuak eta eragozpenak ez dira falta, baina oztopo horien oinarria euskaldunen zabarkerian datza eta ez bestetan.
|
|
2002
|
|
|
arotzak eta etxegileak» idazlana ahalegin horri esker plazaratzera heldu den laugarren liburua da. Argazki ederrez horniturik eskaintzen zaigu Anaje Narbaizaren lanaren emaitza, zuraren langintzarekin lotuta gure aurrekoek erabili izan ohi zituzten
|
euskal
hitz eta esapideen bilketa, zurgintzaren beherakadarekin batera jada galtzear genuen altxor preziatua. Juan Martin Elexpuru eta beste askoren laguntza izan omen du egileak, Bergara inguruan belaunaldiz belaunaldi metatzen joan den ezagutza ondare ikaragarria jasotzeko orduan.
|
|
|
|
Euskal
hitzak nola idatzi behar diren eta, ez dakizu zuk zer nolako goiti beheitiak izan ditugun gure hizkuntzarekin, eta ez bakarrik euskalkiak eta mintzairak direla eta, molde desberdinak erabiltzen genituelako, batzuetan elkarren artean ulertzea eragozten zutenak. Hori zen arrazoietako bat, nahiz ez bakarra, eta ez menturaz garrantzizkoena, aspaldiko kontua baldin bada ere.
|
|
|
Eta nola aurreratu dugun! ...t nire burua, hizkuntza kontuetan esan nahi dut, aintzakotzat hartzen hasi nintzen, eta kontua serio samarra dela pentsatu, euskaltzainok" pneumonia"," pneumatiko" edo" postposizio" bezalako hitzak euskal hiztegian ofizialki sartu genituen egun berean, euskararen lege fonetikoak ezin hobeki zainduz, nahiz horrekin batera" subjuntibo" ere sartu zen onartutako
|
euskal
hitzen zakuan, fonetikari desafio eginez orain. Eta esan liteke nire barne kezkak ia ia behin betiko baretu zirela" filologia" hitz arraro samar horretan ageri den" g" hori, hola," g" bezala, eta ez" j" gisa, ahoskatu behar zela erabaki genuenean.
|
|
|
Gauza bat baita euskara batuaren eredua irekia izatea, ahalik eta aberatsena egitea euskalkietako aberastasun eta desberdintasunak ereduaren barnean sartuz, eta beste zerbait, aski diferentea eta aski kaltegarria, nahaste hori zentzugabekeria bihurtzea. Ez da zalantzarik hango eta hemengo euskal mintzoek eskaintzen dizkiguten baliabideak gureganatu behar ditugula, eta euskara batua deitzen dugun hori ongi hornitu behar dugula
|
euskal
hitzak, euskalki batekoak nahiz bestekoak izan, baztertu gabe. Hori hala da, baina horrekin batera bistan da aberastasun hori kudeatzen eta gobernatzen jakin behar dugula, sukaldean janariarekin egiten dugun gisa:
|
|
2003
|
|
|
Hau da, Aezkoako euskara bizirik dago, eta Zaraitzu Erronkarietakoak ikerlariek azter ditzaketen lekukotza aberatsak utzi omen ditu oso testu ugari eta interesgarriekin. Baina hiru ibar hauetatik hegoaldera Irunberrirainoko euskara aztertzeko orduan, besterik omen dira gauzak eta toponimia eta hondarreko euskarara »hau da, gaztelaniaz hitz egitean leku jakin batean erabiltzen diren
|
euskal
hitzek osatzen duten hondarreko euskarara» jo beharrean dago leku horietako euskara ikertu nahi duenak, ez delako bertako euskararen idatzizko testurik geratu," Agoizko salbuespen txikia kenduta", Aitor Aranaren hitzetan. Eta bistan da, nahiz eta iturriok oso euskara pobrea eskaini, ikerlariak ez dauka besterik eta horiekin konformatu beharrean dago.
|
|
|
–Ongi etorri... . Lehendik nekien" agur" hitzarekin batera, horiexek izan ziren ikasi nituen aurreneko
|
euskal
hitzak. Gervasio kapitainak zuzendu zizkigun autotik jaitsi berritan?:
|
|
|
–Hori izan zen ikasi nuen hurrengo
|
euskal
hitza: zatorra.
|
|
|
Axolagabetasun keinu hori ezaguna duk. Jarrera hori bera hartzen zian Mariasunek jendeari lezioak ematen hasten hintzenean, gogoratzen haiz, katedratiko hori, nola kontatu hion hire audientzia horri Europa
|
euskal
hitza zela. Euri pean, hi!
|
|
2004
|
|
|
Ez dakit zenbat urte ditudan prestatzeko baina saiatuko naiz. Ez dut hiztegi arrunt bat egin nahi, hau da, japonierako hitzak eta aldamenean
|
euskal
hitz ordainak jasotzen dituena. Nik testuingurua jaso nahi dut, hau da, egoera errealetan hitz bat eta beste nola erabiltzen diren.
|
|
|
Euskal Herriaren hitza euskarak jaso du mendez mendeko bere bilakaera malkartsuan.
|
Euskal
hitz hori batez ere herriaren hitza izan da, agintarien hitzak beste hizkuntza batzuk ere izan dituelako adierazpide. Hitza eta hizkuntza, elkarren arteko hartu eman adiskidetsuan; horra hor gure historia hurbilean antzeman dezakegun haustura lazgarria.
|
|
|
Hitza eta hizkuntza, elkarren arteko hartu eman adiskidetsuan; horra hor gure historia hurbilean antzeman dezakegun haustura lazgarria. Aldarrika dezagun, horregatik, gertatuak gertatu, eta orain bertan ere egoera samingarri horren lekuko izanik, hemengo hitza
|
euskal
hitz bihurtzeko eskubidea. Horretarako, zer hobeto euskal poeta eta idazle baten irudimena baino:
|
|
|
Kostata adituko baitute belarri horiek euskarazko mintzorik bazterretan. Haatik, ikasteko jardunaren prozedura jabekuntza naturalaren bitartezkoa izan bada, ikasia bizitzaren sozializazioan bertan mamitutako komunikazio ekintza gertatu bada,
|
euskal
hitzen hotsa errazago adituko dute euskal belarriek. Horregatik, ikasbidearen eta erabileraren arteko lotura mota argigarria ez ezik erabakigarria izan ohi da bigarren hizkuntzaren jabekuntzan.
|
|
|
Hiztunari gerta dakiokeen tragediarik latzena omen da hori. Eta euskaldun asko omen dabil erabateko
|
euskal
hitzik gabe bere bizipenen eta pentsakizunen berri ezin emanda, hitz totelka. Asko ala gehienak?
|
|
|
Horrelako neologismoak ez onartzearen arrazoia da
|
euskal
hitzetatik lau tik hiru maileguz eratorriak direla, hizkuntza desberdinetatik jasoak, gehienak latinetik. Beraz, xadon bezalako hitzak lekuz kanpo daude euskal hiztegian.
|
|
|
Beraz, xadon bezalako hitzak lekuz kanpo daude euskal hiztegian. Sabino Aranak ere, ezjakintasunaren ondorioz, hanka sartu zuen Lapurdiko errienta
|
euskal
hitz jatortzat hartzean, izanik den bezala, gaskoinetik hartua, kasurako berak baztertu nahi zuen maestu bezain arrotza (242). Nolanahi ere, ez dira asmatutako hitz guztiak baztertzekoak, hala nola burdin bidea, lur sa garra, beribila, pirripitta, nahiz eta erabiliagoak diren treina, patata, atoa, oto buza, bizikleta.
|
|
|
Nolanahi ere, ez dira asmatutako hitz guztiak baztertzekoak, hala nola burdin bidea, lur sa garra, beribila, pirripitta, nahiz eta erabiliagoak diren treina, patata, atoa, oto buza, bizikleta.
|
Euskal
hitzak nondik datozen jakitea baino lehenagoakoa da
|
|
|
bertan garaiko euskal ekonomia, elikadura, elkartrukeak, talde sozialak, erlijiotasuna, euskara, ohiturak eta abar ikus litezke (testu hori euskaratuta aurki daiteke oso ororik in Bilbao, 1994, eta ia osorik in www.kondaira.com> Historia materialak > Testu Historikoak > Erdi Aroa >. Euskal Herria XII. mendean, Donejakue bideko erromes liburu baten arabera (1135)?). Ohar egitekoa da hizkuntzaren auzia egitarau ofizialak ahaztu egin duela erdi aroari dagokion 5 atal honetan (aurreko ataletan ez bezala), eta beraz jendartearen inguruko puntu hau egokia litzateke euskararen Errioxako lekukotzak aipatzeko (Donemiliaga kukulakoak), idatzi erromantzez eta latinez egiten zela aipatzeko (baina aldika
|
euskal
hitzak eta esaldiak agertzen zirela nafar agirietan), arabieratik euskarara pasatutako hitzak gogora ekartzeko, eta jakina, Erdi Aroko Euskal Herrian bizi ziren gutxiengo linguistiko eta erlijioso desberdinen berri emateko: arabieraz mintzo ziren Erribera aldeko musulmanak, judu komunitateak, gaskoiak, gaztelaniaren sorrera Burgos Errioxa Mendebal Araba aldean, nafar erromantzea...
|
|
|
Garibai, Larramendi, Garat anaiak, karlistak...), eta Euskal Herria uler liteke marko kultural gisa inplikazio politiko barik (Espainiak eta gaztelaniaz mintzo diren Hego Amerikako herrialdeek Hispanitate izeneko erkidego kulturala osa dezaketen bezala, horregatik denek estatu bakarrean biltzeko asmorik izan gabe). Euskal historia ikasgaian behintzat nik ez dut proposatzen balio nazionalistarik sartzea (ezein zentzutan), baizik soilik euskal izena merezi duen historia curriculuma lantzea,
|
euskal
hitzaren esangura konbentzionala, minimoetan behintzat, errespetatuz. Horretarako ezin dira euskaldunak, Euskal Herria eta euskara ezaugarriak baino gutxiago aintzat hartu.
|
|
|
gipuzkeraz" urruti" esaten dena adierazteko, Bizkaiko kostaldean" azau" edo" asao" entzuten da; eta Gipuzkoan" nekatu" delakoa adierazteko, Lapurdi-tik harat," akitu" edo" unatu" erabiltzen. Era berean,
|
euskal
hitz berberak adierazi desberdinak ditu euskalkietan barrena: " ilar", eman dezagun, gipuzkerazko" babarrun" aren kidea da Iparraldean; eta" illarra" beste landare bat izan daiteke bizkaieraz.
|
|
|
Euskaraz ‘presentatu’ aditza, testuinguru oso konkretu eta adierazkorretik kanpo, erabiltzen ez dugun bezalaxe, ez dut arrazoi linguistikorik ez eta filosofikorik ikusten ‘errepresentatu/ errepresentazio’ hitzak barra barra erabiltzeko, eta are gutxiago erdal hitzok irudikatu/ irudikapen euskal ordain jatorrak guztiz egokiak bigarren edo hirugarren mailan uzteko. Eta irudikatzearen ñabardurak adierazteko hor ditugu, urrutira jo gabe, antzeztu, aurkeztu, berraurkeztu, ordezkatu
|
euskal
hitz zehatzak bezain adierazkorrak. Izan ere, errealitatearen berri ematerakoan errealitatea irudikatu egiten dugu eskuarki, zenbaitetan antzeztu egiten dugu, batzuetan aurkeztu edota berraurkeztu egiten dugu, bestetan ordezkatu ere bai.
|
|
2005
|
|
|
Sarasolak argi adierazi duen moduan, hiztegia «obra deskriptiboa da; eta beraz, ez da arauemailea». Hiztegian garai, toki eta mota guztietako
|
euskal
hitz ondarea biltzen da. Euskaltzainburuak, Andres Urrutiak, azaldu duenez, hurrengo urratsa hiztegia digitalizatu eta sarean jartzea izango da.
|
|
|
Hortaz, euskara gaurkotzearen lehendabiziko ondorioetako bat izan da euskara' izena+ erref. adjektiboa' moduko segidez betetzea. Euskaltzaindiak (1992)
|
euskal
hitz elkartuen osaera eta idazkeraz aritu denean azpimarratu du erreferentziazko adjektiboak daramatzaten erdal segi da gehienen ordain egokiak euskaraz izen elkartuak direla eta gehienetan ez dela beharrezkoa adjektibo horiek mailegatzea: «... aukera paregabea eskaintzen du, orobat, erdal izen+ adjektibo erreferentzial egiturak ordezkatzeko:
|
|
|
Zeren irakasteko, ordea? Lehenik
|
euskal
hitzak eta izenak, gero, haurrek ikas dezatela irakurtzen eta izkiriatzen, bai eta kantatzen ere. lrakasleak berak euskararik ez badaki he! egin diezaiola beste norbaiti.
|
|
|
Euskara errotik baitzekien eta orobat euskaraz pentsatzen, gure hizkun tzak bere baitarik daukan indarra (E 352) baliatuz aski zuen
|
euskal
hitzekin edo hark berak atzizki bidez sortuekin eta euskallokuzio edo adierazpidee kin. Ez zen egungo kazetari eta idazle anitz bezain maileguzale ez hitz berezi edo teknikozale.
|
|
|
46 Adibidez, zeltiberiar teseretako kortika (Zamanillo rentzat gortika dena) ez da
|
euskal
hitza eta ezin da euskararen bitartez ulertu, eta gainera ituna adierazteko erabiliko zen.
|
|
|
Bere metodoak, lingüística referencial delakoa, jada frogatu dugunez, ez du baliorik, hitzak arbitrarioki banatzen dituelako, aldez aurretik jakinik zatikiek ezinbestekoa dutela
|
euskal
hitzen antza edukitzea; bere oinarria toponimia da eta emaitzen falsadore bakarrak artzainak. Toponimia bakarrik erabiltzea hizkuntza baten ikerkuntzarako arazo bat da.
|
|
|
Hemen jasotako adibide hau ez da akatsez aurkitu dugun bakarra, liburu guztietan antzekoak topatu baititugu84 Arazoaren muina egileak darabilen analisi sisteman kokatzen da. Alonso-k iberieraz dauden testuen hitzen banaketa euskarazko hitzen arabera egiten du, euskara jakin gabe eta ohartu gabe euskarak beste hizkuntzen moduan, ez dituela soilik
|
euskal
hitz jatorrak, maileguak ere badituela, latinetik eta erromantzetik batez ere (ikus Mitxelenaren lanak adibidez). Hala 1998ko liburuan dagoen hiztegiaren orrialde bakoitzean, iberiarren garaian existitzen ez ziren hainbat euskal hitz daude, adib. abade, abere, bake, basea, bataioa, bortitz, boza, deitu, done, diru, garesti85.. baita latinaren eraginez, tu bukaera duten aditzak ere:
|
|
|
Alonso-k iberieraz dauden testuen hitzen banaketa euskarazko hitzen arabera egiten du, euskara jakin gabe eta ohartu gabe euskarak beste hizkuntzen moduan, ez dituela soilik euskal hitz jatorrak, maileguak ere badituela, latinetik eta erromantzetik batez ere (ikus Mitxelenaren lanak adibidez). Hala 1998ko liburuan dagoen hiztegiaren orrialde bakoitzean, iberiarren garaian existitzen ez ziren hainbat
|
euskal
hitz daude, adib. abade, abere, bake, basea, bataioa, bortitz, boza, deitu, done, diru, garesti85.. baita latinaren eraginez, tu bukaera duten aditzak ere: gogatu, bizitu, otoitu, dolutu, bihurtu,...
|
|
|
gogatu, bizitu, otoitu, dolutu, bihurtu,... Hiztegi honetan gainera ustezko
|
euskal
hitzak sarri gaizki aipatuak edo gaizki iruzkinduta daude, adib. letz euskarazko lege omen da, (bidenabar euskal lege hitza latinezko lexetik dator).
|
|
|
Inongo obretan euskoiberista zela espresuki aitortu ez bazuen ere, zaletasun bat zeukan: iberierazko testuak
|
euskal
hitzekin parekatzea. Euskararik ez zekien (hiztegira jotzen zuen), iberiera are gutxiago, baina balentria bai, eta horrela iberierazko gudur, euskarazko gudua omen zen.
|
|
|
L. Trask hizkuntzalariak Bongo Bongo izena jarri zion (1998: 82), hau da, zenbait
|
euskal
hitz Bongo Bongo hizkuntzako beste zenbait hitzen aski antzekoak badira, orduan antzekoa den hitz sorta hori bereziki esanguratsua omen da, hainbeste ze euskara beste hizkuntza horrekin ahaidetuz bukatzen baitute. Bongo Bongoa, metodoa baino, euskara ahaidetzeko ezjakinek/ aditu zaleek darabilten jokabide estereotipatua da, ez baititu baliozko emaitzak eskaintzen, diskriminadorerik ez du, eta ordu batzurekin eta hiztegi elebidun batekin beti aurki daitezke edozein bi hizkuntzen arteko halabeharrezko antzekotasunak.
|
|
|
Seiabide 1eko Bentazarreko ekialdean, nolabait izkina egiten zuenean (beharbada horregatik ez nintzen gaur arte konturatu), harrian zulatutako ildoan irakurgarri,
|
euskal
hitz hauek ikusi ditut: zeyan echea, urrezko echea.
|
|
2006
|
|
|
Hitz geografikoa dugu, hots, Iberiar Penintsularen eta Europa kontinentalaren arteko mugako esparru menditsua adierazten diguna. Pirinioak izendatzeko
|
euskal
hitza da10.
|
|
2007
|
|
|
Ez hitzak buruz ikasi zituelako, nik ere ikasten nituen batzuetan, taldea asko gustatzen zitzaidanean.
|
Euskal
hitzak ikasi zituelako harritu nintzen ni. Inmak, Eduren arrebak.
|
|
|
euskal jendearen zentzua berreskuratu behar dugu.
|
Euskal
hitzaren jatorriari atxikiz: euskaltzaletasuna, ideologiapolitikoa da.
|
|
|
Kritikaren arabera, badirudi kulturan gora eraman nahi genuela hizkuntza, baina hiztun idazleek hainbestetarako indar edo gaitasunik ez zutela35 Esan daiteke neurri on batean kale eta pot egin zutela azken bi ahalegin horiek, eta zenbait gazteri begiak irekiarazi zizkigutela. Berehalako batean, bi horien kritikari, Olabideren Biblia itzulpenari egindakoa gehitu zitzaionean, zalantzatarako toki gutxi geratuko zitzaigun batzuoi36
|
Euskal
hitzen euskaltasuna definitzeko Euskaltzaindiak emandako irizpide agiriak berretsiko zuen zahar berria zen bidea (1959) 37 Baina aurrera baino lehen, begira dezagun besterik zer den 1956ko urte hartan.
|
|
2008
|
|
|
Euskaraz jardunda bakarrik bihurtzen baita euskara gizarte hizkuntza normaldua, ez erdaraz pentsatuta eta ekinda. Euskal Herria,
|
euskal
hitzaren lantegian ez bada, ezin da eraiki, erdal hitzaren lantegian ekoiztutako gizarte eredua ezin delako euskalduna izan.
|
|
|
Alegia, jardun politikoaren barne arautegiak edo kode moralak agindurik, euskararen erabilera esparru politikoaren esparruan agortzen da sarrienik, eskola umeen kasuan bezalatsu. Euskararen erabilera mota hori ez ote zaigu, modu horretan, euskal kutsuz zipriztintzeko soineko bihurtu, benetako
|
euskal
hitzaren lantegi baino areago. Susmo horrek hartua nauka ni aspalditik.
|
|
|
Orain aren agindu pragmatikoa eta errealista ezagutu dugu, zeri zor ote zaio, bidenabar, auzi politikoetan hain tinkoak izanik, euskarari dagozkionetan horren pragmatikoak eta errealistak izate hori??, errealismo linguistikoaren aholku zuhurra.
|
Euskal
hitzaren lantegia, bien bitartean, itxita; aski ditugu nonbait erdararen hitzak eraikitako politikagintzaren orubea eta etxea.
|
|
|
Bien bitartean, zein da euskal langileriaren hitz nazionala? Hitz horrek zer du
|
euskal
hitzetik. Euskaraz mintzo ote da gure langileriaren ahotsa?
|
|
|
hain zuzen ere, Txikiaren ondoko hitzok aski adierazgarriak iruditzen zaizkit garai hartako erakundean nagusi ziren hizkuntzak jakiteko. Langile borrokaren hitza ez bide zen orduan ere
|
euskal
hitz nazionalaren lantegikoa.
|
|
|
Helburuaren asmoa, noski, biziki susmagarria da: erdietsi nahi dutena erdiesteko, izan ere, aski baitute euskal kulturaren iturrian erdara ere badagoela frogatzea, herri honen berezko identitate historikoa zalantzan jarri eta erdal hitza
|
euskal
hitzaren pareko bihurtzeko. Gure abertzale estimatuek euskal kulturaren erdal definizio hori zilegitzea eta onartzea lortzen badute, kito betiko herri honetako identitate arazoak:
|
|
|
Horretaz gainera, guztiontzat ageri agerian dago ezker abertzalearen pentsamendua zein hizkuntzatan plazaratzen den eguneroegunero. Hor nonbait esana dugun moduan, Egin en eta Gara n sozializatzen den ezker abertzalearen pentsaera, ez da batez ere
|
euskal
hitz nazionalaren lantegikoa. Lantegi hori, irakurleak ongi dakienez, hizkuntza menderatzailearen eremukoa da nagusiki.
|
|
|
Euskal nazioaren izaera etnolinguistikoa
|
euskal
hitzaren lantegi nazionalean moldatuko balitz, lantegi horretan ez genuke hizkuntza gatazkarik izango. Gatazkak, klase borrokaren araberako gatazkak, euskal hitzaren arragoan ebatziko lirateke, munduko beste herri normalizatuetan bezalaxe.
|
|
|
Euskal nazioaren izaera etnolinguistikoa euskal hitzaren lantegi nazionalean moldatuko balitz, lantegi horretan ez genuke hizkuntza gatazkarik izango. Gatazkak, klase borrokaren araberako gatazkak,
|
euskal
hitzaren arragoan ebatziko lirateke, munduko beste herri normalizatuetan bezalaxe. Herri antolamenduak hizkuntza du oinarri, komunikazioan, jakitean eta irudikatzean oinarritzen ez den herririk eta gizarterik ez dagoelako.
|
|
|
Lakarra, jatorrizko
|
euskal
hitzen egitura aztertu ondoren, TVTV egituraren fal taz jabetu zen, hau da bide> moduko hitz zaharrak oso urriak zirela eta ez zegoela bate re arrazoirik* daba,* degi,* bego eta antzeko hitzen falta horrentzat, ez baldin bazi tzaion behintzat aurreko fase bateko erroari baldintza zehatz batzuk ezartzen. Kontuan harturik monosilaboetan ere ezin zirela hitzak kontsonante leherkariz amaitu, zile gizko kontsonante bakarrak sonanteak zirelarik, pentsatu izan zuen aitzin euskal erro kanonikoaren egiturak bi baldintza hauek bete behar zituela:
|
|
|
Kasu berbera gertatu da euskal erroaren teoria berri honekin ere.
|
Euskal
hitz gehienen ezaugarri formalak eta soinuen distribuzioa deskribatuaz gain, etimologia berri batzuren oinarria eman du. Garbi dago monosilaboek ez dutela teoria honetan aparteko arazorik sortzen, baina bisilaboen sorketa nolabait azaldu behar da:
|
|
|
Geroago kokatu da, beraz, hasperena hitzaren lehenengo silaba bitariko bakar batera muga tzen duen desaspirazio legea. Honen guztiaren ondorio gisa ikus daiteke
|
euskal
hitz askok hasieran duten aspirazioak sustrai luzeak dituela, aitzin euskal erroari zor zaiz kionak, eta bestetik, akitanieraren egoera bilakaera luze horren barruan koka daiteke ela.
|
|
|
antzinateko izenek, izen hutsak diren heinean, ez dute berez esanahirik eta ezin dira, beraz, neu rri jakin eta formal huts batean ez bada konparaketa lanetan erabili. Akitanierazko izenen eta geroko
|
euskal
hitzen arteko konparaketa batere arazorik gabe onartzen bada, ordea, (akitanierazko eta iberierazko izenen artean ez bezala) ekuazioaren esa nahia euskarak ziurtatzen duelako da.
|
|
|
eta/ dots/ ahoskatzen zenaren idazkera sistematikoa da. Izenak, monosilaboa izanez gain,/ d/ horzkari ahostuna erakusten du hasieran, prinzipioz
|
euskal
hitz jatorrek ez dutena. Seguru nago G. Bähr ek bere garaian izen honen berri eduki izan balu ez zukeela euskal izentzat hartuko, arrazoi honengatik hain zuzen:
|
|
|
hiri bi horietan, hain zuzen ere, erromatar garaiko arrain industriak, caetaria> deitzen zirenak, aurkitu dituzte. Etimologia onartzen badugu, hasierako leherkari belareak oso garbi adierazten digu mailegua latin arrunteko palatalizazioa baino lehenagokoa dela, eta kasu honetan nekez pentsatu daiteke latindar hitz hori toponimo ezagun eta konkretu hauetatik at
|
euskal
hitz arrunt bezala ere mailegatu zela.
|
|
|
2 TANDEM ELKARTEAK
|
EUSKAL
HITZ ELKARTUEN SAILKAPENAREN BARRUAN
|
|
|
Hiztegi Batu hau da, Euskaltzaindiarentzat,
|
euskal
hitzen, aldaeren eta horien guztien erabileren zuzentasuna edo egokitasuna erabakitzeko irizpidea. [?]
|
|
|
Hiztegigintza kontuez ari naiz, jakina. Eta Arantzazuko txostenean, Azkuek bere Hiztegiaren sarreran bezalaxe, antzinako
|
euskal
hitzak eta hitz berriak bereizi zituen Mitxelenak. Urrats bat gehiago eginaz, ordea.
|
|
|
–Euskaltzaindiak ezin arbuia dezake
|
euskal
hitzik, ez hangorik ez hemengorik, ez zaharrik ez berriagorik, dio Mitxelenak.
|
|
|
dio Mitxelenak. Baina
|
euskal
hitzen ondare horretan aukerak egiteko, mailak ezartzeko, irizpide bat edo beste ematen digu:
|
|
|
Itxuraz zerikusirik ez duten hitzak, guztiak dira baliagarri(. Euskaltzaindiak ezin arbuia dezake
|
euskal
hitzik, ez hangorik ez hemengorik, ez zaharrik ez berriagorik?).
|
|
|
hizkuntz hiztegiak, sinonimo hiztegiak, hiztegi entziklopedikoak, hiztegi teknikoak... Garai batean, euskaldunak euskara erdara hiztegietara jo behar zuen, ezinbestean, ezagutzen ez zuen
|
euskal
hitz baten esanahia jakiteko. Esan liteke euskal hiztegiak exozentrikoak zirela, ez zirela bere baitakoak.
|
|
|
Nork esana da hori? Euskaltzaindiak berak,
|
euskal
hitza zer den eta zer ez den zehazten duen erabakian:
|
|
|
|
Euskal
hitzak dira euskara bizian sustraituak daudenak" (1959) eta" Euskara bizian sustraituak ez daudenak ez dira euskal hitzak, sustraitzen ez diren bitartean bederen" (1991). Hitz sustraituei igartzeko irizpideak, berriz:
|
|
|
Euskal hitzak dira euskara bizian sustraituak daudenak" (1959) eta" Euskara bizian sustraituak ez daudenak ez dira
|
euskal
hitzak, sustraitzen ez diren bitartean bederen" (1991). Hitz sustraituei igartzeko irizpideak, berriz:
|
|
|
Azkenik, baldintza minimoaren irizpidea dugu: " Ez dira erabat
|
euskal
hitzak gaztelera edo frantsesa jakin gabe euskaldun batek ezin adi ditzakeenak,....
|
|
|
|
Euskal
hitza zer den eta zer ez den definituta edo du Euskaltzaindiak 1991ko apirilaren 26ko adierazpenean (Euskal hitzak dira euskara bizian sustraituak daude nak esana zuen lehendik, eta honako erantsi zion adierazpen hartan: Euskara bizian sustraituak ez daudenak ez dira euskal hitzak, sustraitzen ez diren bitartean bederen.
|
|
|
Euskal hitza zer den eta zer ez den definituta edo du Euskaltzaindiak 1991ko apirilaren 26ko adierazpenean(
|
Euskal
hitzak dira euskara bizian sustraituak daude nak esana zuen lehendik, eta honako erantsi zion adierazpen hartan: Euskara bizian sustraituak ez daudenak ez dira euskal hitzak, sustraitzen ez diren bitartean bederen.
|
|
|
Euskal hitza zer den eta zer ez den definituta edo du Euskaltzaindiak 1991ko apirilaren 26ko adierazpenean (Euskal hitzak dira euskara bizian sustraituak daude nak esana zuen lehendik, eta honako erantsi zion adierazpen hartan: Euskara bizian sustraituak ez daudenak ez dira
|
euskal
hitzak, sustraitzen ez diren bitartean bederen. Eta hitzak sustraiak badituen ala ez igartzeko, hiru irizpide ezarri zituen:
|
|
|
Gehiago ere erantsi zuen: ez dira erabat
|
euskal
hitzak gaztelera edo frantsesa jakin gabe eus kaldun batek ezin adi ditzakeenak).
|
|
|
40 Mendebalde osoan erabiltzeaz gain, ekialderantz ere oso hedaturik egon da forma hau. Lizarra aldean, Etaiun hain zuzen, Gregorio Monrealen lekukotasuna hona ekarriz, orain dik ere ir> al> monte> > por> abarras> esaten omen da, eta erdaraz mintzatzean ere
|
euskal
hitz zaharra gordetzen. Pello Etxaniz-en Lizarrako> euskara/ Historia> de> > lengua> > en> Tierra> Estella> liburuan datorren hiztegitxoan ere gauza bera esaten da:
|
|
|
Ez litzateke hain zaila, hartarako denbora izanez gero, hortik aurrera ere egitea118 Gauza bat dago, nolanahi ere, alor honetan argi: alde> atzizkiari leku adiera bakar zurruna emanez ezin da
|
euskal
hitz (batez ere ohiko hitz al
|
|
|
txorreko eta toponimia zaharreko
|
euskal
hitz) askoren esplikazioan oso au rrera egin. Leku adierakotzat hartzen diren alde> bukaerako hitz askotan leku ez baina alderdi, zati edo parte adiera du, berez, alde> horrek.
|
|
|
Bilboko eta Donostiako ere irakurri zien eskuizkribua adineko euskaldunei, haien ekarpenak jasoz. Liburuetan aurkitzen zituen
|
euskal
hitzak ere hustuz joan zen. Eta azkenik beste zenbait hiztegi ere baliatu zituen berea osatzeko (Duvoisinena, Pouvreau-rena, etab.). Beti ere hitz horiek baieztatzeko «baserritar akademiaren» bilkurak antolatuz ondoren.
|
|
|
Altuberen irizpidea izan zen erdal hitzak eta erdaratiko hitzak bereiztea. Erdaratiko hitzak
|
euskal
hitz gisa onartu behar zirela defendatu zuen baldin eta erro sakonak bazituzten eta irizpide hori bultzatu zuen garaian, nahiz arrakasta handirik gabe43 Tovarrek zuzen antzeman zuen Azkuek erdal etorkiko hitzekin zerabilen irizpidea, eta horren zergatia:
|
|
|
En realidad sería muy facil dicha labor, pues podrían suprimirse las definiciones de las palabras castellanas que no tienen equivalencia en vascuence»67 Ohar horretan antzematen da Azkuek Akademia barruan bere irizpideak ezarri nahiko zituela, seguruenik sabindarren kontra, neologismoak hautatzeko. Dena dela, Urkixoren azken hitzek erakusten dute berak (Urkixok) ez zuela interes berezirik hiztegi moderno bat egiteko, soilik
|
euskal
hitz tradizionaldun hiztegia egitearekin konformatzen baitzen. Horren aurrean, Azkuek erdal hitz guztientzat aurkitu edo sortu nahi zuen euskal ordain bana, euskarari bizitzako arlo guztietan eman nahi baitzion erabiltzeko aukera.
|
|
|
Euskal ordain «jatorrik» gabeko hitzen inguruan irizpide desberdinak zeuden. Mutur batean sabindar gotorrak zeuden, erdal jatorriko
|
euskal
hitz guzti guztiak ezabatu eta aski modu arbitrarioan sortutako Arana Goiriren (eta haren jarraitzaileen) neologismoen zaleak. Beste aldean Seber Altube zegoen, lexiko arloan aurriritzi puristak gainditu eta erdal jatorriko euskal hitzak zein nazioarteko eredukoak onartzearen aldekoa.
|
|
|
Mutur batean sabindar gotorrak zeuden, erdal jatorriko euskal hitz guzti guztiak ezabatu eta aski modu arbitrarioan sortutako Arana Goiriren (eta haren jarraitzaileen) neologismoen zaleak. Beste aldean Seber Altube zegoen, lexiko arloan aurriritzi puristak gainditu eta erdal jatorriko
|
euskal
hitzak zein nazioarteko eredukoak onartzearen aldekoa. Erdibidean Azkue geratzen zen, ez sabindarrak bezain purista, baina ezta Altube bezain irekia ere.
|
|
|
Nolanahi ere, erregimen hura amaitu aurretik berreskuratu zen asmoa Akademia baitan, zehazki 1926an. Hola gaztelania euskara formatua izatea ebatzi zen eta erdal hitzen ordainak ez ezik Azkueren Tours-eko hiztegian jaso gabeko
|
euskal
hitzekin ere osatzea. Proiektua serioski hartu eta pertsona bat kontratatu zen ataza hartan aritzeko:
|