|
2000
|
|
|
Bukatzeko, egokia iruditu zaigu Iban Zalduak Jon Arretxeren Ostegunak liburua zela-eta eginiko adierazpenak aipatzea. Hegats aldizkarian eginiko iruzkinean (ikus 4.2)
|
euskal
literaturaren sisteman lehen eta bigarren mailako literatura bereizteko joerarik ez dagoela aipatzen du. Honakoa ere lan honetan ikus dezakegu, non lehen eta bigarren mailako literaturako lanak era berean tratatu eta iruzkindu ditugun.
|
|
2002
|
|
|
|
Euskal
literatur sistemaren deskribapena osatzeko, birsortzaileen ekarriak komentatuko ditugu jarraian, kritikarienak bereziki. Alabaina, euskal kritikaren diagnosiari ekin baino lehen, beharrezko irizten diogu literatur kritikaz mintzo garenean zertaz mintzo garen zehazteari.
|
|
|
Urteekin egin den igoera eta protagonismo hau azaltzeko arrazoien artean, baldintza sozio historiko berriak aipatu izan dira nagusiki. Jon Kortazarrek (2000: 270)
|
euskal
literatur sistemaren sendotzearekin lotu du narratibak azken hamarkadetan izan duen igoera nabarmena. Kortazarren aburuz, literatur sistema indartu egin da azken urteotan eta honek komunikazio sistema bera aldarazi egin du:
|
|
|
Alabaina, gure ikerketa honetan hori guztia aztertzeko lekurik ez dagoenez, eskura dauzkagun zenbait informazio iturriz soilik baliatuko gara narratzaileek gaurko
|
euskal
literatur sisteman duten leku hegemonikoa zehazteko. Hauen artean gurean egin diren zenbait inkesta soziologiko erabiliko dugu, garaiko euskal literaturaren kanona iradoki dezaketen heinean.
|
|
|
Edozein modutan, nabarmentzekoa da euskarara itzulitako ondare unibertsal honek ez duela, oraingoz, Manu Lopezek aurkeztu berri duen doktorego tesitik kanpo15, euskal kritikaren arretarik merezi izan. Even Zoharrek darabilen kontzeptuaz baliatuz, itzulpenek, haur eta gazte literaturak, edo emakumezkoek idatzitako literaturak, gune marjinala du oraindik periferikoa esango lukete teoria sistemikoen defendatzaileek
|
euskal
literatur sistema garaikidean. Edonola ere, eta gai honi berriro ere helduko diogulako, jarrai dezagun euskal literatur sistemaren deskribapen laburra egiten.
|
|
|
Even Zoharrek darabilen kontzeptuaz baliatuz, itzulpenek, haur eta gazte literaturak, edo emakumezkoek idatzitako literaturak, gune marjinala du oraindik periferikoa esango lukete teoria sistemikoen defendatzaileek euskal literatur sistema garaikidean. Edonola ere, eta gai honi berriro ere helduko diogulako, jarrai dezagun
|
euskal
literatur sistemaren deskribapen laburra egiten.
|
|
|
|
Euskal
literatur sistemari buruzko atal luzexka hau amaitzeko, birsorkuntzaren atalean aipatu gabe utzi ditugun hainbat elementu aipatu genituzke. Hortxe dauzkagu, esaterako, hamarkadetan zenbait euskal eleberri edo ipuinez egin diren egokitzapenak, dela film edo laburmetraia moduan (Zergatik Panpox, Hamaseigarrenean aidanez, 100 metro...), dela irratinobela modura (Babilonia, Hamabost egun Urgainen...).
|
|
|
Hortxe dauzkagu, esaterako, hamarkadetan zenbait euskal eleberri edo ipuinez egin diren egokitzapenak, dela film edo laburmetraia moduan (Zergatik Panpox, Hamaseigarrenean aidanez, 100 metro...), dela irratinobela modura (Babilonia, Hamabost egun Urgainen...). Edonola ere,
|
euskal
literatur sisteman birsortzaile eraginkorrena, ezbairik gabe, hezkuntza sistema bera dugu. Testu liburuetan argitara ematen diren iruzkin, laburpen, aipamen, ikasgai, unitate didaktiko eta abarrek euskal literaturaren merkatu nagusian eragiten dute.
|
|
|
Alabaina, irakurketa eta interpretazio literarioa hutsean ez geratzeko, beharrezko irizten genion euskal eleberriak egungo
|
euskal
literatur sisteman duen leku kanonikoaz zerbait esateari, edo azken urteotako igoera kuantitatiboaren oinarrian leudekeen baldintza soziologiko berriez hausnarketa egiteari. Sistema soziokultural gisara ikusten baitugu literatura, bertan parte hartzen duten protagonistek (idazle, argitaratzaile, banatzaile, kritikari, irakurle, komunikabideek...) etengabe elkarri eragiten dioten egitura gisara.
|
|
|
Liburuaren lehenengo atalak, beraz, hauxe du hizpide: egungo
|
euskal
literatur sistema eta bertan kritikak duen leku eta presentzia. Bigarren atalerako utzi ditugu eleberrigintzaren igoerak euskal literaturaren kanonean izan duen eragina eta eleberriari buruzko ikerketetan izandako isla.
|
|
|
1
|
Euskal
literatur sistema: diagnostikoa eta milurteko berrirako erronkak1
|
|
|
Nazionalismoak amak goraipatu egiten ditu, euren eskuetan uzten baitu belaunaldi berrien heziketa. Ondorio hauen harira, gogora ekar dezagun Joseba Gabilondok 1998an Ínsula aldizkarian argitaratutako artikulu interesgarria, zeinetan emakumezko idazleek
|
euskal
literatur sisteman duten gune ez zentrala aztertu ondoren, ideologia nazionalistak emakumezkoei onartzen dien rol bakarra salatzen duen: amaren rola, hain justu.
|
|
2004
|
|
|
Bere bizitza kontatzen zaigu, nolabait. Hirugarren harian, Julenek Gastonen biografia prestatu ahala
|
euskal
literatur sistemaren funtzionamenduaz ustekabeko hainbat gauza deskubritzen ditu. Hari hau da" errebelazioak" ekartzen dituena.
|
|
2005
|
|
|
Aldaketok, batetik, sistema literarioari berari egotz geniezazkioke. Izan ere, sasoi honetarako gaurko
|
euskal
literaturaren sistema finkatuta dugu. Sistemak berak gako berriak ezarri ditu:
|
|
2006
|
|
|
Argi dago erresonantzi kaxek ez diotela mesede handirik egiten emakumeari
|
euskal
literatur sisteman. Gaiari heldu aurretik, euskal literaturak sortu dituen pertsonaia femeninoak aztertzeari ekin baino lehen, esan nahiko genuke, halere, euskal literatur sisteman emakumearen presentzia indartuz doala.
|
|
|
Argi dago erresonantzi kaxek ez diotela mesede handirik egiten emakumeari euskal literatur sisteman. Gaiari heldu aurretik, euskal literaturak sortu dituen pertsonaia femeninoak aztertzeari ekin baino lehen, esan nahiko genuke, halere,
|
euskal
literatur sisteman emakumearen presentzia indartuz doala. Emakume editore gutxi ditugu, baina baditugu batzuk (Eider Rodriguez, Miren Agur Meabe...); literatur kritikan, bi enbaxadore ditugu, Mari Jose Olaziregi eta Jon Kortazar; idazleetan ere gure aburuz beste bi enbaxadore ditugu, sarituenak eta itzulienak direlako:
|
|
|
Halere, aitortu behar da gutxi horretan zertxobait mugitu dela, eta horretan aritu nahiko luke artikulu honek. Gaian sartu aurretik,
|
euskal
literatur sisteman emakumeak izan duen eta duen presentziaz bi hitz esango ditugu. Duela hilabete batzuk Jesus Mari Lasagabaster literatur kritikariak, euskal literaturaren osasun egoeraz mintzo zela, alderik ahulenatzat irakurlegoa hartu zuen.
|
|
|
Duela hilabete batzuk Jesus Mari Lasagabaster literatur kritikariak, euskal literaturaren osasun egoeraz mintzo zela, alderik ahulenatzat irakurlegoa hartu zuen. Bere ustez,
|
euskal
literatur sistemaren ekoizpen mailak kalitatez nahiz kantitatez hobera egin du, gorakada apalena irakurlegoarena izanik. Apaltasun honetan, ordea, irakurketaren feminizazioa gertatu da euskal literaturan1:
|
|
2008
|
|
|
Alonso, I., 2006b,
|
Euskal
literatur sistema eta hierarkizazio prozesuak irakaskuntzan, Juan San Martin ikerketa beka, Eibarko Udala (argitaratu gabe).
|
|
|
" beharbada errekonozimendu pixka bat eskertuko lukete, gehixeago saltzea ere bai, baina hortik aurrera ez dut uste prest daudenik printzipio batzuk lagatzeko". Bigarrenik, pare batek esan dute
|
Euskal
Literatur Sisteman ez dela bazterketarik sumatzen. Eta baliteke iritzi ezberdintasun hau beste batek aipatutako egoera honengatik izatea:
|
|
|
|
Euskal
literatur sistema eta literaturaren didaktika aztergai
|
|
|
Teoria sistemikoen proposamen berritzaile horiek oihartzun zabala izan dute Europako zenbait herrialdetan. Liburu honen erronka nagusia azterbide horretan sakontzea da,
|
euskal
literatur sistemaren arazoez eta erronkez hausnartzeko bidea emateko.
|
|
|
erdiguneko eta periferiako idazleak, erdiguneko eta periferiako arau literarioak, obrak, literatur eskolak... Lan honen lehen helburua da erdiguneen eta periferien eragileak eta ondorioak aztertzea
|
euskal
literatur sistemaren baitan, eta etorkizunean kalitatezko lanak bazterrean gera ez daitezen urrats batzuk proposatzea.
|
|
|
Literatur sistema barrutik ezagutzeko lanak urriak dira gurean. Hori dela eta, sistemako osagai bakoitza aztertzeak ahalbidetuko digu
|
euskal
literatur sistemaren ikuspegi osoa edukitzea. Nik osagai horietako batean literaturaren didaktikansakonduko dut lan honetan.
|
|
|
Beraz, ikerketa honek bi atal beregain biltzen ditu, biak ere
|
euskal
literatur sistemaren izaera eta egoera sakonago ezagutzera bideratzen direnak: bata, euskal literatur sistemaren erdigune eta periferiei dagokie; bestea, euskal literaturaren didaktikari.
|
|
|
Beraz, ikerketa honek bi atal beregain biltzen ditu, biak ere euskal literatur sistemaren izaera eta egoera sakonago ezagutzera bideratzen direnak: bata,
|
euskal
literatur sistemaren erdigune eta periferiei dagokie; bestea, euskal literaturaren didaktikari. Ataletako bakoitzean sarrera teorikoa eta azterketa soziologikoa biltzen dira.
|
|
|
Ataletako bakoitzean sarrera teorikoa eta azterketa soziologikoa biltzen dira. Azterketa soziologikoak arlo bakoitzean adituak direnekin osatu ditut;
|
euskal
literatur sistemako erdiguneak eta periferiak aztertzeko euskal idazle eta kritikoen ekarpenak jaso ditut haiei egindako galdeketa batzuen bidez. Labur esateko, hogeita hamalau euskal idazle eta kritikariren artean egindako eztabaida da lehenengo atalean jaso dudana (delphy teknikaren bidez). Bertan, parte hartzaileek literatur erdiguneei eta periferiei buruzko hausnarketak egin dituzte, eta etorkizunerako erronka garrantzitsuak proposatu.
|
|
|
|
Euskal
literatur sistema: erdiguneak eta periferiak
|
|
|
Orrialde hauetan zehar deskribatutako ikuspegi sistemikoari atxikiko natzaio lan honetan, eta literatura askotariko faktoreen indar harremanek definitzen duten sistema gisa aztertuko dut. Horretarako, lehendabizi
|
euskal
literatur sisteman eragin nabarmenena duten faktoreak identifikatuko ditut euskal idazle eta kritikariei egindako galdeketa baten bidez, eta ezagutuko dugu literatur faktore bakoitzak (merkatuak, sariketek, kazetariek, kritikariek...) zein eginkizun betetzen duten gure sistemaren baitan, erdigune eta periferien sorreran.
|
|
|
2
|
Euskal
literatur sistema idazle eta kritikarien ikuspegitik
|
|
|
Literatur sistema orotan erdiguneak eta periferiak bereiztu ohi dira. Horrek iradokitzen du
|
euskal
literatur sisteman ere bereiz daitezkeela bi gune horiek, eta sistema guztien ezaugarria izanik, saihestezina dela idazleen arteko mailaketa.
|
|
|
|
Euskal
Literatur Sisteman maila bi baino gehiago bereizteko beharra ez ezik, hierarkiaren maila bakoitza ongi hornituta edukitzearen garrantzia ere azpimarratu dute batzuek, maila bakoitzean" prototipo" bat egotea saihestuz. Bestalde, hierarkia literarioek oinarri sendoak izan behar dituzte, literaturan bertan oinarrituko direnak:
|
|
|
Galdeketan parte hartu duen erantzule taldeak bi hierarkia bereiztu ditu
|
euskal
literatur sistemaren baitan: prestigioari dagokion hierarkia (kualitatiboa) eta sozialki onartuak diren idazleena (kuantitatiboa).
|
|
|
|
Euskal
Literatur Sistema deskribatzean azaleratu den ezaugarrietako bat izan da bi hierarkia dituela bere baitan: bata prestigioari edo kalitateari lotutakoa, eta bestea merkatu irizpideekin zerikusia duena.
|
|
|
Ikerketa honetan parte hartu duten erantzuleen% 17,65ek ez du uste literatur kalitatea eta errentagarritasun ekonomikoa kontrajarrita daudenik egungo
|
euskal
literaturaren sisteman. Bat datoz esatean lan on batzuek merkatuan oso oihartzun gutxi edukitzen dutela, baina beste batzuek arrakasta handia izateak erakusten du, beren ustez, literatura ona ondo sal daitekeela.
|
|
|
Lehen atal honen helburua izan da
|
euskal
literatur sistema sakonago ezagutzea, eta garrantzi berezia eman diot mailaketa literarioen ondorioak eta eragileak zehazteari; horretarako, euskal idazleen eta kritikarien iritziak jaso ditut. Haiek hierarkia literarioei buruz dituzten iritziei dagokienez, hamar aditutik lauk dio eraginak kaltegarriak direla.
|
|
|
Galdeketa honek agerian utzi du literatur lanak banan banan eta irizpide literarioz aztertzeko beharra, salmentak eta idazlearen izena azterketatik kanpo utzita. Horrez gain, nabarmen geratu da
|
euskal
literatur sisteman ez datozela beti bat gehien saltzen diren idazleak eta idazle nahiz kritikoek kalitate handiena aitortzen dietenak; hori horrela, bi erdigune eta bi periferia bereizten dira: irizpide literarioekin epaitzen denean mailaketa bat egiten da, eta irizpide komertzialekin egiten denean beste bat (iritzi kualitatibo eta kuantitatiboarekin bereiztu dituzte adituek mailaketa biak).
|
|
|
Euskal idazleei egin dizkiedan galdeketek (ikusi 2.3.3 atala) iradokitzen dute hiru direla
|
euskal
literatur sisteman entzute handiena duten sariak: Euskadi Saria, Kritika Saria eta Espainiako Sari Nazionala.
|
|
|
Lehenengo atalean euskal idazle eta kritikariek eta bigarrenean literatur irakasleek iradoki duten moduan,
|
euskal
literatur sisteman indar handiena duten faktoreak merkatuarekin lotutakoak dira. Hala, salmenten, promozioen, hedabideen eta sarien eragina oso nabarmena da, eta hierarkia kualitatiboak indar urria dauka.
|
|
|
Atxagaren Obabakoak> liburuaren sagarapenak (1989) unibertsaltasuna euskaraz lor zitekeela frogaturik utzi zuen eta hortaz esan daiteke hiririk gabeko hiritartasuna iritsi zuela euskal literaturak, behar bada, kurioski, zilegitasun nazionalaren arazoa oraindik konpontzeke utziz. Hots,
|
euskal
literatur sistema oraindik ere hiriburu garbirik gabea da, ahula beraz bere egiturari bagagozkio, eta ahulezia honen zantzurik nabarmenena zera da, kanpotiko ezagupen sistemak, batik bat espainiar hiriburu literarioetatik datorrena (Madrid edo Bartzelona), hobeto funtzionatzen duela bertakoak baino.
|
|
|
Haatik, Olasagarreren ikuspegia ez dateke bere pertsonaiarena edo nobelarena bezain erradikala ezen, nobelak kutsu autobiografiko aitortua duela jakinik, ohartu beharrean gaude euskaraz eta Euskal Herriko sistema literarioari begira idatzi eta argitaratu duela euskal gizartearen hertsitasuna salatzera datorren deserrotze istorio hau. Apika
|
euskal
literatur sistema azken urteotan eremu politikoarekiko autonomizatu den seinale baikortzat hartu genuke hau. Olasagarrek sinesten du euskal literatura nahikoa eremu zabala bihurtu dela ikuspegi« hiritar» bat bere baitan onartzeko eta irakurlegoaren begirada« hiritarra» jasotzeko.
|
|
|
izendatuko duguna. Ipartasuna posizio berri bat da
|
euskal
literatur sistemaren xake taulan, Iparraldearen egoera marginala sublimatzeko ahalegin geopoetiko ausarta. Hemen Arkotxak bilatzen eta aurkitzen duen posizioaren berritasuna Ternuari etengabe egiten zaion erreferentziak baieztatuko luke, Ternuak iparra sinbolizatzeaz gain, lur berria?
|
|
|
batera buruz». («Iparraldeko azken aldiko literatura
|
euskal
literatur sistemaren argitan (eta vice versa). Zenbait hipotesi», Ur Apalategi, Lapurdum, X, Baiona, 2006, 13 or.).
|
|
|
Apalategi, U. (2006): «Iparraldeko azken aldiko literatura
|
euskal
literatur sistemaren argitan
|
|
2009
|
|
|
|
Euskal
literaturaren sisteman ez dago merkatua ez den beste erreferentziarik. Gure literatur sistema txikia da, eta merkatuaren indarra, berriz, oso handia.
|
|
|
|
Euskal
literaturaren sisteman merkatuari loturiko faktoreek indar handiegia dutela diozu. Zergatik gertatzen da?
|
|
2010
|
|
|
Duela urtebete, Beñat Sarasolak, Ion Olanok, Aritz Galarragak eta Gorka Bereziartuak Iñaki Larrea literatur pertsonaia gorpuztu zuten komunikabideetan, aldez aurretik prestatutako ekintza baten bidez.
|
Euskal
literaturaren sistemaren bizioetako bat salatu nahi zuten: literaturak berak, batzuetan, garrantzi gutxiegi duela.Joan den otsailean, Frantziako kultur giroetan ziklikoki sortu ohi den zalaparta mediatikoa piztu zen Bernard Henri Levy kazetari eta filosofo ezagunaren hanka sartze bat zela medio.
|
|
|
Eta gogoeta eragitea. " Azken finean" diote," ekintza ez genuen hainbeste guk gauzatu, komunikabideek, Kritika Sariak, eta oro har
|
euskal
literatur sistemak gauzatu zuen. Guk makinaria eraiki genuen eta libre utzi; hortik aurrerakoa besteen kontua izan zen".
|
|
|
Literaturaren irakaskuntzak lortu nahi badu ikasleak modu kritikoz baloratzea testuak nahiz horien harrerak, ezinbestekoa da jakitea testuek zer nolako bidea egiten duten idazten direnetik harrera prozesua amaitzen denera arte (merkatuaren egitekoa, instituzioen eragina, idazleak bere liburua ezagutarazteko egindako bidea, eta abar). Eta hori guztia ezagutzeko bidea izan daiteke
|
euskal
literatur sistemari erreparatzea, erdiguneak eta periferiak nola sortzen diren azaltzea, gaur egun ditugun argitaletxeak ezagutzea, jakitea zein den haien egitekoa obrak ezagutarazteko garaian, sariketa literariorik garrantzitsuenak zeintzuk diren ezagutzea, aztertzea euskal autoreek zer nolako bideak jorratzen dituzten literatura jendarteratzeko, literatur mugimendu nagusien ekarpenak zeintzuk i...
|
|
|
Zeren ezkerreko internazionalismoarena nahia, ekina eta ezina izan da alor horretan ere beste batzuetan bezala.
|
Euskal
literaturaren sistemak espazio eta denbora komertzialak eta instituzionalak irabazi ditu, eta hori ona da denentzat.
|
|
2011
|
|
|
Ildo horretan, gogora ekarri behar da euskal literatur ekoizpenak gorakada handia izan duela azken hamarkadetan, eta, aldiz, kontsumitzaile kopurua ez dela neurri berean hazi. Beraz, askok gogoz irakurriko zituzketen zenbait lan irakurlerik gabe geratzea ez da harritzeko kontua
|
euskal
literaturaren sisteman, eta horrek beharrezko bihurtzen du kritika sistematikoa eta sendoa edukitzea. Bestalde, aintzat hartu behar dugu merkatuaren abiadura handia dela egun; hori dela eta, kritikaren lana da liburuak merkaturatu eta epe laburrean horien gaineko hausnarketak kaleratzea.Hausnarketa horretan, bestalde, bereizi egin lirateke enkarguzko kritika eta kritika autonomoa.
|
|
|
" Euskal itzulpenen inbentarioa eta azterketa()" lanaren dosierrean, Gasenik
|
euskal
literatur sisteman kokatzen du itzulpena, eta Touryren bidetik, gurean diren itzulpen arau batzuen zantzuak deskribatzen ditu. Itzulitako lanen jatorrizko hizkuntzari dagokionez, gehienen jatorrizko hizkuntza ingelesa da, frantsesa, gaztelania, alemana, italiera, latina eta errusiera baino askoz gorago.
|
|
|
Corpusaren azterketa sasoian, gure helburua ez da, ez itzulpenak kalifikatzea, ez eta kritikak ebaluatzea ere, baina kritiketan ageri diren itzulpenarauen zantzuak identifikatzea. Gure ustez, itzulpenak
|
euskal
literatur sisteman duen lekua zein itzulpenaren harrera deskribatzen lagunduko digu ikerketa honek. Horrez gainera, kritika akademikorako lehenengo pausoak emateko moduan izango gara, itzulpen sistemaren kritikaren deskripzioa egiten ari garen unetik bertatik.
|
|
|
Lan honen alderdi teoriko metodologikoan genioen Translations studies direlakoen parte direla itzulpenaren teoria, produkzioa eta produktuak. Produktuen deskripzioak, urte tartean argitaratutako literatur itzulpenkritiken deskripzio metodologikoak, kasu honetan, euskal itzulpenaren egoera balioesteko zein
|
euskal
literatur sisteman itzulpenak duen lekuaz jabetzeko tresna behar duela, horixe izan da gure hasierako abiapuntua. Kontuan izan dugu, gainera, itzulpena ematen den markoko faktore guztiek izan dezaketela eragina itzulpenean, bai eta haren kritikan ere.
|
|
|
Egun, onarturik dago literatur sistema bat aztertzeko, hura osatzen duten elementu guztietan paratu behar dela arreta, aurreiritziak alde batera utzita.
|
Euskal
Literatur Sistemaren (ELS) deskripzio orokorra egiteko, hortaz, haur eta gazte literatura, helduena, antzerkia, poesia, saiakera, ipuingintza, eskoletarako beren beregi sortutako literatura lanak, itzulitako obrak... denak izan behar dira kontuan. ELS finkatu zenetik (Olaziregi:
|
|
2012
|
|
|
Itzulpen praktika errealean, ordea, teorizazio moderno horiek proposatzen dituzten irtenbideek ez dute hainbat eta hainbat kontraesan konpontzea lortzen. Edozein hizkuntza edo literaturatako itzulpenetan oro har, eta
|
euskal
literatura sisteman nahiz Sarrionandiaren itzulpenetan bereziki, etengabe ageri zaizkigu anbiguotasunak, polisemiak, beste hizkuntza batzuen eragin edo aztarnak, botere maila nahiz estatus desberdineko hizkuntzen arteko itzulpenetan sortzen diren paradoxak... Itzulpengintzaren diskurtso modernoko teoriek, beraz, ez digute balioko Sarrionandiaren itzulpenetako, arazoak?
|
|
|
Alegia, euskara gai da jatorrizko testuaren hizkera erraza nahiz zaila ongi itzultzeko. Literatura lan itzulpenarekin gertatzen zen bezala, Shakespeareren obrak itzultzearen arrazoi nagusia
|
euskal
literatura sistema indartu edo osatzea dela dirudi, euskaldunei literatura lan, handiak, euskaraz irakurtzeko aukera eskaintzea, alegia.
|
|
|
Toledo, A. (2010): ?
|
Euskal
literaturaren sistema: historia baterako aukera irizpideak?, Euskera, 55, 2 (Literaturaren historiografia Jardunaldiak), Euskaltzaindia, Bilbo, 768
|
|
|
Toledo, A. (2010): ?
|
Euskal
literaturaren sistema: historia baterako aukera irizpideak?, Euskera, 55, 2 (Literaturaren historiografia Jardunaldiak), Euskaltzaindia, Bilbo, 768
|
|
|
Artikulu honek
|
euskal
literaturaren sistema du aztergai. Bertan aztertzen da, batetik, literaturaren erdiguneak eta periferiak nola eratzen diren eta zein izaera duten, eta bestetik, zer nolako isla duen eskoletan hierarkizazio horrek.
|
|
|
Artikulu honetan galdera horietatik abiatuko naiz, eta asmoa da
|
euskal
literaturaren sistemaren hutsuneak eta erronkak identifikatzea. Horretarako, lehenik, literatur sistemaren kontzeptua ulertzeko zertzelada batzuk eskainiko ditut.
|
|
|
Hausnarketa hori egiteko abiapuntu bat eman diet:
|
euskal
literaturaren sisteman egiten diren idazleen hierarkizazio prozesuak (alegia, erdigune eta periferien eraketa prozesuak). Hortaz, atal honetan ezagutuko dugu adituek zein hutsune eta erronka ikusten dituzten prozesu horietan.
|
|
|
Bestalde, lau kritikarik eta hogeita hamar idazlek osatzen dute lagina, eta horien artean Euskadi Saria, Espainiako Sari Nazionala edo Espainiako Kritika Saria irabazi duten zortzi idazle daude (galdeketari buruzko datu gehiago in Alonso, 2008). Hortaz, uste dut laginak datu esanguratsuak eskaintzen dituela
|
euskal
literaturaren sistemaren inguruan idazle nahiz kritikariek duten iritzia ezagutzeko. Funtsean, haien arteko adostasunetan oinarritutako emaitzak dira jasotakoak2.
|
|
|
Bestalde, erdiguneko idazleek duten oihartzun handiak eragin du, idazle eta kritikari askoren ustez, erdiguneko idazleen lan guztiak ontzat ematea, eta periferiako idazleak, berriz, beren lana ere kalitatezkoa dela erakusten egon beharra une oro.
|
Euskal
literaturaren sisteman, gainera, erdiguneak sarritan literaturaz kanpoko faktoreen arabera eratzen dira, zenbait idazleren ustez: merkatu irizpideak, irizpide ideologikoak, taldekeriak...
|
|
|
3.2
|
Euskal
literaturaren sistema sendotzeko bidean dauden erronkak
|
|
|
Azken batean, adituetako batek zioen moduan, premisa batetik abiatzen gara etorkizunera: irakurle kritikorik ez izateak
|
euskal
literaturaren sistema ahuldu baino ez dezake egin, eta literaturaren geroa merkatu irizpideetara gero eta makurtuago utzi. Beraz, ezinbestekoa da irakurketa kritikoak sustatzea.
|
|
|
Alonso, I. (2008):
|
Euskal
literatur sistema eta literaturaren didaktika aztergai. Idazle, kritikari eta irakasleen iritziak teoria komunikatiboen argitara, Labayru Ikastegia eta Amorebieta Etxanoko Udala, Bilbo.
|
|
2013
|
|
|
Euskarara ekarritako literatur itzulpenen kritika publikoaren azterketa egin genuenean (ikus Ibarluzea, 2011),
|
euskal
literatur sistemara ekarritakoen katalogoaren berri (egilearenberaren zein lan dauden itzulita, herrialde bereko zein lan itzulita dauden, zer beste itzultzailek itzuli izan dituen lanok...) emateko joera hori berori nabarmendu genuen:
|
|
|
XX. mendeko poesia antologia garrantzitsuenen inguruko hausnarketak agirian ezarriko du literatur testuen balioaren epaiketan hizkuntza ereduari loturiko irizpideak izan duen garrantzi handia, poesia modernoaren kanonizazioan indar gehienez jokatu duen bektorea bilakatzeraino. Bestalde,
|
euskal
literaturaren sisteman jokatzen duten balio irizpideetan, hizkuntzaren egoera soziolinguistikoak duen indar grabitazionalaren inguruan hausnartzen da, bai gizarte mailan bizi duen egoera diglosikoari buruz, bai estandarizazio prozesu berankorraren ondorioei buruz.
|
|
|
(2010a) eta. Praktika literarioaren esparru sozialak eta XVIII. mendeko euskal literatura penintsularra: Naissance de l? écrivain? (2010b), zeinetan
|
euskal
literaturaren sistemaren eraketaren sorrera zailtasunak aztertu dituen, dokumentazioaren azterketa xeheaz.Alde horretatik, beraz, Aitzolen, Onaindiaren edota Atxagaren adierazpenek etenik izan ez duen deslegitimazio sinboliko baten aurkako lehia zaharraren lekukotza ematen dutela baiezta genezake.
|
|
|
c) Olerkigintzaren zentraltasuna aldarrikatu nahi du
|
euskal
literatura sisteman, honako baieztapenez: –gure literaturaren aurrerapauso guztiak poesiak markatu ditu XX. mendean.
|
|
|
Garaiko
|
euskal
literaturaren sisteman olerkigintzari zegokion zentraltasuna aho batez aitortu da euskal literaturaren historiografian 1980ko hamarkadara arte. Euskal narratibaren kanonizazio prozesua aro demokratikoarekin batera abiatu da eta aldaketa handia ekarri zuen euskal literaturaren paradigmetan.
|
|
|
Poesiaren zentraltasunaren arrazoiez eginiko hausnarketen ildoan, Retolazaren iradokizunek berretsi egiten dute Koldo Izagirreren antologiaren sarreran aipaturiko argudio nagusia, hots, poesiagintza dela genero zentrala XX. mendean, genero horretan abiatu direlako gure literaturan aurrerapauso guztiak. Euskal sistemaren kanonizazioari buruzko hausnarketan,
|
euskal
literaturaren sistemaren barne eragileei erreparatzen diete K. Izagirrek eta I. Retolazak, autonomia bat aitortuz literaturari esparru soziopolitikoetatik. Lehentasuna ematen die barne eragile horiei dinamika propioa izan dezaketela iradokiz, sistema soziopolitikoen inpronta bigarren mailan utziz.
|
|
|
Berez, literaturaren testuen balioaren epaietan hizkuntza ereduari loturiko irizpidearen garrantzia baita, zalantzarik gabe, XX. mendeko euskal poesia modernoaren kanonizazioan indar gehienez jokatu duen bektorea. Ondorioz, iradoki genezake
|
euskal
literaturaren sisteman jokatzen duten balio irizpideak oso loturik egon direla hizkuntzaren egoera soziolinguistikoari, bai gizarte mailan bizi duen egoera diglosikoaren inperatiboei, eta bai estandarizazio prozesu berankorraren gatazkari.
|
|
|
Itxaro Bordaren aurkezpen labur honekin amaitzeko, Javier Cillerok (2007) idazle honen gainean egindako argazkia eginez amaituko dugu. Cillerok Borda
|
euskal
literatur sisteman Iparraldeko emakume bezala kokatu du. Cillerok azpimarratzen du Borda 80ko hamarkadako belaunaldian, punk rock belaunaldian, hezia dela.
|
|
|
Alonso, I. (2008):
|
Euskal
literatur sistema eta literaturaren didaktika aztergai. Idazle, kritikari eta irakasleen iritziak teoria komunikatiboen argitara, Labayru Ikastegia/ Amorebieta Etxanoko Udala, Bilbo.
|
|
|
Azterketa soziologikoa lehena izan zen euskal literaturan irakurzaletasuna ikertzen. Aurrekoek bezala, Idurre Alonsok (2008, 2010, 2012) ere erabili du soziologiaren ikuspegia euskal literatura aztertzeko, batik bat
|
euskal
literaturaren sisteman sortzen diren hierarkiak analizatzeko, eta fenomeno horrek eskoletako euskal literaturaren irakaskuntzarekin duen zerikusia ikertzeko. Artikulu honetan soziologiari lotutako ikuspegi horrekin arituko naiz kontsumitzaileen azterketan.
|
|
2015
|
|
|
Zer pentsatua ematen du nola 1980an Tropikalak, inolako babes instituzionalik gabeko aldizkari underground batek, 2000 aleko tirada izan zuen eta hiru hamarkada geroago Euskaltzaindiak publikatutako literatur aldizkari batek, ordukoaren zuzendari bera duenak, 1700ekoa duen. Ez da lan honen xedea horren balizko kausak aztertzea, baina dudarik gabe badago zer ikertua euskararen normalizazioaren, literaturaren sozializazioaren,
|
euskal
literatur sistemaren garapenaren, Euskal Herriko hezkuntzaren ibilbidearen, kultur laguntzen politikaren, eta gisako beste hainbat gairen inguruan.
|
|
|
64 Zazpi urte lehenago argitaratua zen, 1973an, baina garai hartan,
|
euskal
literatura sistema garapen bizian zela, zazpi urte denbora mordoa zen lan honetan bertan ikus daitekeen moduan.
|
|
|
Artikuluaren konklusio nagusia zen liburuekiko zaletasuna urria zela Euskal Herrian eta kultur politiken bidez bultzatu behar zela. Testuak, bere laburrean, ez zuen aparteko ezer berririk erakusten, baina ondo adierazten zuen sortzen ari zen
|
euskal
literatur sistemaren inguruan ikertzeko garaiko kezka, kasu horretan maiz ahazturik geratzen den sistemako zatiarena, hots, hartzaile edo irakurleena. Horrekin batera, ondo adierazten du, halaber, Gereñoren kezka nagusienetakoa, irakurleena, zeinak esplikatzen duen hein handi batean egin zuen apustua liburu irakurterrazak idazteko.
|
|
|
|
Euskal
literatur sisteman beste zenbait elementu funtsezko ere, aldizkariekin zuzenki zerikusia ez dutenak, garai hartan gorpuztu ziren. Argitaletxeei dagokienez, Erein eta Elkar, hurrengo hamarkadetan argitaletxe garrantzitsuenak izan zirenak, orduan sortu ziren, 1976an eta 1977an hurrenez hurren.
|
|
|
Euskarazko alorreko Espainiako Kritika Sariak 1976an sortu ziren eta, Euskadi Sariak, bestalde, 1983an. Azkenik, Olaziregiren arabera (2000), 1982ko Elebitasun Dekretua funtsezkoa izan zen
|
euskal
literatur sistemaren genesian, argitaletxeak ugaritzea ez ezik liburu ekoizpena ekarri zuelako.
|
|
|
Hau da, esan daiteke euskal sistema literarioko zutabe nagusiak lan honetan aztertutako denbora tartean, urte tartean, sortu zirela, eta honenbestez, urte horietatik aurrera hitz egin daitekeela, zehaztasunez,
|
euskal
literatur sistemaz. Jon Kortazarrek ere periodizazio antzekoa erabiltzen du.
|
|
|
Gainera, Potten lekua egin zitzaien Jon Casenave idazle lapurtarraren kolaborazio jarraiei, eta baita idazle nafarrei ere, nahiz eta azken hauek espainieraz idazten zuten. Paradoxikoa irudi dakiguke Atxaga
|
euskal
literatur sistemaren periferian kokatuta ikustea, luze gabe autore kanoniko bihurtuko zena (Gabilondo, 2006), baina ikusi dugunez, Atxagak beti izan du euskal erdigune abertzalearekin erlazio gazi gozoa eta Potteko testuetatik aski ongi ikus daiteke garaiko Atxagaren euskal kulturaren erdigunearekiko erretxina. Bestetik, periferiatik erdigunerako igarotzea arte modernoaren dinamika ohikoa da, Adornok
|
|
|
Hizkuntz ereduan ere
|
euskal
literatur sistemaren erdigunea taxutzen lagundu zuten Bainaren belaunaldikoek, euskara batuaren aldeko apustua egiteaz gain, bere osaeran ekarpen garrantzitsua egin zutelako. 70 ez zegoen oraindik hizkuntza estandarra ezarrita eta, zalantzarik gabe, aldizkariotan oro har eskaini zuten eredu moderno eta malgua erreferentzia garrantzitsua izan zen euskara batuaren sustapenean.
|
|
|
Euzkadiko" Baina bizia" seriea. Hala, euskara batua
|
euskal
literatur sistemaren erdigunean kokatzen puntu garrantzitsua izan ziren aldizkariok, modu esplizituagoan Oh! Euzkadin Lur Taldearen eragin zuzenagatik akaso baina baita Pott bertan ere akaso modu zeharkakoagoan.
|
|
|
Bestetik,
|
euskal
literatur sistemaren erdigunean idazle gizonezkoa dagoela esatea ez da, ez, ezer berririk deskubritzea, eta hala, gizonezkoaren zentraltasunean Bainaren belaunaldiak ere badu zeresanik. Izan ere, emakumezkoek taldeotan izan zuten presentzia eta pisua aski anekdotikoa izan zen.
|
|
|
Oraindik ere periferian baina luze gabe
|
euskal
literatur sistema erdigunean kokatuko ziren Bainako belaunaldikoek101, ñabardurak ñabardura, haren argazki aski zehatza ematen digute: gipuzkoarra, euskara batu zalea eta gizonezkoa.
|
|
|
101 Aldeak alde, erran gabe doa, zeren taldeetako kide bakoitzak gerora posizio aski ezberdinak izango dituzte
|
euskal
literatura sistemaren baitan, baina esan daiteke, halaber, aldizkariok, oro har, erdigunea taxutu zutela. deko bohemia eta XX. mende hasierako abangoardiak, kapitalismo postindustrialean klase dominatzailea adituek osatzen zuten eta haren iraultzailea gazteria (youth) zen. Jakina, Roszakek, aurretik Marcusek bezala, marxista ortodoxoak haserretu zituen bere eskemak burgesia/ proletargoa klase dikotomiarekin hausten zuelako, dikotomia berri bat, adituak/ gazteria, ezarriz.
|
|
|
Egiatan, berau frankismoaren amaiera aldera gorpuztu zen, hain justu lan honetan aztertutako aldizkariei eta haien inguruan sortutako taldeei esker. Lur argitaletxearen inguruan sortutako indarra Ustelarekin biltzen denean (Saizarbitoria katebegia dela) sortzen da historian lehen aldiz
|
euskal
literatur sistema edo esparru autonomo bat, gero azalduko den moduan.
|
|
|
1983tik aurrera, ordea, urteak aurrera egin ahala, idazleon posizioa autonomiaren gaiarekiko apur bat aldatu zela adierazi beharra dago halaber. Atxaga eta Izagirre ez ziren gehiago 1975ean ziren idazle ezezagunak, eta jada posizio garrantzitsua hartzen hasiak ziren
|
euskal
literatur sisteman. Pixkanaka, bada, belaunaldi hori hegemoniko izatera iritsiko da (zehazki, bertako zenbait autore), bereziki Obabakoakek 1989an Espainiako Sari Nazionala eskuratuz geroztik.
|
|
|
Jarraian zetorren artikulua ere, Azkena izan dadila, gai berari buruzkoa zen. Merkatu bat dagoenean sariek justifikaziorik eduki dezaketela esaten zen, idazle gazteentzat lagungarri izan daitezkeelako, baina hori ez dela
|
euskal
literatur sistemaren kasua. Horrekin batera, halako epaimahaietan sarri ibiltzen zen Joseba Intxausti Arantzazuko fraidearen lepotik irri pixka bat egiteko aprobetxatzen zuten ez zen lehen aldia, eta ez zen hondarrekoa izango.
|
|
|
Beste hizkuntzetan asmatuak izan diren testuen itzulpenek Euskal Literaturari eginiko ekarpena biziki estimagarri eta onuragarria izan eta izaten ari dela, eta itzulpen horiek, era batera edo bestera,
|
Euskal
Literaturaren sistemaren atal osagarria direla aitortzea nahitaezkoa bada ere, Antologia honek ez du jatorrian euskara ez den beste hizkuntza batean ekoiztutako testuen itzulpenik jasotzen. Ezta ere, aurrena erdal moldaeraz agertu diren euskal testuak edota jatorrizko argitalpenean euskal testuaren parean erantsitako erdarazko bertsio edo itzulpenik, Refranes y Sentencias (1596) bilduman ageri den gaztelaniazko bertsioa, kasurako.
|
|
|
|
Euskal
Literaturaren sistema, beste edozein sistema dinamiko eta sortzaileren moduan, etengabeko osatze, egokitze eta integratze prozesuan dago murgildua: alde batetik, lehendik jada bere barnean txertatuak diren osagaiak eguneratuz eta euren artean txirikordatze gero eta konplexuagoak ezarriz, eta, bestetik, sistemaren dinamikan sartu ahala, hura garatzen eta aberasten laguntzen duten osagai berriak bereganatuz.
|
|
|
Apalategi, Ur, Saizarbitoriaren bigarren idazlealdia edo
|
euskal
literatur sistemaren berkonkista, Université de Pau et des Pays de l' Adour, Habilitazio Tesia, 2009
|
|
2016
|
|
|
aukera beza bakoitzak gustukoen duen izendapena? errealitate sendo bihurtu dira, azkeneko urteotan,
|
euskal
literatur sistemaren baitan. Egile honek, halako pare batean koordinatzaile gisa aritu denak, esperientzia horretatik zenbait ustezko ikasgai atera, bere intuizio batzuekin nahastu, ezin esan zeintzuk diren zentzuzkoago, ikasgaiak ala intuizioak??, eta ondorengo hausnarketa hauek zirriborratu ditu:
|
|
|
Izan ere, mugimendu honi demaseko garrantzia emateko ahaleginek kontrakoa erakutsi lezakete, akaso: edozein iltze goriri heltzeko aitzakiarik behar ez duen
|
euskal
literatur sistemaren ahuldade orokorra, hain zuzen.
|
|
|
Baina nik neuk bai aitortzen diodala balio txiki bat, poesiari bezala, bestalde?, eta ez dut uste baztertzeko modukoa denik inondik ere: kritikak zerbaitetan laguntzen badio
|
euskal
literatur sistemari da, hain zuzen ere, literatur sistema bat dela sinetsarazten, hots, aurkezpenek, bigarren hezkuntzako ikasketa programek, megadendetako publizitateak eta aldizkariek, irakurle taldeen bilerek eta Jaurlaritzaren diru-laguntzek egiten duten gisara; ez gutxiago, behintzat, eta agian pixka bat gehiago, kritika, berez, kreazio ekintza bat delako, literatura literarioa bezainbeste.... Beraz, antzezpenak modu egokian jarrai dezan behar den koipeztaketa izan daiteke kritika, besterik ez bada.
|
|
|
Artikulu hau idatzi nuenean baino ezkorrago banago ere, euskal ipuingintzaren kokapenari dagokionez
|
euskal
literatur sisteman alegia, uste dut lau puntu horiek jarraitzen dutela azalpen balioren bat izaten, eta horregatik ausartzen naiz hemen berrestera, ñabardurak ñabardura eta gehikuntzak gehikuntza.
|
|
|
emakumeen rolak21, azterketa formalak eta egiturazkoak, polisistemen teoriaren araberakoa, hizkuntzaren inguruko ideologia... Hortik abiatuta, beste batzuek esango dute nola kokatu edo birkokatu behar den Loidiren nobela eta nolako sintomak adierazten dituen
|
euskal
literatura sistemaren ikuspuntutik begiratuta. Nolanahi ere, hirurogei urte pasa eta gero Martin Garaidik bizirik dirau euskal irakurleen gogoan eta oraindik ere zeresanik eman lezake.
|