|
2004
|
|
|
Zeharo harrituta nengoen, zer ote zen hura, zergatik ez ote nion gizon hari Setatsuari bezala ulertzen. Jakina, umea izan eta artean ez jakin munduan
|
hizkuntza
desberdin asko zeudenik. Geroago jakingo nuen hori, eta geroago halaber, Pauline Bernardettek kontatuta, Babelgo dorrearen istorioa.
|
|
|
—Pentsatzen jarrita —hasi nintzen orduan—, ia gauza bera da Babelen gertatua eta Piarresekin gertatua. Zeren, jakina, zer gertatzen zen Jainkoak
|
hizkuntzak
nahastu eta bakoitzari berea eman zionean. Bada, batek" pasa egidak pala" esaten ziola besteari, eta honek aitzurra pasatzen ziola.
|
|
|
Nolanahi ere, esan dut, moja ttikia eta bion arteko kontuak oso geroko kontuak dira; ez Antiaju Berde ezagutu nuen garaikoak. Orduan ia ez nekien ezer, ezta
|
hizkuntza
asko zirenik ere. Eta, alde batera, hori izan zen nire suertea.
|
|
2010
|
|
|
" kultura horren [iparramerikarra] osagai nagusiak hauexek dira:
|
hizkuntza
ingelesa, kristautasuna, konpromiso erlijiosoa, legearen inperioaren kontzeptua gobernarien erantzukizuna eta gizabanakoen eskubideak batera hartzen dituenaeta indibidualismoaren balore protestanteak, lanaren etika eta gizakiek zerua lurrean eraikitzeko ahalmena eta beharra dutelako ustea".
|
|
|
Gizakia taldeak ematen duen identitaterik gabe uler ote daitekeen XX. mendearen bukaerako eztabaida filosofiko interesgarrienetarikoa izan da. Hau da, nazioak, erlijioak,
|
hizkuntzak
edo, oro har, kulturak gizabanakoa guztiz azaltzeko ezinbestekoak ote diren, ala, alderantziz, gizabanakotasun hutsa nahikoa ote den. Beste era batera esanda:
|
|
|
Liberalismoak gizaki eredu bat proposatzen du kultura lotura guztietatik guztiz askea. Kultura eta honi lotuta dauden hainbat osagai(
|
hizkuntza
, ohiturak, mundu ikuskerak, erlijioa...) zeharo kontingenteak lirateke. Benetan balio duena arrazoimen kalkulatzailea da.
|
|
|
Historiako gorabeheretan oraingoa bezain gizarte pluralistarik ere izan zen, batez ere kulturen arteko nahasketa erraztu zen lekuetan. Esaterako, inperio mazedoniarra osatzerakoan Alexander Handiaren asmoen artean greziarren eta barbaroen arteko nahasketa zegoen, horretarako ezkontza mistoak eta ohituren eta
|
hizkuntzen arteko
trukaketa bultzatuz. Hiri helenistikoen irudia oraingo hiri handietakoarekin konparagarria dateke.
|
|
|
Ilustrazioaren oinordekoak liratekeen ideia sinple bezain astunen karietara jokaera politiko bateratzailea zabaldu da, salatzen duen bekatua bere oinarrian duelarik. Alegia, eskatzen duena zera da, identitate juridiko bakar bat har dezagun, identitatea eratzerakoan
|
hizkuntzak
, etniak, sexuak edo dena delakoak betetzen duen lekua identitate juridiko horrek bete dezan modu esklusiboan. Ez dira konturatzen, ordea, identitate mota berri bat eraikitzen dutela, eta horrek besteek sor litzaketen antzerako arazoak sortzen dituela, gu/ besteak eskema ezaguna berdin berdin erabiltzen duelako.
|
|
|
Euskaldun Ameriketara iritsi berriek, beraz, topo egiten zuten era zuzenean bitan banaturiko Euskal Herriaren errealitatearekin: itsasoz beste aldean edukiko zituzten bai, batetik, ofizialki" atzerritarrak" ziren baina euskaraz mintzo zitzaizkien auzokideak eta bai, bestetik, pasaporte bereko baina ama
|
hizkuntza
desberdineko auzokideak ere.
|
|
|
Prozesu horretan euskara izan zen katalizatzaile nagusia. Euskara zen Ameriketara migratutako frantses euskaldun guztien
|
hizkuntza
, eta era berean baita euskaldun espainolen gehiengoarena. Hizkuntza bera edukitzea ezin garrantzizkoagoa gertatu zen identitate formaziorako.
|
|
|
Euskara zen Ameriketara migratutako frantses euskaldun guztien hizkuntza, eta era berean baita euskaldun espainolen gehiengoarena.
|
Hizkuntza
bera edukitzea ezin garrantzizkoagoa gertatu zen identitate formaziorako. Atzerriko lurralde batean beste hizkuntza bat egiten duen jendeaz inguratuta, badago joera bat berezkoa kasik aterpea bilatzeko ulertu ulertzen dituzun eta ulertzen dizutenen artean, alegia, gerizatzeko ezagun suertatzen zaizun giroan," ininteligiblearen amildegia" saihestuz.
|
|
|
Hizkuntza bera edukitzea ezin garrantzizkoagoa gertatu zen identitate formaziorako. Atzerriko lurralde batean beste
|
hizkuntza
bat egiten duen jendeaz inguratuta, badago joera bat berezkoa kasik aterpea bilatzeko ulertu ulertzen dituzun eta ulertzen dizutenen artean, alegia, gerizatzeko ezagun suertatzen zaizun giroan," ininteligiblearen amildegia" saihestuz. Jakina, hortik abiatuko da identitate formazioa:
|
|
|
Baina, deigarriena da, bigarren ortodoxia horren abiapuntuan zer eta darwinismoa dagoela, zeren urte horietan uste baitzen
|
hizkuntza
batzuk bestetzuk baino hobeak zirela, garatuago zeudela, eta hautespen naturalaren ekintzari aupada eman behar zitzaiola, hizkuntza baldarrak albait arinen ezaba zitzan, euskara gure kasuan. Jakina, ikuspegi horretatik euskarak, traketsaren traketsaz, ez zeukan zer egiterik eta enbarazutik kentzea zen hoberena.
|
|
|
Baina, deigarriena da, bigarren ortodoxia horren abiapuntuan zer eta darwinismoa dagoela, zeren urte horietan uste baitzen hizkuntza batzuk bestetzuk baino hobeak zirela, garatuago zeudela, eta hautespen naturalaren ekintzari aupada eman behar zitzaiola,
|
hizkuntza
baldarrak albait arinen ezaba zitzan, euskara gure kasuan. Jakina, ikuspegi horretatik euskarak, traketsaren traketsaz, ez zeukan zer egiterik eta enbarazutik kentzea zen hoberena.
|
|
|
eta hori alemanez bakarrik. Gainera, 1912rako hogeita lau
|
hizkuntzatara
itzuli zen, tartean armeniera, txinera, hebraiera, sanskrito edota esperanto. Konparazio baterako, 1859tik 1890era arteko hiru hamarkadetan Darwinek soilik 39.000 ale saldu zituen Espezieen jatorria famatuarenak, ingelesezko sei edizioetan.
|
|
|
Julien Vinson Parisen jaio zen 1843an, baina aitaren ogibidea dela-eta umetan Indiara joan zen eta bertako
|
hizkuntzak
eta ingelesa ikasi zituen 1852 tartean. Berriro Europan, Nancy-ko Ur eta Oihanetako Eskolan graduatu zen, eta Baiona aukeratu zuen destino gisa, non euskal hizkuntzaz jabetzea eta aztertzea deliberatu baitzuen 1866 aldera, eta izen handiko espezialista bihurtu zen luzaro barik.
|
|
|
Julien Vinson Parisen jaio zen 1843an, baina aitaren ogibidea dela-eta umetan Indiara joan zen eta bertako hizkuntzak eta ingelesa ikasi zituen 1852 tartean. Berriro Europan, Nancy-ko Ur eta Oihanetako Eskolan graduatu zen, eta Baiona aukeratu zuen destino gisa, non euskal
|
hizkuntzaz
jabetzea eta aztertzea deliberatu baitzuen 1866 aldera, eta izen handiko espezialista bihurtu zen luzaro barik. Beñat Oihartzabal euskaltzainak dioenez, Julien Vinson
|
|
|
Alde horretatik, jatorri ei buruzko kontuak lekuz kanpokotzat jotzen ziren zenbait zirkulu akademikotan. Esate baterako, pentsatzeko modu hori dela-eta Pariseko Hizkuntzalaritza Elkarteak 1866an baztertu egin zituen
|
hizkuntzaren
jatorriaren gaineko eztabaida formalak bere ekitaldietatik, eta, jaso ziren kritikengatik debekua atzera bota bazen ere, hurrengo hamarkada osoan ez zen etorkiari buruzko eztabaidarik plazaratu. Alde horretatik oso deigarria da ikustea, hizkuntzaren jatorri eta eboluzioari buruzko August Schleicher doiztarraren teoriek jaramon eskasa lortu zutela Pariseko filologo konparatiboen artean, izatez Darwinen ideien isla zirelarik.
|
|
|
Esate baterako, pentsatzeko modu hori dela-eta Pariseko Hizkuntzalaritza Elkarteak 1866an baztertu egin zituen hizkuntzaren jatorriaren gaineko eztabaida formalak bere ekitaldietatik, eta, jaso ziren kritikengatik debekua atzera bota bazen ere, hurrengo hamarkada osoan ez zen etorkiari buruzko eztabaidarik plazaratu. Alde horretatik oso deigarria da ikustea,
|
hizkuntzaren
jatorri eta eboluzioari buruzko August Schleicher doiztarraren teoriek jaramon eskasa lortu zutela Pariseko filologo konparatiboen artean, izatez Darwinen ideien isla zirelarik.
|
|
|
Schleicher ek —eta bai Vinsonek— organismo bizitzat zeuzkan
|
hizkuntzak
, biziduntzat, eta, hortaz, natur zientzien metodo eta prozedurekin aztertu beharrezkotzat. Schleicher en ikuspegian, hizkuntzak muin muineko tokia merezi du giza espeziearen ezaugarri espezifiko nagusia baita eta pentsamenduarekiko banaezina, orobat.
|
|
|
Schleicher ek —eta bai Vinsonek— organismo bizitzat zeuzkan hizkuntzak, biziduntzat, eta, hortaz, natur zientzien metodo eta prozedurekin aztertu beharrezkotzat. Schleicher en ikuspegian,
|
hizkuntzak
muin muineko tokia merezi du giza espeziearen ezaugarri espezifiko nagusia baita eta pentsamenduarekiko banaezina, orobat. Zentraltasun horretan bermatuta, Schleicher ek, hiru arotan zatitu zuen giza espeziearen historia ebolutiboa:
|
|
|
Zentraltasun horretan bermatuta, Schleicher ek, hiru arotan zatitu zuen giza espeziearen historia ebolutiboa: lehenik eta behin,
|
hizkuntzaren
organo fisikoaren eta dagozkion ezaugarrien garapenaren aroa, bigarrenik, hizkuntzaren garapenaren aroa, eta hirugarrenik, aro historikoa. Eskema horren baitan, Schleicher en ustez hizkuntzaren garapenak ditu estekatzen, batetik, antropoideen animaliatasuna eta, bestalde, gizakiaren benetako gizatasuna, eta horrenbestez, gizakiaren eboluzio progresibo eta linealaren ideia horretan, hizkuntza da gizakia egiten duena.
|
|
|
Zentraltasun horretan bermatuta, Schleicher ek, hiru arotan zatitu zuen giza espeziearen historia ebolutiboa: lehenik eta behin, hizkuntzaren organo fisikoaren eta dagozkion ezaugarrien garapenaren aroa, bigarrenik,
|
hizkuntzaren
garapenaren aroa, eta hirugarrenik, aro historikoa. Eskema horren baitan, Schleicher en ustez hizkuntzaren garapenak ditu estekatzen, batetik, antropoideen animaliatasuna eta, bestalde, gizakiaren benetako gizatasuna, eta horrenbestez, gizakiaren eboluzio progresibo eta linealaren ideia horretan, hizkuntza da gizakia egiten duena.
|
|
|
lehenik eta behin, hizkuntzaren organo fisikoaren eta dagozkion ezaugarrien garapenaren aroa, bigarrenik, hizkuntzaren garapenaren aroa, eta hirugarrenik, aro historikoa. Eskema horren baitan, Schleicher en ustez
|
hizkuntzaren
garapenak ditu estekatzen, batetik, antropoideen animaliatasuna eta, bestalde, gizakiaren benetako gizatasuna, eta horrenbestez, gizakiaren eboluzio progresibo eta linealaren ideia horretan, hizkuntza da gizakia egiten duena. Alabaina, Schleicher en ideia horrek lotuta zeraman hizkuntzaren garapena ere prozesu progresibo eta lineala dela, emeki emeki hizkuntzak hobetuz doazela, eta ondorioz inplikatzen du halaber giza komunitateak sailkatu egin daitezkeela segun eta beraien hizkuntza garapena zein mailataraino iritsi den.
|
|
|
lehenik eta behin, hizkuntzaren organo fisikoaren eta dagozkion ezaugarrien garapenaren aroa, bigarrenik, hizkuntzaren garapenaren aroa, eta hirugarrenik, aro historikoa. Eskema horren baitan, Schleicher en ustez hizkuntzaren garapenak ditu estekatzen, batetik, antropoideen animaliatasuna eta, bestalde, gizakiaren benetako gizatasuna, eta horrenbestez, gizakiaren eboluzio progresibo eta linealaren ideia horretan,
|
hizkuntza
da gizakia egiten duena. Alabaina, Schleicher en ideia horrek lotuta zeraman hizkuntzaren garapena ere prozesu progresibo eta lineala dela, emeki emeki hizkuntzak hobetuz doazela, eta ondorioz inplikatzen du halaber giza komunitateak sailkatu egin daitezkeela segun eta beraien hizkuntza garapena zein mailataraino iritsi den.
|
|
|
Eskema horren baitan, Schleicher en ustez hizkuntzaren garapenak ditu estekatzen, batetik, antropoideen animaliatasuna eta, bestalde, gizakiaren benetako gizatasuna, eta horrenbestez, gizakiaren eboluzio progresibo eta linealaren ideia horretan, hizkuntza da gizakia egiten duena. Alabaina, Schleicher en ideia horrek lotuta zeraman
|
hizkuntzaren
garapena ere prozesu progresibo eta lineala dela, emeki emeki hizkuntzak hobetuz doazela, eta ondorioz inplikatzen du halaber giza komunitateak sailkatu egin daitezkeela segun eta beraien hizkuntza garapena zein mailataraino iritsi den. Horrela eginez, era honetako sailkapen bat itxuratu zuen, hizkuntzen tipologia aintzat hartuz:
|
|
|
Eskema horren baitan, Schleicher en ustez hizkuntzaren garapenak ditu estekatzen, batetik, antropoideen animaliatasuna eta, bestalde, gizakiaren benetako gizatasuna, eta horrenbestez, gizakiaren eboluzio progresibo eta linealaren ideia horretan, hizkuntza da gizakia egiten duena. Alabaina, Schleicher en ideia horrek lotuta zeraman hizkuntzaren garapena ere prozesu progresibo eta lineala dela, emeki emeki
|
hizkuntzak
hobetuz doazela, eta ondorioz inplikatzen du halaber giza komunitateak sailkatu egin daitezkeela segun eta beraien hizkuntza garapena zein mailataraino iritsi den. Horrela eginez, era honetako sailkapen bat itxuratu zuen, hizkuntzen tipologia aintzat hartuz:
|
|
|
Eskema horren baitan, Schleicher en ustez hizkuntzaren garapenak ditu estekatzen, batetik, antropoideen animaliatasuna eta, bestalde, gizakiaren benetako gizatasuna, eta horrenbestez, gizakiaren eboluzio progresibo eta linealaren ideia horretan, hizkuntza da gizakia egiten duena. Alabaina, Schleicher en ideia horrek lotuta zeraman hizkuntzaren garapena ere prozesu progresibo eta lineala dela, emeki emeki hizkuntzak hobetuz doazela, eta ondorioz inplikatzen du halaber giza komunitateak sailkatu egin daitezkeela segun eta beraien
|
hizkuntza
garapena zein mailataraino iritsi den. Horrela eginez, era honetako sailkapen bat itxuratu zuen, hizkuntzen tipologia aintzat hartuz:
|
|
|
Alabaina, Schleicher en ideia horrek lotuta zeraman hizkuntzaren garapena ere prozesu progresibo eta lineala dela, emeki emeki hizkuntzak hobetuz doazela, eta ondorioz inplikatzen du halaber giza komunitateak sailkatu egin daitezkeela segun eta beraien hizkuntza garapena zein mailataraino iritsi den. Horrela eginez, era honetako sailkapen bat itxuratu zuen,
|
hizkuntzen
tipologia aintzat hartuz:
|
|
|
•
|
Hizkuntza
analitikoak
|
|
|
Schleicher ek uste zuen eta Vinsonek harekin baterahizkuntzak klase batetik hurrengora igarotzen direla perfekzioaren bila, alegia, hobetuz doazela pentsamendua ahalik eta hobekien eta bizkorren adierazteko. Baina, naturala da hobekuntza prozesu hori, hots, naturala da
|
hizkuntzen
eboluzioa, gizakien borondateak ez baitu zerikusirik. Horrela delarik, hizkuntza isolatzaileak, aglutinatzaile izatera iritsi dira, eta aglutinatzaileak flexibo izatera:
|
|
|
Baina, naturala da hobekuntza prozesu hori, hots, naturala da hizkuntzen eboluzioa, gizakien borondateak ez baitu zerikusirik. Horrela delarik,
|
hizkuntza
isolatzaileak, aglutinatzaile izatera iritsi dira, eta aglutinatzaileak flexibo izatera: hauexek dira maila gorenera ailegatu diren hizkuntzak.
|
|
|
Horrela delarik, hizkuntza isolatzaileak, aglutinatzaile izatera iritsi dira, eta aglutinatzaileak flexibo izatera: hauexek dira maila gorenera ailegatu diren
|
hizkuntzak
. Alabaina, begi bistakoa da gaurko hizkuntza asko ez daudela sailkapen horretan sorburu duten antzinagoko hizkuntzen mailan.
|
|
|
hauexek dira maila gorenera ailegatu diren hizkuntzak. Alabaina, begi bistakoa da gaurko
|
hizkuntza
asko ez daudela sailkapen horretan sorburu duten antzinagoko hizkuntzen mailan. Kasurako, latina eta latin kumeak, edota ingelesa eta alemana eta berorien arbasoak.
|
|
|
hauexek dira maila gorenera ailegatu diren hizkuntzak. Alabaina, begi bistakoa da gaurko hizkuntza asko ez daudela sailkapen horretan sorburu duten antzinagoko
|
hizkuntzen
mailan. Kasurako, latina eta latin kumeak, edota ingelesa eta alemana eta berorien arbasoak.
|
|
|
Kontraesan hori azaltzeko, Schleicher ek proposatu egin zuen eta Vinsonek onartuhizkuntzak bizidunak diren heinean jaio, hazi, ugaldu eta hil egiten direla. Hortaz, aldi bi bereizi zituen
|
hizkuntza
baten bizitzan. Batetik, garapen formala lortzen duen bitartekoa:
|
|
|
Batetik, garapen formala lortzen duen bitartekoa: aldi horretan
|
hizkuntza
bat isolatzaile, aglutinatzaile eta flexiboen klaseetatik igarotzen da maila gorenera iritsi arte. Maila horixe izango zen, adibidez, hizkuntza indoeuroparrak erdietsi zuena.
|
|
|
aldi horretan hizkuntza bat isolatzaile, aglutinatzaile eta flexiboen klaseetatik igarotzen da maila gorenera iritsi arte. Maila horixe izango zen, adibidez,
|
hizkuntza
indoeuroparrak erdietsi zuena. Bigarren aldian, ostera, hizkuntzak atzerabide formala jasaten du, gainbehera moduko bat, eta flexio sistemaren endakatze bat gertatzen da, sinplifikazioranzko joera bat agertzen da.
|
|
|
Maila horixe izango zen, adibidez, hizkuntza indoeuroparrak erdietsi zuena. Bigarren aldian, ostera,
|
hizkuntzak
atzerabide formala jasaten du, gainbehera moduko bat, eta flexio sistemaren endakatze bat gertatzen da, sinplifikazioranzko joera bat agertzen da. Atzerabide formalaren hasiera hizkuntza historian sartzeak markatzen du.
|
|
|
Bigarren aldian, ostera, hizkuntzak atzerabide formala jasaten du, gainbehera moduko bat, eta flexio sistemaren endakatze bat gertatzen da, sinplifikazioranzko joera bat agertzen da. Atzerabide formalaren hasiera
|
hizkuntza
historian sartzeak markatzen du.
|
|
|
Julien Vinsonek marko teoriko horren barruan paratu zuen euskara, ondorioak ondorio. Esan ohi denez,
|
hizkuntza
aglutinatzailea da euskara. Hortaz, Vinsonek aldi prehistoriko batean kokatuta begietaratu zituen euskara eta euskaldunak.
|
|
|
Hortaz, Vinsonek aldi prehistoriko batean kokatuta begietaratu zituen euskara eta euskaldunak. Vinsonen iritziz euskararen lexikoak egiaztatu egiten ditu bai
|
hizkuntzaren
primitibotasuna eta bai euskaldun populuarena ere. Maiz erabili zuen argudioa da, adibidez, kontzeptu abstraktuak eta ideia orokorrak esateko euskal berben gabeziarena; adibidez, arbola termino generikoa kanpotik hartua litzateke euskaraz, zeren, zuhaitz espezieak banan banan izendatzeko hitzak egon arren, zuhaitzaren kontzeptua bera arrotza bailitzateke eta kanpotik mailegatua, euskararen beste milaka batzuk bezalaxe.
|
|
|
Maiz erabili zuen argudioa da, adibidez, kontzeptu abstraktuak eta ideia orokorrak esateko euskal berben gabeziarena; adibidez, arbola termino generikoa kanpotik hartua litzateke euskaraz, zeren, zuhaitz espezieak banan banan izendatzeko hitzak egon arren, zuhaitzaren kontzeptua bera arrotza bailitzateke eta kanpotik mailegatua, euskararen beste milaka batzuk bezalaxe. Areago, euskal lexiko jatorraren azterketan oinarrituta (egutegia, familia...) Vinsonek berreraiki nahi zuen
|
hizkuntza
prehistoriko horrekin asoziaturiko zibilizazio maila, eta iradoki zuen besteak beste euskaldunen gizarte primitiboa poliandrikoa izan zela: bai, ondo ulertu duzu, artzaintza aurretiko sasoi batean, Vinsonen ustez, euskal emakumeek gizonezkoez osoturiko haremak edo gobernatuko zituzten.
|
|
|
bai, ondo ulertu duzu, artzaintza aurretiko sasoi batean, Vinsonen ustez, euskal emakumeek gizonezkoez osoturiko haremak edo gobernatuko zituzten. Vinsonen begietarako, dena dela, euskaldunen originaltasun bakar bakarra euren
|
hizkuntza
zen, euskara, maileguz lortuak baitziren euskaldunen gainerako elementu kultural guztiak.
|
|
|
Bestalde, Schleicher ek darwinismo linguistiko bortitza defendatzen zuen, alegia,
|
hizkuntzen
erresuma hautespen naturalaren eta bizitzagatiko borrokaren legeek eraendua dela, bizidunen mundua bezalaxe, eta, haren ustez enbor indoeuroparreko hizkuntzak gertatu ziren garaile borroka horretan. Jakina, Julien Vinsonek ere onartzen zuen hizkuntzen arteko norgehiagoka, eta baita, esan gabe doa, txartoen moldaturiko hizkuntzen suntsipena.
|
|
|
Bestalde, Schleicher ek darwinismo linguistiko bortitza defendatzen zuen, alegia, hizkuntzen erresuma hautespen naturalaren eta bizitzagatiko borrokaren legeek eraendua dela, bizidunen mundua bezalaxe, eta, haren ustez enbor indoeuroparreko
|
hizkuntzak
gertatu ziren garaile borroka horretan. Jakina, Julien Vinsonek ere onartzen zuen hizkuntzen arteko norgehiagoka, eta baita, esan gabe doa, txartoen moldaturiko hizkuntzen suntsipena.
|
|
|
Bestalde, Schleicher ek darwinismo linguistiko bortitza defendatzen zuen, alegia, hizkuntzen erresuma hautespen naturalaren eta bizitzagatiko borrokaren legeek eraendua dela, bizidunen mundua bezalaxe, eta, haren ustez enbor indoeuroparreko hizkuntzak gertatu ziren garaile borroka horretan. Jakina, Julien Vinsonek ere onartzen zuen
|
hizkuntzen arteko
norgehiagoka, eta baita, esan gabe doa, txartoen moldaturiko hizkuntzen suntsipena. Euskararen kasua aintzat hartuta, Vinsonek ezin saihestuzkotzat jotzen zuen berorren galera, izan ere, etorkizun hurbilean desagertuko baita lehiakide oso ahaltsuek gailenduta:
|
|
|
Bestalde, Schleicher ek darwinismo linguistiko bortitza defendatzen zuen, alegia, hizkuntzen erresuma hautespen naturalaren eta bizitzagatiko borrokaren legeek eraendua dela, bizidunen mundua bezalaxe, eta, haren ustez enbor indoeuroparreko hizkuntzak gertatu ziren garaile borroka horretan. Jakina, Julien Vinsonek ere onartzen zuen hizkuntzen arteko norgehiagoka, eta baita, esan gabe doa, txartoen moldaturiko
|
hizkuntzen
suntsipena. Euskararen kasua aintzat hartuta, Vinsonek ezin saihestuzkotzat jotzen zuen berorren galera, izan ere, etorkizun hurbilean desagertuko baita lehiakide oso ahaltsuek gailenduta:
|
|
|
Euskararen kasua aintzat hartuta, Vinsonek ezin saihestuzkotzat jotzen zuen berorren galera, izan ere, etorkizun hurbilean desagertuko baita lehiakide oso ahaltsuek gailenduta: aglutinatzailea delarik euskarak fase historikoan ez du ezer egiterik aldameneko
|
hizkuntza
flexiboen oldarraren aurrean, eta bizitzagatiko borrokak garbituko du berez. Horrexegatik, beraz, Vinsonen ustez euskara sakonki erregistratzeko premia zegoen, iraganeko hondar hori ahalik eta lasterren zeharo aztertzeko behar larria, hautespen naturalaren logika gupidabakoak bizien mundutik erauzi baino lehenago.
|
|
|
Hau da, euskararen desagerpena era natural batez etorri beharrekoa bada, berez berez, darwinismo linguistiko horrek ikusarazi bezala, orduan zergatik ez utzi prozesu natural hori berez gerta dadin? Gainera, suntsitu beharrean, beharbada, euskara aglutinatzaile izatetik flexibo izatera igaroko litzateke, eta bizirik iraun izan ere, euskarak dokumentaturiko aldaketa drastikoak pairatu ditu azken mendeotan, eta, egungo aditu batzuen beldurrak betetzekotan, behin eta ergatiboaren k hori galduta,
|
hizkuntza
preindoeuropar moldakaitza izatetik mintzaira indoeuropar peto petoa izatera pasatuko litzateke. Beraz, zer dela-eta esku hartu bilakabidean?
|
|
|
Guretzat behintzat, bada amorragarria pentsatzea Frantzian garai horretan ez zegoela darwinismoaren aldezlerik, eta hizkuntzalaritzaren esparruan nabarmendu zen darwinista ia bakarra, hain zuzen, Julien Vinson izatea eta, hain justu, euskara bezain
|
hizkuntza
trakets eta atzeratu bat aztertzen aritzea.
|
|
|
Gazteak irribarre egin zuen: " Egia esan,
|
hizkuntzak
ematen dit beldurrik handiena. Horrek atzeratu ninduen lehenago ere.
|
|
|
" Nola esaten da" neska" hango
|
hizkuntzan
–", galdetu zion gazteak. " Horrek hori ez dik jakingo, galdeiok mutilengatik!", sartu zen mozkorti itxurako soldadua.
|
|
|
" Egun on, aita", esan dit Sarak euskara garbian. Berari gustatu egiten zaio bere aitaren
|
hizkuntza
. " Zuk ere asko maite al nauzu?", galdetu diot.
|
|
|
Noren aurrean dagoen, nirekin ala Mary Annekin edota beste amerikarrekin, ahots bat edo bestea jartzen du, aldarte bat edo bestea erakusten. Eta ez da
|
hizkuntza
aldaketarengatik bakarrik.
|
|
|
Mary Annek bezala, ni idazle izatea nahi luke Donaldek. Nire memoriala ikusi zuenean haserretu egin zen pittin bat nirekin" inork ulertu ezin zuen
|
hizkuntza
batean zegoelako". Mary Annek belaunarekin jo du, eta ez du gaiarekin jarraitu.
|
|
|
Oihal pusketa bat zeukan, Gernikako bonbardaketaren egunean bere izeko batek zeraman soinekoarena nonbait, eta alkandoraren barruko aldean josi beharra izaten zuen irteera bat genuen bakoitzean; haren faltan bere onetik aterata ibiltzen zen, amuletoa galdu duen barbaro baten moduan. Ramuntxok, berriz, ingeles
|
hizkuntzari
eskaintzen zion arreta guztia. Ahal zuen guztietan, hartu liburuak, hartu zintak, eta estudiatzera erretiratzen zen.
|
|
|
Ahal zuen guztietan, hartu liburuak, hartu zintak, eta estudiatzera erretiratzen zen. Edo
|
hizkuntza
horretan idatzitako liburuak irakurtzera, bestela. Behin batean, organizazioaren barruan ardura gehiago hartzeko eskatu zion Papik, eta Ramuntxoren ezezkoa borobila izan zen.
|
|
|
Bazkari legea egin eta bainu bat hartzera joan gara Kaweahren goiko aldeko putzura, eta nekeaz garbituta bezala atera naiz handik. Atsegin ematen zuen ur hotzak; atsegin handiagoa, oraindik, gure haurtzaroko
|
hizkuntzan
aritzeak. Aspaldiko partez:
|
|
|
Mary Annek badaki: jardun horren bitartez umeak nire ama
|
hizkuntzara
hurbildu nahi nituen, horixe besterik ez. Bete gabe geratuko den nahia, gauzak asko aldatzen ez badira.
|
|
|
Esango diot Mary Anni ospitalera joaten garenean, hementxe dagoela, abuztuaren hamalaugarreneko ohar honen azpian. Behartuz gero, irakurtzeko hiru
|
hizkuntzatan
: berak ingelesez, Efrainek espainolez eta Josebak nire ama hizkuntzan.
|
|
|
Behartuz gero, irakurtzeko hiru hizkuntzatan: berak ingelesez, Efrainek espainolez eta Josebak nire ama
|
hizkuntzan
.
|
|
|
Eta monsieur Nestorrek ere esan zidan lehengoan telefonoz deitu nionean. Oso ondo ari dela
|
hizkuntzarekin
".
|
|
|
egon Villa Lecuonan ala egon Iruainen, ezin nituela klase haiek huts egin. Garrantzi handia ematen zion berak Pariseko
|
hizkuntza
jakiteari. " Gainera, ondo dago bera Iruainen ibiltzea udan, Juan bertan dagoela.
|
|
|
Antzinakoak ziren denak. Otorduak prestatzen zizkidan Adela artzain andrearen sukaldean maiz aipatzen zen otsoa; bailarako lehen etxean, Beheko Errotan, artoa ehotzen zuten, eta haren kalaka entzun ahal zen arratsaldeetako bakean; osaba Juanen zaldiak ikustera hurbiltzen ziren askok ez zuten euskara beste
|
hizkuntzarik
ezagutzen, eta nirekin egokituz gero, eta ez espero bezala Lubisekin," caballo, caballo" adierazten zidaten hatz erakuslea begira eramanez: zaldiak ikusi nahi zituztela, alegia.
|
|
|
" marfilezko atetik" burura sartzen zaizkigunen tankerakoa, poetaren esamoldea erabiltzearren. Mundu zaharra desegiteko zorian zegoen ordurako —1963, 1964— eta Iruainen biltzen zen jende hura bera ere atzenduta zegoen, bere
|
hizkuntza
desberdin hura ahazteko zorian. Espuru, gezeta, domentxa, inguma, txoleta, mitxirrika:
|
|
|
Eta izenak berak ez zirenean, haien adiera nagusiak galtzen ziren, mende askotan barrena mamitutako ñabardura j asotzen zutenak. Eta kasu batzuetan, ez hitzak edo adierak bakarrik, baita
|
hizkuntza
bera ere.
|
|
|
Sinestezina dirudi; sinestezina egiten zait hemen, Stonehameko rantxoan, bertatik bertara Lizen eta Sararen ehunka haur liburu ditudala: bere orrialdeetan ikusi nuen aurreneko aldiz ama
|
hizkuntza
inprimategi letretan idatzita, 1964an, 15 urterekin.
|
|
|
Hunkigarria zen, egiazki, nire ama
|
hizkuntza
latina bailitzan ulertu beharra eta lehen begiraldian arrotz egiten zitzaizkidan hitzak poliki poliki ezagutuz joatea; hala nola gertatzen den lurpetik ateratako txanponekin urez eta ozpinez igurtzi eta garbitzean. Ibilbide horretan, bestalde —Lizardiren irakurketa zailak onura hau ere bazuen—, ahaztu egiten zitzaidan gainerako guztia; beste zeinahi eginkizunetan baino areago.
|
|
|
" Legendes!", hots egin zuen. Edo apika ingelesez, legends,
|
hizkuntzak
etengabe nahasteko bere ohitura zela eta. " Seguru zaude?", galdetu nion.
|
|
|
" Horixe baietz, ondo jarriko da", esan nion belarrira. Pentsamendu asko nahastu zitzaizkidan buruan, arima asko banitu bezala zein bere mintzoarekin, edo arima bakarra baina
|
hizkuntza
asko erabiltzen zituena, eta azkenean neure buruari egindako promesa batekin erabaki zen dena: Liz eta Sara gure alabei 60 zaldiko azienda baino zerbait gehiago utziko niela, berriro luma hartu eta bukatu egingo nuela Ameriketara etorri nintzenetik gogoan ibilitako memoriala.
|
|
|
Baina berak ez zuen aparteko interesik jarri. Jakina, ipuinak ez ziren zuen
|
hizkuntza
zahar horretan argitaratuko, baizik eta ingelesez, nik zuzenduta. Ez zituen oso bere sentitzen".
|
|
|
Zuen
|
hizkuntza
zahar horretan. En la vieja lengua de ustedes.
|
|
|
" Ingelesez kosta egiten bazaizu, zergatik ez gaztelaniaz? Azken batean, gaztelania ere zure
|
hizkuntza
da. Egin ezazu gaztelaniaz eta lagunduko dizut nik ingelesez jartzen".
|
|
|
" Han behintzat ulertuko du norbaitek. Nik ez bezala."" Bai, hango batzuek eutsi egiten diote oraindik
|
hizkuntza
zaharrari." Gelara joan eta ekipajea egiten hasi nintzen. Liburua eskuko maleta txiki batean sartu nuen aldean eraman ahal izateko.
|
|
|
Hurrengo goizean, Visaliako aireportuan, Mary Annek gaia atera zuen berriro. "
|
Hizkuntza
txikien ohizko gorrotatzaile baten aurrean sentituko zinen atzo, ziurrenik. Baina ez da nire kasua.
|
|
|
David eta osaba Juan askotan aritzen ziren euskaraz elkarren artean, eta niri biziki gustatzen zitzaidan soinu hura Stonehamen entzutea." Enbarkerako deitzen hasita zeuden, ez zegoen hitz egiteko beta handirik. " Beharbada zuk zenuen arrazoi —esan nion— Agian mesede egingo zion Davidi
|
hizkuntza
aldaketak. Azken batean, ez zeukan Euskal Herrira itzultzeko asmorik." Mary Annek ez zuen nire komentarioa aintzat hartu:
|
|
|
David eta bion arteko hainbat gutun gogoratu zitzaizkidan, zenbat lerro eskaintzen genizkion
|
hizkuntzaren
gaiari. " Erabaki zailak dira guretzat —esan nion Mary Anni— Pentsa ezazu zure hizkuntza bostehun milioik edo gehiagok hitz egiten dutela.
|
|
|
David eta bion arteko hainbat gutun gogoratu zitzaizkidan, zenbat lerro eskaintzen genizkion hizkuntzaren gaiari. " Erabaki zailak dira guretzat —esan nion Mary Anni— Pentsa ezazu zure
|
hizkuntza
bostehun milioik edo gehiagok hitz egiten dutela. Gurea, berriz, ezta milioi batek ere.
|
|
|
Daviden jokaerari buruzko iritzia ere eman nion gutunean. Arrazoi zintzoak sumatzen nituela euskaraz idazteko erabakian, ez bakarrik nik Visaliako aireportuan aipatutako
|
hizkuntza
txikien defentsa. Itxura batera, Davidek ez zuela nahi izan bere emazteak, bere bigarren bizialdiko lekuko nagusiak, Ameriketara joan aurrekoa xeheki ezagutzea, eta horregatik hartu zuela irtenbide hura:
|
|
|
Itxura batera, Davidek ez zuela nahi izan bere emazteak, bere bigarren bizialdiko lekuko nagusiak, Ameriketara joan aurrekoa xeheki ezagutzea, eta horregatik hartu zuela irtenbide hura: Ameriketara joan aurreko bizialdiaren albisteak k z eta r z betetako
|
hizkuntza
ezezagun baten atzean ezkutatzea. " Zuk ezin izango zenuen irakurri, baina bai Obabako jendeak, edo Lizek eta Sarak baldin eta inoiz Stonehamen lurperatutako mitxirrika hartaz aurrera joaten baziren euskal hiztegian."
|
|
|
Utikan sentimendu intimoei buruzko azalpen ñabarduraz beteak! Haiek ez zuten
|
hizkuntza
hori ezagutzen. Beste aberri batekoak ziren, antzinakoak, egunkari pertsonalak modan jarri baino lehenagokoak.
|
|
|
ESTEn egiten genituen asanbladetan ikasle batzuk bezalatsu, noski, baina ez berdin. Bi pertsona haiengan sakon sakonetik sortua baitzirudien lexiko hark, etxean ikasitako
|
hizkuntza
batekoa bailitzan.
|
|
|
Berrogeita bi urte geroago, 1999ko irailean, David hila zen eta ni bere hilobiaren aurrean nengoen bere emazte Mary Annekin Stoneham rantxoko hilerrian. Gizon bat epitafioa zizelkatzen ari zen hiru
|
hizkuntzatan
, ingelesez, gaztelaniaz eta euskaraz: " Ez zen inoiz paradisutik hurbilago egon rantxo honetan pasatako denboran baino".
|
|
|
Esan zizun hitzena?" Ezetz egin nion buruaz. " Ba, zuen hitzak lurperatzen ibili ziren bolada luze batean."" Gure hitzak?"" Zuen
|
hizkuntzakoak
. Ez zizun esan, hortaz." Ostera ere ezetz egin nion.
|
|
|
But it' s beautiful!", hots egin zuen niregana zuzenduz.
|
Hizkuntza
bitxia zela, baina ederra. Bere kezka azaldu zidan gero, ea ez zegoen zazpigarren hitzaren ordezkorik gure hizkuntzan.
|
|
|
Hizkuntza bitxia zela, baina ederra. Bere kezka azaldu zidan gero, ea ez zegoen zazpigarren hitzaren ordezkorik gure
|
hizkuntzan
. " Rantxo, diozu?" Gizonak belarrira eraman zuen hatza.
|
|
|
" Zerbait bururatzen bazaizu, aldatu —esan zidan berak— Davidi ez litzaioke ardura. Beti esaten zuen zuk oso ondo zenekiela Obabako
|
hizkuntza
." Hitz bila hasi nintzen oroimenean. " Ez dakit ba, agian hau..." Paperean abeletxe idatzi nuen.
|
|
|
Gizonak eskua zabaldu, eta hatzekin zenbatzeari ekin zion. Abeletxek bi letra gehiago zituela rantxo k baino, esan zidan, eta hilarrian oso leku justua zeukala hiru
|
hizkuntzatan
jarri beharreko esaldi harentzat. Ez zitzaiola inch bat ere sobratzen.
|
|
|
Ez dakit zergatik, egia esan. Lizek eta Sarak zuen
|
hizkuntzaren
izpi batzuk ikasteagatik egiten zuen berak."" Orduan, begiratu bat emango diet. Nahiz sarkina sentitu."" Ibili lasai. Berak beti esaten zuen zu zinela itsasoaz bestalde gelditzen zitzaion adiskide bakarra."" Oso lagun onak izan ginen.
|
|
|
4. Euskara beti atzera begira bizi den
|
hizkuntza
|
|
|
Ez zait balio memoriaren haztarrika ibiltze hori, ez eta euskararen gauzatze arruntean horren ohikoa den ariketa linguistikoa, euskaldunok ez baitiogu elkarri hitz egiten, euskaldunok ez baikara xoil mintzo, jarduera filologikoan dihardugu gehienetan, aurreindoeuropearra astintzen, Europako
|
hizkuntz
aztarna zaharrena erakusleihoan paratzen, denboran atzera begira, eta ekintza bera dateke jarduera erdaldun hutsa, denbora objektiboan gibeleranzko ariketa soila, bizirik irautea ahalbidetu txiriparen goraipatze saioa, kamaleonizatze lana perfekziozko ekimena bailitzan, ikusi gabe mendeetako higatze basatia, elea bestelakotu duena; hizkuntz ekonomia deritzote, glotozidio neritzoke.
|
|
|
...rdugu gehienetan, aurreindoeuropearra astintzen, Europako hizkuntz aztarna zaharrena erakusleihoan paratzen, denboran atzera begira, eta ekintza bera dateke jarduera erdaldun hutsa, denbora objektiboan gibeleranzko ariketa soila, bizirik irautea ahalbidetu txiriparen goraipatze saioa, kamaleonizatze lana perfekziozko ekimena bailitzan, ikusi gabe mendeetako higatze basatia, elea bestelakotu duena;
|
hizkuntz
ekonomia deritzote, glotozidio neritzoke.
|
|
|
Begi zoli eta jantzia zeukan poesia irakurtzerakoan, eta anitz irakurria zen; bizipen eta sentipenak poesian gauzatzerakoan, aldiz, agian zinezkotasunarenak zerabilen nagusiki. Aspaldiko poemetan historia,
|
hizkuntza
eta elezaharrenganako zaletasuna, eta ezagutza, nabarmentzen diren bezala, Hutseaniko hazkurria azkenekoan haren barne munduko poz eta minei lotuago azaltzen zaigu, beti ere jakintsu, aske, jostari. Edozein gisaz, haren poetika osaturik uzten duen heinean, Joxemiel bera oraindik hobeki ezagutzeko ere balio duke.
|
|
|
Honezkero ordezkatu nauk, beste nia, edo, hobekiro esanda, ordezkatu haut? Euskara ez duk motz, euskalduna baizik, Euskarak ez dik errua, euskaldunak baizen, eta poesiarako barne esakuntzarako edozilegi bekit
|
hizkuntza
oreaz jolasa: niarekin borrokan ari den honek ez baitzekik zertan erabili hizkuntza, zer esan nahi duen dakieno, hori aldrebeskeria!
|
|
|
Euskara ez duk motz, euskalduna baizik, Euskarak ez dik errua, euskaldunak baizen, eta poesiarako barne esakuntzarako edozilegi bekit hizkuntza oreaz jolasa: niarekin borrokan ari den honek ez baitzekik zertan erabili
|
hizkuntza
, zer esan nahi duen dakieno, hori aldrebeskeria!
|
|
|
Komunzkiegikoa dateke idazkeran kontsolamendu bilatzearena, eta ez dakit nire asmoa ote denentz, baina ideiak ordenatzen eta zentzuak/ deszentzuak bilatzen lagungarria daitekeelakoan ekin diot idazteari. Agian,
|
hizkuntza
jolasaren edertasuna ezkortasuna gainditzen lagungarri daitekeelako. Neuretzat idatzi baitut, arauari ez nakion zor.
|
|
|
" Alde batetik onartu behar omen diet ezinezkoa dela inor bilakatzea
|
hizkuntzaren
jabe egiazko borondate aktiborik erakutsi ezean. Bestalde leporatzen didate nire proposamena ez dela berria, hitzak eta irudiak euskalgintzaren hastapenetik elkarlotu izan direlako eta horren lekuko omen dugu trafiko seinaleak euskaratzeko borroka luzea."
|
|
|
Espero bezala seko esoteriko iruditu zitzaizkidan bertan ageri ziren euskararen inguruko zenbait teorizazio. Webgunean aldez eta moldez esaten zaigu euskaldungoa kolektibo espiritual trinkoa dela, euskaraz dakigunok"
|
hizkuntz
komunitatea" osatzen dugula eta tankerako fantasia kolektibistak, baina litekeena zen Ugarte guztiz bat etortzea ideia pre moderno hauekin eta oso kontutan hartu nituen Irantzuri laguntzerakoan.
|
|
|
Kooperatibismoa arduratzen ez bada, euskara bezala" minorian" dagoen
|
hizkuntza
zail eta trakets batengatik, mundu postmoderno honetan ez duzu beste komunitate trinkorik aurkituko horretarako prest.
|