|
2000
|
|
|
Bestelakoen artean, aldiz, hots literaturaz eta idazleaz diharduen" Itzalarekin solasean" azpimarratu izan da autorearen ideia literario nagusien adierazpentzat. Aingeru Epaltzak(" Narrazioak", Hegats, 1994, 8 zenbakia, urtarrila, 19 or.) idazlearen manifestua dela dio, Kandelako kritikoak(" Sarrionandiaren Narrazioak",
|
Euskal
letren dantza 1983, Kandela, 1985, Hordago, 83 or.) ipuin horretan aurkitzen dela autorearen tematika ezberdin, bariatu, fantastiko eta zenbaitetan harrigarriaren funtsa.
|
|
|
Narrazioak", Argia, I, 4 or.; XX" Narrazioak", Susa, 1989, 23 alea, 8 or.; XX. " Sarrionandiaren Narrazioak",
|
Euskal
letren dantza 1983, Kandela, 1985, Hordago, 83 or.; Aingeru Epaltza," Narrazioak", Hegats, 1994, 8 zenbakia, urtarrila, 19 or.; Jon Kortazar, Reduccions, 1984, 22, 94 or.; Jon Kortazar," Gaurko narratiba eta euskal literatura", Jakin, 1982, 25, 86 or. ipuinaz ixten du liburua azken orrialdean liburuaren irakurkera bat ere proposatzen duelarik.
|
|
|
Poemen gainean agertzen den zenbakiak poema osoan zenbatgarren lerroan gauden adierazten digu eta, bide batez, zenbait poema elkarren artean bereizten. Kandela kolektiboak(
|
Euskal
Letren dantza 1983, Hordago 1983) dioenez," poema laburrak ditugu normalean, labur eta zuzenak, koplak bezain motzak gehienak baino askoz ere garratzagoak. Epitafioak bezain garratzak eta askotan txikiagoak." (34 or.)
|
|
|
|
Euskal
letren esparru ezagunean daramatzan hogeitsu urte hauetako emaitza oparoa da dagoeneko. Literaturaren arloan eskaini duen obrak gure garaiko euskal sortzaileen artean leku berezia izatera eraman du, hala kalitatez, kritikoen iritziz, nola irakurle kopuru eta salmenta kopuruei dagokienez.
|
|
|
Ondorioz,
|
euskal
letren barrutian ari den hogei urte inguruko literatura arloko jardun honek Joseba Sarrionandia euskal literaturaren protagonista garrantzitsuenetako bat bilakatu du, irakurleen, kritikoen nahiz idazleen aukeraz.
|
|
|
Ik., adibidez, AITZARTE,. Izatasun filosofia?, Euzko Gogoa, epaila iorraila, 1956, 46 etaepaila iorraila, 1957, 104 (Urte horietan existentzialismoaren interesa
|
euskal
letretan oso zabaldutazegoela ikusteko ere. Ik. lan honexen amaierako eraskina).
|
|
|
Euskaltzaindiko liburuzaina den Pruden Gartzia oñatiarrakbildutako Txillardegiren milaka artikulu, ehunka saiakera eta dozenaka liburu haienatzean, Joxeluisen bizitza dugu, eta, nabarmenki, bere hautu politiko eta intelektuala.Horixe da ekoitzitako literaturaren sorburua, eta gainera, bere kasuan inon baina argiagorik ezin, bai artikuluak baita saiakerak eta gainerakoak ere benetako literaturaditugu. Berea izan baita
|
euskal
letretan bederen narratiban, poesian edo antzerkilaritzan nekez aurki daitekeen literatura modernoa, hain zuzen.
|
|
|
Horrela, Felipe Riusen Polaro id liburuko irudiak argi bihurtu ziren unerako honako kronika honen iazko edizioa itxia zegoen modu berean, oraingo lerro hauen amaiera erabakia dago Aingeru EpaltzakRo ck ’ n’Ro ll izenekoaren aurkezpena iragarria duenean. Bi aurkezpen saio horien arteko urtebete horretan Nafarroako
|
euskal
letretan aipuak izan ditu Castillo Suarez altsasuar gazteak. Egile berrientzako Iruñeko udalaren saria lehendabizi, eta Ernestina de Chamburci deritzana irabazi ondoren, Mugarri estaliak liburuan argitara eman ditu bere olerkiak.
|
|
|
OIHARTZABAL, Beñat Oihenart eta
|
euskal
letrak. 74 zk. (1993), 11
|
|
|
ORTIZ, Agurtzane Manex Erdozaintzi Etxart. Bibliografia. 86 zk. (1995), 27 Aitzolen projektu kulturalaz. 29 zk. (1983), 18 Lizardiren poetikaz. 29 zk. (1983), 39 Oihenart eta
|
euskal
letrak. 74 zk. (1993), 11 Gerra aurreko euskal" herese" bat. 4 zk. (1977), 74 Jon Miranderen ordeinua bere lekuan. 106 zk. (1998), 11 Baroja’ren euskaltasuna. 30 zk. (1968), 8 Yon Etxaideren idazlanak: historiatik literaturara. 110 zk. (1999), 37
|
|
2001
|
|
|
Fundazionala hitzarekin izendatzen du Koldo Izagirrek, Susa argitaletxearen «XX. mendeko poesia kaierak» bildumaren antologia egileak, Amaia Lasaren poesiak
|
euskal
letren eremuan suposatu zuena. Poeta hau agertu arte, emakumeak ez zeukalako leku propiorik euskal olerkigintzan, Erdi Aroko poeta bikain haien oihartzuna baino ez genuelako emakumearen ahotsa, da fundazionala Amaia Lasaren poesia.
|
|
|
Nobela zail, nobela zientifikoa, eta hainbat kalifikatibo hartutako honek
|
euskal
letren munduan loria txikiegia eduki duela esatea ez da inongo nobedadea. Gogoratu besterik ez dago, bi argitalpen besterik ez duela izan, eta bigarren argitalpena 1982koa izanik ere, gaur egun edozein salgai dirauela.
|
|
|
ZZEE (Kandela), (1985):
|
Euskal
letren dantza 1983an, Hordago, Donostia.
|
|
|
Egun batetik bestera, kazetaria izatetik kazetarien galderak erantzuterapasatu nintzen. Aspaldiko partez, aurpegi berria nintzen
|
euskal
letretan, eta, gainera,. Gaztea eta emakumea?.
|
|
|
Egia esan, badute gaurko askatasun atseginean zer ikusirik aditz sailean lokarriak hausten hasi ziren gorengo idazle eta hizkuntzalari jakintsu batek edo bestek: nori berea emateko, Azkue gogoangarriak eta Orixe
|
euskal
letren aitagoiak.
|
|
|
Noski, ba... Urte horretan abiatu zen Txillardegi, goian ikusi dugunez, bere ibilaldi latz eta luzean
|
euskal
letretan barrena. Orduantxe ezagutu zuen zapalkuntza edota, berak ezagutzearekin, zapalkuntza sortu egin zen.
|
|
|
Gero, urteen buruan, gauzak lasaitu ziren astiro eta poliki.
|
Euskal
letretarako hala holako joera genuenok aurkitu genuen, lagun artean bederen, non bil eta non mintza; baita non idatz ere, denboraren buruan. Mintzagai usua, erraz axaleratzen zena, euskararen eta euskal literaturaren gerra aurretikako egoera, gure noraezeko atze oihala, izan ohi zen.
|
|
|
Azterketan hasiz gero, esan behar da aurren aurrenik ez dela beti izan Orixe, orain besterik badirudi ere,
|
euskal
letren aitagoi onetsia eta ezin ukituzko eredua. Aitzitik, hasieran eta geroago ere bai, bere gisa eta bere kabuz ibili zen luzaroan, giroari entzungor eginik.
|
|
|
Jose Luis Alvarez Enparantza,
|
euskal
letretan" Txillardegi", ezagutzen dut aspalditxoan. Hona nola ezagutu nuen.
|
|
|
Nekez aurkituko dugu, beraz, bera baino lekuko egoskorragorik zenbaitek orain, gau eta egun, dioena gezurtatzeko. Larramendik
|
euskal
letretan utzi zuen hatza eta oinatza ez da berehalakoan galduko. Euskaldunek erdaraz lantzen dituztenak ez dira, bada, kaltegarri nahi eta ez nahi.
|
|
2002
|
|
|
Gero, Joana Albret: inork ez daki euskalduna zen edo ez zen, baina Nafarroako erregina zela garbi dago; emakumea, gainera boterean zer egin behar zuen oso argi zeukana,
|
euskal
letrak bultzatu zituena eta bi erresuma handiren artean harrapatua aurkitu zena, atzetik baitzituen bai Frantziako erregea eta bai Espainiakoa. Hirugarren heterodoxoa, euskaldun ez zen bat, baina borondatezko erbeste moduan Euskal Herria aukeratu zuena.
|
|
|
Besterik litzateke idazleari burutik pasatuko balitzaio testu hori beste norbaitek suedierara, demagun, jarri behar duela, gaztelaniarekin gertatzen ez den bezala suediera [13] ez baitu hain etxeko: orduan ez luke gupida sobera izango, ez bailuke jakingo
|
euskal
letra horiek suedieraz aurkiz edo kantoiez erortzen zaizkion.
|
|
|
Lirikokeriari dagokionez, ez dago ezberdintasun handirik beste literaturetan gertatzen denarekin: askotan poesia" tradizionala"," sinbolista"," estetizista" edo" intimista" aurkezten den arren, erraz antzematen zaio, metaforen eta irudien inflazioa edo hizkuntzarekiko gehiegizko lilura direla medio; hots, uler gaitezen, lirikokeriak jotako poesia edozein abagunez baliatu ohi da enarak hegan ipintzeko(
|
euskal
letretan, ingurukoetan bezala, asko dira; gurean, Jose Luis Padron da, egun, joera horren ordezkaririk argitsuena).
|
|
|
Bestetik, liburu honek memoria ariketa bat izan nahiko luke, halaber (eta ez horrenbeste balantze bat). Letretan, eta baita
|
euskal
letretan ere, merkatu kapitalistaren presentzia eta eragina gero eta garrantzitsuagoa da, eta horrek ondorio asko ekarri ditu: besteak beste, editorearen, argitaletxearen eta promozioaren garrantziaren hazkundea, liburu dendariaren gal  tze bizkorra (haren ordez liburu saltzailea nagusitu zaigu), eta, tituluen ugaltzearekin batera, liburuaren bizitza itxaropenaren murriztea.
|
|
|
Zorionez, egoera normalduz doa eta gero eta ugariagoak dira sexualitatea (sexualitate mota ugariak bestalde) agerian jartzen duten idazleak, gizon zein emakume,
|
euskal
letrak aberastuz eta garai bateko monokromia —sotanen eraginez, beltz kolorekoa— ostadar bihurtuz.
|
|
|
Urteen kontaketarekin segituz, orain ia hogei urte txuma Lasagabasterrek zioen ez zegoela esaterik zein zen joera literario nagusia
|
euskal
letretan. Garai berean, eta kanpoko literatura irakurtzearen eraginez, narrazio kostunbrista, estilo existentzialista, inpresionista, esperimentalismo oulipo zalea, dirty realism dei litekeena, eta errealismo magiko hegoamerikarra irakur zitezkeen euskaraz, batera, eboluzio kronologiko eta estilistikorik izan gabe.
|
|
2003
|
|
|
Nik ez dut hala uste, baina bai oso isolaturik bizi ginenez gero, halako eszentrikotasun bat bazegoela. Orain berriz, iruditzen zait senitarte handi bat ez ote garen
|
euskal
letretan. Jendeak euskal prentsako artikuluetan, bere lagunak aipatzen ditu izen propioekin bakarrik, abizenak aipatu gabe.
|
|
|
Haurgintza minetan nobela horrek idazle barri baten izena zabaldu ebalako? Askoren ustez, ordurako be Zaratek ondo erakutsita eukan bere maixutasuna
|
euskal
letren munduan: hiru liburu argitaratuak, 67 urte euskera irakasle, sermolari ta hizlari herrikoi ugaria hainbeste lekutan, eleiz liturgiarako itzulpen taldeetan lankide argi ta zentzun handikoa...
|
|
|
Erlijino usaineko liburu bategaz agertu zan Zarate
|
euskal
letren plazan, 1960 urtean; Gure Meza Deuna, Pio Parsch en Sigamos la santa Misa, euskera argi, herrikoi ta ugarian eskaini euskun. Apal apalik agertu eban bere burua.
|
|
|
Baina irakurri egizu nire sarreratxua eta hor ikusiko dozu, erdi ezkutuan bada be, zelako zirikadea sartzen deutsadan nik Mikel gureari. Zorionez, Mikel barriro sartu zan, ohi eban berotasun handiaz,
|
euskal
letren munduan, eta horri eskerrak mesede asko eta handiak egin zituan, egiten eta egingo dauz euskal letren arloan.
|
|
|
Baina irakurri egizu nire sarreratxua eta hor ikusiko dozu, erdi ezkutuan bada be, zelako zirikadea sartzen deutsadan nik Mikel gureari. Zorionez, Mikel barriro sartu zan, ohi eban berotasun handiaz, euskal letren munduan, eta horri eskerrak mesede asko eta handiak egin zituan, egiten eta egingo dauz
|
euskal
letren arloan.
|
|
|
Egia esan, ez dakit ez zergaitik, ez zelan. Ni orduan ez nintzan inor, ez ezer,
|
euskal
letren munduan; ez neukan ezer argitaratuta, Seminarioan euskera irakasle baino ez nintzan. Harenbaten, izen barriak eskatuko zituan Euskaltzaindiak, eta ez dakit nok eta zergaitik nirea emongo eban, eta aparteko merezimentu barik erakunde horretan sartu ninduen, esandako" urgazle" maila apal horretan.
|
|
|
Lehenari dagokionez, argi dago euskarazko historiografiaren agerpena ezin uler daitekeela
|
euskal
letren bilakaera orokorretik kanpo, hots, euskarazko narratibatik kanpo: hizkuntza idatziaren garapenak eta finkapenak ahalbidetuko du haren baitan espezializazioak sortzea, esate baterako historia arloko generoak agertzea.
|
|
|
hizkuntza idatziaren garapenak eta finkapenak ahalbidetuko du haren baitan espezializazioak sortzea, esate baterako historia arloko generoak agertzea. Hortaz euskarazko historiografiaren nondikoak azaltzeko
|
euskal
letren bilakaera orokorra present izan dugu. Bilakaera orokor honi buruz Beñat Oiharzabalen ekarpenak bereziki baliagarriak izan zaizkigu XVI XVIII eperako6 Baina bilakaera orokorra ez eze genero zehatzen norabide eta berezitasunak ere kontuan hartu dira.
|
|
|
Hola gaur euskal literaturaren historia aipatzean propioki literatura generoko lanen bilakaerari egin ohi zaio erreferentzia. Eta zentzu berean, arlo ez literarioko
|
euskal
letren historia aztertzeko saio batzuk ere aurki daitezke. Historiografiarekin izan dezakeen gertutasunagatik, erreferentzia interesgarriak izan daitezke euskal prosa zientifikoaren historiaz eta periodizazioaz oraintsu egin diren proposamen batzuk7 Beraz, erreferentzia hauek kontuan izanik, eta gure ikergaira moldatuz, guk ere euskal letren arlo bat aztertuko dugu, euskarazko historiografiarena alegia.
|
|
|
Eta zentzu berean, arlo ez literarioko euskal letren historia aztertzeko saio batzuk ere aurki daitezke. Historiografiarekin izan dezakeen gertutasunagatik, erreferentzia interesgarriak izan daitezke euskal prosa zientifikoaren historiaz eta periodizazioaz oraintsu egin diren proposamen batzuk7 Beraz, erreferentzia hauek kontuan izanik, eta gure ikergaira moldatuz, guk ere
|
euskal
letren arlo bat aztertuko dugu, euskarazko historiografiarena alegia.
|
|
2004
|
|
|
Campionen ekarpena Nafarroako
|
euskal
letretan itzela izan zen, eta neurri batean XVII. mendean Axularrek Lapurdin, XVIII.ean Larramendik Gipuzkoan, edota XIX.ean Mogel Astarloatarrek Bizkaian bezala, XIX. eta XX. mendeen arteko tarte hartan Campionek Nafarroan burutu lana garai berri baten hasiera izan zen, hala nola, komunzki deitzen den berpizkundea, herri literatura guztietan noiz edo noiz gertatzen den hura. Campionen kasuan, eta garai bertsuan Nafarroan ere ibili zen Bonaparte printzearekin gertatu ez zen bezala, poligrafoa Iruñeko gizartean gorki erroturiko pertsona genuen, hainbat dendaren jabea, bertako prentsan maiz kolaboratzen zuen idazlea, eguneroko politikan eskua sartzen zuenetakoa, eta finean, Nafarroako giro kulturaletan mardoki sarturik, bere aitagoitasuna ezin ukatuzkoa genuen.
|
|
|
Iruzurra agerian utzi zuen lehenbizikoa Saran zegoen Wentworth Webster artzain protestantea izan zen, Madrilgo Boletin de la Real Academia de la Historia aldizkarian 1883an publikatu zuen artikulu batean hain zuzen. Ez da Monglaverena
|
euskal
letretan dugun faltsifikazio kasu bakarra. Hortxe ditugu, esate baterako, Xahoren Anibalen kantua, Arakistainen Alosko kantua, Hiribarrenen Heren suge eta Beltzuntzeren kantua, Michelen Abarkaren kantua, edota Otaegiren Beotibarko kantua, guztiak Macpherson eskoziarraren eraginpean, berak sorturiko Ossian bardoaren Fingal lanaren bidetik.
|
|
|
Eta ez Nikolasena bakarrik; baita euskaraz jardun duten beste hainbat idazle nagusiren edozein biografia ere. Orain arte
|
euskal
letretan egin den apurrari erreparatuta, jakitekoa izango litzateke zenbait euskal idazleri eman izan ote zaion nik Orixeri eman diodan neurriko edo antzeko biografi trataera. Nolanahi ere, Orixerenak edo ez, poetikoak edo ez, gure historiako idazleen biografia ederrak dastatzeko gogoz nago.
|
|
|
Julene Oihanburu protagonistak gauza asko deskubritzen du kulturgintzan gertatzen denari buruz. Gure
|
euskal
letren mundutxoan, alegia. Alabaina, zerbaitek edo norbaitek eragozten dio hori egitea.
|
|
|
Sabino Aranaren eraginpean Bizkaiko
|
euskal
letretan nor gailendu zen azalduta ere, laburregi geratuko litzateke haren ekina Bizkaia aldean. Politika eta administrazioaz zein euskalgintzaz zerbait esana dut gorago.
|
|
|
Egan. Hrankan. etab.)
|
euskal
letrek argitara eman dituzten orririk jorienak cskaini dizkigu.
|
|
|
Hegoaldean Habsburgotairen mcndean pentsatzea arriskugarri bihurtu zenez, Iparraidean
|
euskal
letren loraldia gertatuko da XVII. mendean. Ziburu eta Donibane Lohizunehiriek, salvata salvandis, egun Biibok duen eragina zuten beren 3000 biztanleekin.
|
|
|
Ez da beti horrela izan ordea. Eta lehengo kontuakgo resten hastea zaharkeri zantzu eta gainbeheraren erakusle izaten den arren, akordatzen naiz aspaldi ez dela auzolanerako sentimendu zabaldu bat zegoela
|
euskal
letren baratze koxkorra lantzen genuenon artean (sektarismo gehiago ere bai, egia osoa esan behar bada). Akordatzennaiz, baita ere, horrelakoak idatzi zituela poetak," kritika konplizea" proposatuz:
|
|
|
Bestaldetik, oso handia delako, oraindik orain, prentsaren aipu soiletik kritika sakonera (eremu unibertsitarioan mugatua) dagoen dibortzioa. Unibertsitateek,
|
euskal
letrak lantzeko bost fakultate ezberdin dituzten arren (EHU, NUP, MU, Deustua, Baiona eta UEU kontatuz, sei), ez dute asmatu euskal irakurleen orientabide goseari erantzuten. Horrenbeste lan literarioen aurrean erreferentzia falta sumatzen da.
|
|
2005
|
|
|
Lehen esan dut, oso liburu esperimental gutxi egiten dela
|
euskal
letretan. Baina, aldi berean, azken hamarkadetan euskal poesia, esate batera, ari da jorratzen publiko zabalago batetara iristeko bideak.
|
|
|
" Kintanak Behin batean izeneko desutopia bat idatzi zuen. Amets gaiztoa zen hura, burlaz hartu zuen zenbaitek, haserre bizienaz gehienek, baina hura ere amets bat zen, amets gaizto eta gogangarria, Geroz
|
euskal
letretan ez du beste inork utopiaren bidea ibili eta orain postumoki esan behar Zarate datorkigu utopiaren haizeaz oreatuta..."
|
|
|
Esan bezala, bilduma honetako ipuinek badakarte aldea orain arte ikusi ditugun beste egile batzuen lanekiko. Hauek, generoaren ezaugarrien aldetik, garatuagoak agertzen dira, deskripzioak eta gertaerak eurak narratiboagoak egiten dira, ordura arte ohikoak ziren gaietatik (arazo sozialak, hizkuntzarenak eta politikoak) urruntzen dira, tesi ipuinetik urruntzen dira eta bada ahalegin berezia ipuingintza klasikoa
|
euskal
letretara ekartzeko.
|
|
|
euskal eskola, euskararen legea, unibertsitatearen garapena, frankismoak eragindako deskulturazioari aurre egitearren kultura politika berriak... Hori guztia gehi sasoiak sormenerako ema8"
|
Euskal
letren dantza, 1983 Literatur produkzioaren azterketa kritikoa", Kandela, Hordago, 1983 ten zituen erraztasunak. Punkak aldarrikatzen zuen" hik heuk egin" sasoia zen, eta ez alferrik.
|
|
|
Gauzak, ordea, beti ez daude argi, inondik ere. Esaterako,
|
euskal
letretako ipuingintza dela-eta esango nuke sarri arazo nagusi birekin behaztopa egiten dugula, bat, ipuinaren izaera literario orokorrari dagokionarekin eta, bi, euskal ipuingintzaren bilakaerari dagokionarekin. Itxuraz, eta itxuraz bakarrik arazo bi izan arren, biak elkarlotuta azaldu ohi zaizkigu.
|
|
|
Donibane Lohizunen, 1892ko abuztuan herriko etxeak, Goyhenetche medikua alkate delarik, besta euskaldunak antolatzen ditu Antoine d' Abbadie-ren ohoretan. Alabainan
|
euskal
letretako mezenas hain ezagutua Académie des Sciences eko president edo buru izendatua izana da eta karia horretara omenaldi bat eskaintzen zaio. Hain zuzen, mintzaldiei ihardesteko xutitu zen Antoine dAbbadie eta amaitu zuen bere eskerrezko mintzaldia aldarrikatuz:
|
|
|
Etxegaraitarrak (Karmelo eta Bonifazio) ezagun eta sona handikoak izan dira
|
euskal
letretan historia, literatura edota euskara gaietan. Bonifaziok, hala ere, inkesa berezia izan zuen beti, musikazaletasunarekin batera, zuzenbidearekiko, eta, batez ere, euskal foru zaharretatik etorritako hainbat erakunde eta araubideekiko.
|
|
|
E. Showalter eta G. Greerek diotenez, ospe literarioa emakumeentzat iragankorra da; bere garaian ospetsuak izandako emakume idazleak, urteak pasatu eta gero, arrastorik utzi gabe desagertzen dira (Moi 1995, 66). Badirudi hori gertatu dela
|
euskal
letretan aritu diren andreekin hasieratik hona.
|
|
|
Txikitasuna aldarrikatzen du Iholdi lanean agertzen diren mikroipuinetanadibidez, eta emakumearen eta gizonaren rolak apurtu etabe rriak proposatzen ditu Romeo, Julieta eta saguaklibu ruan besteak beste.
|
Euskal
letretan pisu handiko baina nahiko ikusezina den Elefante txori bihotza dugu Landa.
|
|
|
Arantxa Iturbek aletxoga rrantzitsu bat ipini du euskal ipuingintza modernoanharremanei buruzko hausnarketa umorez zipriztinduz eta emakumearen ikuspuntutik kontatuz. Laura Mintegik euskal giro sozio-politikoan kokatu ditu emakume irudi gaurkotuak eta maitasuna eta psikoanalisia elkartu ditu
|
euskal
letretan. Gainera, ezin dugu ahaztu emakumeenarteko harremanen gainean hitz egin digula (literaturan orain dela gutxi arte oso gutxi jorratu den gaia da hau).
|
|
2006
|
|
|
Luis Baraiazarra Txertudi euskaltzain urgazle eta idazle meñakarrak urte asko daramatza Karmel aldizkarian idazten. Bilboko Liburu Azokak euskararen nahiz
|
euskal
letren alde gogor ahalegintzeagatik Urrezko Luma saria eman zionean, poz handia izan zuten Karmelekoek, eta Luis Baraiazarraren bizitza eta lanari eskaini dizkiote 255 zenbakiko hainbat orrialde. Beste hainbat egin dute Elisabet Hirutasunarena doatsuarekin, oraintxe betetzen baita bere heriotzaren lehen mendeurrena.
|
|
|
36ko gerlaren ondorioak, hauekin literatura atal gotorraren muntatzen arigara hondar urteotan. Gaurko
|
euskal
letretako izen sonatu bakoitzak bere36ko gerla kontatzen edo kantatzen digu.
|
|
|
Ez da alferrikakoa izango haren obrari buruzko gogoeta labur bat: abangoardismorik gorrienean jaio zen
|
euskal
letretara, poema hipermodernoak idatziz, hala nola hamarkada bat lehenago Arantzazuko santutegia abangoardia artistikoaren erakusgarri bihurtu zen (urte gutxi batzuk lehenago monasterio zahar bat besterik ez zenean). Aresti izan zen gainera Atxagaren eta eredua, hots, Arantzazuko poeta bat, Bilbokoa bezain (ikus Maldan behera edo Harri eta herri, eta abar).
|
|
2007
|
|
|
Makinak beti behar du dirdiratsu, merezi du: Jaurlaritza
|
euskal
letren alde. Larderia horrexen aurrean inurri bezain gizaki sentitzen zelako idatzi zuen Kafkak.
|
|
|
Eta
|
euskal
letren altxorra astinduz gero (Lizardiren Bihotz begietan, Leteren Nafarroa, arragoa, Arestiren Harrizko Herri Hau, Sarasua anaien Canis fidelis, Amurizaren Akelarretik Josapatera?), zerrendak luze joko liguke. Oro har, testu irekiak dira metaforikoak, eta halaxe dira horiek guztiak:
|
|
|
Sinatzaileen artean,
|
euskal
letretako izenik garrantzitsuenetako zenbait zeuden, hala nola: Jon Alonso, Koldo Izagirre, Eider Rodriguez, Edorta Jimenez, Jose Luis Otamendi, Julen Gabiria...
|
|
|
Ados dago, nolabait, Ur Apalategi iritzi horrekin. Bernardo Atxagari emaniko Espainiako Sari Nazional horrek, zeinak adin nagusigoa lortu duen (hamazortzi urte dira ordutik), garrantzi handia izan zuen
|
euskal
letretan.
|
|
|
Utikan izeneko agiriak ekaitz batek bezala astindu du
|
euskal
letren paisaia. Sinatzaileen testua ikusita, bederen, horrela esango luke begiraleak.
|
|
2008
|
|
|
" Emaztea Baztangoa izateak areago motibatu ninduen".
|
Euskal
letren munduaz mintzatzen hasi eta" berria naiz mundu honetan" adierazi digu.Txikitan ez zuen hizkuntza kontzientziarik. Munduan bi hizkuntza bakarrik zirela uste zuen:
|
|
|
Lekuko izango gara. Erreportaje hasieran jaiotzen ikusi dugun haurra
|
euskal
letra modernoen aitona bihurtu da, bilobek egiten dizkioten bihurrikeriei irribarrez. Bizi ote den galdetzen genuen hasieran.
|
|
|
zuen titulu Zabalaren kritika hark eta, besteak beste, liburuaren erudizioaz, estilo landuaz eta esaldi luzeez berba egiten zuen. Bestelako gauzak irakurtzen nenbilen, gaztetxo oraindik, baina badirudi duela hamabost urteko
|
euskal
letren panoraman liburu" zaila" zela Itzalen itzal.
|
|
|
Nazio identitatearen auzia oker planteatzeko joera bi aldetakoa da gure herrian:
|
euskal
letretan dabilen euskaltzale askok ez du onartu nahi nazio politikoaren eta nazio kulturalaren arteko barne lotura, alde batetik; eta euskal mundu abertzalean dabilen beste askok ez du nazio identitatearen auzia sentimendu eta ideologia politikotik haratago doan auzia dela onartu nahi. Zergatik ote?
|
|
|
Lehenik, Cadizko Konstituzioa euskaraz azaltzen zuen lanaren berri izan genuen, Juan San Martinek argitaratutako artikulu baten bidez25 Katexima politiko zen testu hura, umeen eskoletan erabiltzeko pentsatua; hala ere,
|
euskal
letretan ohi koa ez zen gaia jorratzen zuen. Lau urte geroago, San Martinek berak eskuizkribua ren faksimilea argitaratu zuen26 Baina argitaratutako eskuizkribua anonimoa zen eta gure lagun maiteak, Angel Ibisate jaunak27, egilearen izen abizenak argitu zizkigun.
|
|
|
Ezaguna da
|
euskal
letretan Axular-en itzala. Izan ere, euskal literaturan barrena ikertzaile ibili direnentzat ezinbesteko mugarria da idazle nafarra.
|
|
|
Horregatik, akaso, 60eko hamarkadan hasi zen mugimendu bat
|
euskal
letretan Bilbo bilaka zedin euskal hiriburu literarioa. Honetan aintzindari Aresti izan zen eta Atxagak Pott bandaren garaiean Bilbora bizitzera joanez joera honen oinordekotza aldarrikatu zuen.
|
|
|
Garai batez, Elizak eta haren moralak
|
euskal
letren ikertzaileen artean zuten eragina kontuan izanik, ez zen harrigarri Etxaidek Echepareren neurti tzen defentsaren> egiteko gisa horretako argumentu desenkusagarrien eskain
|
|
|
Hala dio, adibi dez, Sarasolak (1971 [1976, 37 or.]): Dechepare> es> un> cultivador> > de> la> poesía> medieval, paradoxa bururaino eramanik, bere burua hain harroki
|
euskal
letren aitzindari eta bide urratzailetzat zeukan autorearen obraz, euskal> literaturaren> > bat> hesten> [BOk azpimarratua] zuela erranez. Horrela haren arkaismoa> (idem, 39 or.) ere aipatu zuen Sarasolak, oihartzunean, Juaristik (1987, 37 or.), ildo beretik, Dechepare, > en> efecto, > es> un> primitivo> [azpimarratzea Jjrena] baieztatzen zuela, eta Aulestiak (1991), halaber, medie > val> retardado> gisa itxuratzen.13
|
|
|
Etxahun Barkoxe-ri buruz egiten duen azterketa luzea, lan mota zinez berria da orduko
|
euskal
letretan. Erran daiteke, literaturaren kritikagintzari bihurgune bat ematen diola, ordu arteko kritika moldeak (Urkijo, Etxepare, etb.) kontutan hartzen badira.
|
|
|
Lhande-k hiru pundutan egituratzen du bere erantzuna. Lehenik onartzen du ez daitekeela aurki
|
euskal
letretan obra nagusien zerren da luze haietarik bat, Europako hizkuntza handietan bezala. Bainan, kontze zioa egin ondoan, bi mailetan aurreratzen du bere ikusmoldea.
|
|
|
Harek dionez, gabezia hortan da oinarritzen Euskal Herritik kanpo nabaritzen den ezagutza eskasa. Bigarrenik, xeheki zenbatzen du zer den atzematen
|
euskal
letren ondasunen artean, poesia, ant zerkia eta prosa denak batean emanik:
|
|
|
Hirugarren partean, mendez mende aipatzen ditu
|
euskal
letretan agertu diren obrak eta idazleak. Menturaz, ohar interesgarrienak XX garren mende ari buruz egiten ditu, batez ere Euskal ikerketak aipatzen dituelarik sorkun tzarekin batean.
|
|
|
hemengo eguzkitza> bezala, solana? > adieraz hartu beharrekoa dirudiena17 Ez, aldiz,
|
euskal
letretan berrikitanago zabaldu diren puntu kardinalen izenik18 Horrek berak ere zer pentsatua ematen du: aspaldiko hitza eta aspaldiko atziz kia da alde, horretan ez dago dudarik.
|
|
|
Azkenik, Txomin Agirrek bere hurrengo nobeletan arras gaizki jarri zuen Bilbo185, nahiz egia den bere lehen testuetan ez zela horren hertsia186 Horregatik baliteke Txomin Agirreren egiletza hori aurkibideko nahasketa bat izatea. Edozein kasutan, testua Azkuerena izan zein Txomin Agirrerena izan, garaiko euskaltzaleentzat hiriek sortaraz zezaketen maitasun despit harremana ikusteko baliagarria da187 Zelanagura delarik, hiriak nekez onartzearen arazoak luzaz segitu zuen
|
euskal
letretan, Gabriel Arestik berak izateraino tentazio «mendizaleak»188.
|
|
|
Bai zuzenean idatziz zein besteek idatz zezatela sustatuz. Zentzu horretan Azkue
|
euskal
letren munduan berrikuntzak sartzen saiatu zen. Antzerkia batez ere zarzuelen eta operen parte gisa landu zuen (libreto moduan), eta gaia ez da hemen aztertuko178 Arreta nobelagintzan jarriko da.
|
|
|
Ikusten denez, Gortazar hizkuntza ikasteko adina euskaltzalea izan zen eta militantziagatik EuskalEsnalearen harpidetza ere ordaintzen zuen, baina orduko euskarazko ekoizpenaren kalitate urriak desmotibatu egin zuen laster. Eta susma liteke Gortazarri gertatu bezala (eta lehenago Unamunori bezala), Azkueren katedran euskara ikasten ibili ziren ehundaka bilbotarrei ere,
|
euskal
letren mundua ez zitzaiela oso erakargarri gertatu eta laster abandonatu zutela (edo maila sinbolikoan gorde). Salbuespena, oso ideologizaturik zeuden ikasleak izan bide ziren, gehienak sabindarrak (baina baita Euskalerria Elkartekoren bat ere).
|
|
|
Dena dela, euskal literaturaren arazo estrukturalek berari ere eragin zioten, eta sintomatikoa da Etxeparek eleberririk idatzi ez izana. Aipatzekoa da, orobat, Buruxkak bildumako atal pare batek, beren eduki heterodoxoagatik (maitasun librea eta eskola laikoa), Ipar Euskal Herrian eskandalua eragin eta obra galbidean jartzea, berez estrukturalki mugatua zen
|
euskal
letren esparrua are gehiago murriztuz213 Kuriosoki Azkuek Etxepareren obra polemikoa irakurtzean hitz gozoak izan zituen egilearentzat: «Zure gutun polit Buruchkak irakurtzen ari naiz:
|
|
|
Ikasleen emaitzei dagokionez, aipatu da, katedrak, berez, ez zuela
|
euskal
letren historian nabarmendu zen pertsonarik ekarri. Hala ere, ehundaka erdalduni euskarara lehen gerturapen bat egiteko bidea eskaini zien, eta euskaldun zahar ziren ikasleei beren hizkuntza lantzeko abiapuntu bat eman zien.
|
|
|
Blaise Ademak, Eskualdunako zuzendari izanik, euskaltzain kargua onartu izan balu bere bidez mugaz gaindiko lotura zuzena mantentzeko aukera onak egon zitezkeen. Ez zuen onartu baina, eta haren lekuan aukeratu zenak, Landerretxek, ez zuen inondik Adema batek izan zezakeen eragina Iparraldeko
|
euskal
letren munduan. Broussainek Azkueri behinola aipaturiko SaintPierre Eskualdunako erredaktorea eta Baionako seminarioko irakaslea aukera hobea izan zitekeen Akademiaren eredu eta proiektuak mugaren alde hartan zabaltzeko.
|
|
|
Ikusten denez Azkuek orotariko kultur produktuak ekoizten zituen. Alde horretatik pertsona guztiz langile eta polifazetikoa zen, eta bere jarduna
|
euskal
letren mundutik haratago zihoan: berdin biltzen zituen hitzak, zein operak konposatzen, aldizkariak argitaratzen edo Akademia bat zuzentzen.
|
|
|
Baina trantsizioa atzeratu arren, ez zuen epe luzera frantses nazionalizazioari aurre egiteko eredurik eskaintzen. Egon bazeuden Eskualdunaren inguruan
|
euskal
letrak maila jasora eraman nahi zituzten idazleak (Broussain, Etxepare, etab.). Baina aldizkaria ez zuten beraiek kontrolatu baizik asmo apalagoko euskaltzale tradizionalistek. Horregatik Eskualdunak frantses nazio ideia (bertsio katolikoerregionalistan) sustatu zuen.
|
|
|
Edozein kasutan nahiko argi geratzen da Akademiak lurralde eta euskalki guztien gutxi gorabeherako ordezkaritza bilatu zuen arren, ez zela osatu hiztun ahalik eta «jatorrenak» biltzeko irizpidearen arabera. Aukeratu ziren pertsonak
|
euskal
letretan arituak ziren, prestigioa zuten, eta beraz Akademian lan egin eta haren autoritatea lagundu zezaketen.
|
|
|
Erakunde aski klerikala zen beraz. Horrek, hein handiz, garaiko
|
euskal
letren munduan zegoen errealitatea islatzen zuen. Litekeena da, gainera, aukeraketa egitean nahitara bilatzea elizgizonen ordezkaritza zabala, erakundeari, euskaldun askoren begietan, prestigio handiagoa emateko ustean.
|
|
|
Resurreccion Maria Azkue (Lekeitio, 1864 Bilbo, 1951) pertsonaia ezaguna da
|
euskal
letren munduan. Bere lan ugarien artean bereziki nabarmenak dira euskara gaztelaniafrantses hiztegi monumentala(), herri kantutegia(), Morfologa vasca gramatika lana (1925) eta Euskalerriaren yakintza folklore bilduma().
|
|
2009
|
|
|
Badago hor, bistan denez, kosmopolitismo errogabearen kritika zuzen bat, baina antzeman daiteke, era berean, kanpora zabaldu nahi eta ezin bat, mundu zabalera egokitu ezin bat. Kinka historiko beretsuan (Lizardik ez bezala, 1936ko gerra aurreko
|
euskal
letren pizkundea ezaguKonplexua izan da beti partikularraren eta unibertsalaren arteko dialektika, eta are konplexuagoa ausaz hizkuntza komunitate gutxituen kasuan.
|
|
|
Salbuespenak kenduta, hau da, Orixeren Euskaldunak poema. Euskal Herri erruralaren erretratua, jadanik klasiko bihurtua?, eta Lauaxeta, gerra zibilean fusilatua?, Monzon, Mirande, Gabriel Aresti, JoxAnton Artze, Lekuona, Arregi, Izagirre, edo Lizardi bezalako poetak kenduta, literatura idatziaren emaitza urria da oso, katalanaren aldean behintzat. 1980ko hamarraldian, Bernardo Atxagak,
|
euskal
letren eraberritzaile nagusietako bat izango zenak, mugimendu poetiko konprometituenaren azken hondarren desintegrazioa sinbolizatu zuen poema bilduma txiki batean: Etiopia.
|
|
|
Ez dakit Joanmari Torrealdaik gaurko gau honetan zer esango ote digun, bizitzan zehar
|
euskal
letren alde egin duen lana azaldu eta aztertzerakoan, Liburuaren Gauean urtero eman ohi dugun ohorezko aintzatespenaren aurtengo aipamena edo berari egokitu zaiola-eta, baina argi gera bedi, othoi, gurea ez dela saria, badaezpada ere...
|
|
2010
|
|
|
Aldudera doa mediku 1905ean, eta sasoi horretan Eskualduna astekariarekin kolaboratzen hasi zen. Aldudeko medikua guztiz apartekoa da
|
euskal
letren Parnaso txikian, bera baita laiko bakarrenetariko bat gure literaturaren historiako elizgizonen segida kolorebakoan. Liburu bi plazaratu zituen, Buruxkak (1910) eta Beribilez (1931), zein baino zein pozoitsuagoak Villasanteren ustez.
|
|
|
Kontua da argumentuaren hariarekin batera, hainbeste jazokuneren artean, gogoetarako makina bat aukera eskaintzen dizkizula ezari ezarian, gure historiaren eztabaidarako eta desmitifikaziorako oso baliagarriak diratekeenak. Horrekin batera, ezin gustagarriago suertatu zitzaidan nobelaren orrialdeetan
|
euskal
letren Parnaso txikiko hainbat lagun hezur haragituta ikustea, protagonismo nabarmenarekin zeregin desberdinetan. Hasieran bertan, Pedro Agerrek. Axularrek?
|
|
|
Lehenengo eta behin zukeen literaturarenganako zaletasuna, eta alde horretatik, irakurleak jarraitu eta lagundu ziokeen idazleari literatur hizkeraren bilaketan eta lanketan, egileak proposaturiko hizkuntza kodearen zailtasunak gorabehera. Bestalde, Jean Etxeparek abian jarri zuen indibidualizazio prozesu bat ordura arteko euskalduntasun kolektiboaren nozioaren baitan, eta horrenbestez ikuspegi subjektibo, pertsonal eta are eta autobiografikoa ere ekarri zuen
|
euskal
letretara. Irakurle parte hartzaileak joera nartzisista hori onetsi zukeen.
|
|
|
Kontuak kontu, Buruxkak desagertu egin zen ofizialki
|
euskal
letren eszenategitik Jean Etxepare hil arte. Berau 1935eko urtarrilean zendu zen Kanbon.
|
|
|
Aldudera doa mediku 1905ean, eta sasoi horretan Eskualduna astekariarekin kolaboratzen hasi zen. Aldudeko medikua guztiz apartekoa da
|
euskal
letren Parnaso txikian, bera baita laiko bakarrenetariko bat gure literaturaren historiako elizgizonen segida kolorebakoan. Liburu bi plazaratu zituen, Buruxkak (1910) eta Beribilez (1931), zein baino zein pozoitsuagoak Villasanteren ustez.
|
|
|
Etxeparek sexuari buruz dihardu, baina ez hodeietako aingeruenaz eta inguru minguruka, baizik eta haragizko gizon emakumeen sexuaz eta zuzen eta esplizituki. «Amodioa» irakurritakoan kargutuko zara norainoko haustura zekarkion ordura arteko
|
euskal
letra jainkojale eta ahalketien mundutxoari.
|
|
|
XX. mendean sartzean,
|
euskal
letretako puntako protagonistak goitizenzale izan genituen: Lizardi, Lauaxeta, Orixe, Kirikiño?
|
|
|
Ez da oso luzea Gure txoriak liburuak
|
euskal
letretan duen tradizioa. Izan ere, tradizio hori hari bat da single singlea, soilik bizpahiru aitzindarirenganaino eroango gaituena.
|
|
|
Iruñean (Nafarroa) jaioa. Aitatxi, Fermin,
|
euskal
letretan Larreko izenez ezagutua. Aita ere, Aingeru, euskararen ingurukoan hainbat urtez jardundakoa eta hainbat artikulu eta libururen egile, euskaltzain osoa izan zen.
|