2004
|
|
—Hogeigarren mendea da, lagun, edo zehatzago esatearren, 1940 urtea, baina hau
|
Euskal
Herria da, eta Euskal Herria gerra batean ibili da orain dela gutxi arte, eta gose asko dago, pobrezia handia, jende gutxi basoak garbitzeko, eta hotsa dabil, otsoz beteta daudela mendiak.
|
|
—Hogeigarren mendea da, lagun, edo zehatzago esatearren, 1940 urtea, baina hau Euskal Herria da, eta
|
Euskal
Herria gerra batean ibili da orain dela gutxi arte, eta gose asko dago, pobrezia handia, jende gutxi basoak garbitzeko, eta hotsa dabil, otsoz beteta daudela mendiak.
|
|
Jaiotzekoa izango nintzen noski, eta azkenean jaio egin nintzen
|
Euskal
Herriko baso batean 1936ko gerra bukatu eta handik gutxira. Basoa Balantzategi izeneko etxearen terrenoetakoa zenez, bertako ukuiluan egin zidaten tokia, eta erabakita gelditu zen hartara nire mundu honetako txokoa, txokoa edo aberria:
|
|
—Lagun on ona —entzun nuen orduan, eta huraxe izan zen Aingeru Guardakoari edo Setatsuari edo dena delakoari entzun nion estreinako aldia—
|
Euskal
Herrian jaio zara, Balantzategi etxeko basoan. Aurrean duzun harana, errota zaharrarekin hasi eta inguruetako baso, etxe eta erreka guztiak hartzen dituena, zure territorioa izango da.
|
2010
|
|
Europa barnean ere, beste hainbeste. Inkisizioak ezarritako sorgin ehiza
|
Euskal
Herrian bertan ezagutu zen, ehun urte luzeetan Anboto, Zeberio, Senpere, Donibane Lohizune, Zugarramurdi edo Hondarrabikoak.
|
|
Izatez, migrazioan ohartu ziren euskararen presentziaz mugaz bi aldeetan, eta, halaber, orduan egiaztatu zituzten bai ustezko atzerritarrekiko alegia, mugaz bestaldeko euskaldunekikokultura hurbiltasuna eta baita ere, alderantziz, benetako diferentzia eta inkomunikazio efektibo eta afektiboa ustezko naziokideekin. Euskaldun Ameriketara iritsi berriek, beraz, topo egiten zuten era zuzenean bitan banaturiko
|
Euskal
Herriaren errealitatearekin: itsasoz beste aldean edukiko zituzten bai, batetik, ofizialki" atzerritarrak" ziren baina euskaraz mintzo zitzaizkien auzokideak eta bai, bestetik, pasaporte bereko baina ama hizkuntza desberdineko auzokideak ere.
|
|
laster euskaldunak euskaldun gisa identifikatuko du bere burua, eta harrera egin dion gizarteak ere euskalduntzat joko du, frantses edo espainol denaz landara. Alvarez Gilaren arabera, horrelaxe edo sortu ziren Rio de la Plata aldean XIX. mendearen azkenaldian
|
euskal
identitatearen formulazio berri batzuk, gutxienez prenazionalista modura sailka daitezkeenak, eta garapen eta diskurtsoaren aldetik oso oso bereziak izan zirenak paraleloki Euskal
|
|
laster euskaldunak euskaldun gisa identifikatuko du bere burua, eta harrera egin dion gizarteak ere euskalduntzat joko du, frantses edo espainol denaz landara. Alvarez Gilaren arabera, horrelaxe edo sortu ziren Rio de la Plata aldean XIX. mendearen azkenaldian euskal identitatearen formulazio berri batzuk, gutxienez prenazionalista modura sailka daitezkeenak, eta garapen eta diskurtsoaren aldetik oso oso bereziak izan zirenak paraleloki
|
Euskal
|
|
Nolanahi, 1876 urtea mugarria izan zen lehen
|
euskal
etxeen fundaziorako, zeren, Euskal Herriko foruen galerak akuilatu egin baitzuen beraien agerpena. Beraz, foruen abolizioaren kontra protesta egiteko sortu ziren, hau da, abiapuntuan euskal etxeek helburu politikoa zuten, baina luze barik aisialdira eta laguntza eta sorospenetara bideratu ziren nagusiki.
|
|
Nolanahi, 1876 urtea mugarria izan zen lehen euskal etxeen fundaziorako, zeren,
|
Euskal
Herriko foruen galerak akuilatu egin baitzuen beraien agerpena. Beraz, foruen abolizioaren kontra protesta egiteko sortu ziren, hau da, abiapuntuan euskal etxeek helburu politikoa zuten, baina luze barik aisialdira eta laguntza eta sorospenetara bideratu ziren nagusiki.
|
|
Nolanahi, 1876 urtea mugarria izan zen lehen euskal etxeen fundaziorako, zeren, Euskal Herriko foruen galerak akuilatu egin baitzuen beraien agerpena. Beraz, foruen abolizioaren kontra protesta egiteko sortu ziren, hau da, abiapuntuan
|
euskal
etxeek helburu politikoa zuten, baina luze barik aisialdira eta laguntza eta sorospenetara bideratu ziren nagusiki. Montevideon sortu zen munduko lehen euskal etxea 1876an, La Sociedad Protectora de la Inmigracion Vascongada Laurac Bat zeritzona, eta hurrengo urtean Buenos Airesen eratuko zen La Sociedad Vasco Española Laurac Bat elkartea.
|
|
Beraz, foruen abolizioaren kontra protesta egiteko sortu ziren, hau da, abiapuntuan euskal etxeek helburu politikoa zuten, baina luze barik aisialdira eta laguntza eta sorospenetara bideratu ziren nagusiki. Montevideon sortu zen munduko lehen
|
euskal
etxea 1876an, La Sociedad Protectora de la Inmigracion Vascongada Laurac Bat zeritzona, eta hurrengo urtean Buenos Airesen eratuko zen La Sociedad Vasco Española Laurac Bat elkartea. Izen horiek argi uzten dutenez, lehen elkarte haiek hegoaldeko lau probintzietako kideak onartzen zituzten soilik, eta bizpahiru hamarkada joango ziren, Bidasoako alde bietako euskaldunak batera elkarte berera bildu aitzin.
|
|
Izen horiek argi uzten dutenez, lehen elkarte haiek hegoaldeko lau probintzietako kideak onartzen zituzten soilik, eta bizpahiru hamarkada joango ziren, Bidasoako alde bietako euskaldunak batera elkarte berera bildu aitzin. Hala ere, jadanik 1880ko hamarkadaren lehen urteetan bai Montevideoko eta bai Buenos Aireseko
|
euskal
etxeetan piztu ziren eztabaida biziak euskaldun guztiak integratzeko, aintzat hartu barik jatorriz nondarrak ziren.
|
|
Nora joan ote ziren, bada, milaka haien ametsak, agian damuaren etxera Ruper Ordorikak kantatzen duenez, ahanzturaren zulora, beharbada sekretupean den ezerezaren baitara. Ez dakit noraino damutuko ziren
|
Euskal
Herria utzi eta Ameriketara joateko egindako hautuaz eta bizi izandako bizitzaz; Jose Mendiagaren kantuen liburuan, honelaxe diosku ahapaldi anonimo batek:
|
|
Ahanzturaren zulo beltzak irentsi ditu euskaldun izengabeok.
|
Euskal
diasporaren gaineko telebistako programak gorabehera, edota azterketa akademikoak ugarituz joan arren, hemen gelditu direnen artean ia zeharo ezabatu da joandakoen gomuta.
|
|
Montevideoko
|
euskal
etxeak hasiera hasieratik bazuen barne aldizkari bat, Laurak bat izenekoa, foruzaletasun intrantsigentearen postulatuak eta defendatzen zituena. Kontua da 1883 urtean barne aldizkari horretan zenbait aldaketa gertatu zirela, esaterako, hamabosterokoa izatetik hilabetean lau aldiz plazaratzera pasatuko zen, eta, gure harirako garrantzitsuagoa dena, erredakzio kontseiluko kide bilakatu ziren bai Jose Aretxabaleta eta bai Domingo Ordoñana ere.
|
|
Auzia nondik etorri zen? Montevideoko
|
euskal
etxeak hainbat emigrante gaixo edota behartsu sorterriratu zituen aurreko urteetan, baina, horrek sortutako gastuaren handiak gainditu egiten zuen elkartearen ahalmen ekonomikoa. Hori dela-eta, 1882an, euskal etxearen hegapekoa baina guztiz beregaina izango zen beste erakunde baten antolaketa aztertu zen, La Caja Vasco Navarra de Reempatrio izenekoarena.
|
|
Montevideoko euskal etxeak hainbat emigrante gaixo edota behartsu sorterriratu zituen aurreko urteetan, baina, horrek sortutako gastuaren handiak gainditu egiten zuen elkartearen ahalmen ekonomikoa. Hori dela-eta, 1882an,
|
euskal
etxearen hegapekoa baina guztiz beregaina izango zen beste erakunde baten antolaketa aztertu zen, La Caja Vasco Navarra de Reempatrio izenekoarena. Aldez aurretik bazirudien sorterriratzeko kutxa horrek kide guztien onespena zeukala, baina aurkari sutsu batekin egin zuen topo, eta polemika piztu zen aldizkariaren orrialdeetan, 1883ko hasieran.
|
|
" Egoera hobetzeko esperantzarekin hona datozen etorkin
|
euskal
nafarretariko batzuk abaildu egiten dira lanaren dorpeaz, eta, euren zoritxarrean, begiak itzultzen dituzte une malerus batean abandonatu zuten urruneko lurraldera; amultsuki gogoratzen dituzte han utzitako aita, ama eta anai arrebak, berauek baitira munduko bakarrak haien zorte negargarriaz ardura daitezkeenak eta zeintzuengandik jaso baititzakete premiazko arta eta zaintza.
|
|
Egitate zinez humanitarioa da, euren herrira, euren familiaren berora itzultzeko bidaiarako beharrezkoak diren eta ez dituzten baliabideez hornitzea; ikuspegi horretatik guztiz txalogarria da Sorterriratzeko
|
Euskal
Nafar Kutxa elkartearen fundazioa.
|
|
Langileriako gazterik indartsuenak eta argienak kostalde hauetarantz erakartzen dituen emigrazioa dela-eta,
|
euskal
nafar probintziak euren populazio osasuntsuaren zati nabarmen batez gabetuta gelditzen ari dira; gizonezkoen taldea, kopuruan eta kalitatean apaldua, gainera desorekan dago emakumezkoen taldearekin alderatuta, beronek ez baitu proportzio berean emigratzen.
|
|
Gauzak era horretara eginez gero, ondorengo txar eta eskasak derrigorrez joango dira ugarituz herentziaren legearen arabera, saihestu ezin duguna. Baldin eta banako akasdun horien emendioari, hemendik gure jokamolde humanitarioarekin itzuliko dugun banako herbalen andana gehituko bagenio, orduan belaunaldi batzuen buruan
|
euskal
arraza, oraindik ere zainart eta indartsua, banako endekatuez osotuko da, gizaki adorebako eta epelotzoez.
|
|
Beraz, Sorterriratzeko
|
Euskal
Nafar Kutxa elkartearen jokamoldea, banako baliogabeak ugaritzea ekarriko duena, nahi bezain humanitarioa izango da, bai, baina euskal arrazaren interes material, fisiko eta intelektualen kontrakoa da guztiz.
|
|
Beraz, Sorterriratzeko Euskal Nafar Kutxa elkartearen jokamoldea, banako baliogabeak ugaritzea ekarriko duena, nahi bezain humanitarioa izango da, bai, baina
|
euskal
arrazaren interes material, fisiko eta intelektualen kontrakoa da guztiz.
|
|
Gorago esan bezala, Jose Aretxabaletaren artikulua irentsiezinekoa suertatu zitzaion Montevideoko
|
euskal
etxeko gehiengoari. Domingo Ordoñanak hartu zuen erantzunaren ardura, eta erlijiotasun garbia darion dialektika kontrajarri zion Aretxabaletaren pentsaera darwindar, positibista eta ateoari, ezin da eta ahaztu, Domingo Ordoñana tradizioz karlista zela eta bai katoliko praktikantea:
|
|
Azken xehetasun bat, esanguratsua dena: Montevideoko Centro Vascongado elkartea izan zen lehen
|
euskal
etxea 1883anbere baitan Bidasoako alde bietako euskaldunak onartu zituena, bere estatutuetako lehen artikuluan halaxe argituta.
|
|
Jean Etxepare mediku eta idazle dotorea 1877an jaio zen Argentinako panpetan, hain zuzen Buenos Aires probintziako Mar Chiquita n, baina, haur zotza zelarik familia
|
Euskal
Herrira itzuli zen eta Lekornen plantatu. Etxeparek Larresoroko seminarioan egin zituen ikasketa ertainak, eta mediku ikasketak Bordelen, non doktore tesia aurkeztu baitzuen 1901ean.
|
|
Etxepare medikua guztiz apartekoa da
|
euskal
letren Parnaso txikian, izan ere, bera izan zen laiko bakarretariko bat gure literaturaren historiako elizgizonen segida kolorebakoan. Liburu bi plazaratu zituen, Buruxkak (1910) eta Beribilez (1931), zein baino zein pozoitsuagoak Villasanteren ustez.
|
|
Liburu bi plazaratu zituen, Buruxkak (1910) eta Beribilez (1931), zein baino zein pozoitsuagoak Villasanteren ustez. Buruxkak liburu malerusa eskandalagarri suertatu zen orduko
|
Euskal
Herrian eta, ondorioz, andregaiak Etxeparerekin hautsi omen zuen, euskal literatura osoko jazokunerik erromantikoena mamituz: melodrama single horrek xarma berebizikoaz tindatzen du Etxepareren irudia.
|
|
Liburu bi plazaratu zituen, Buruxkak (1910) eta Beribilez (1931), zein baino zein pozoitsuagoak Villasanteren ustez. Buruxkak liburu malerusa eskandalagarri suertatu zen orduko Euskal Herrian eta, ondorioz, andregaiak Etxeparerekin hautsi omen zuen,
|
euskal
literatura osoko jazokunerik erromantikoena mamituz: melodrama single horrek xarma berebizikoaz tindatzen du Etxepareren irudia.
|
|
Filosofia zerakasan. Hari dakogu zor,
|
Euskal
Herrian zerbait giren gehienek, gure adimenduko indarrik hoberena: zoin bidez dabilan xuxen jakitea; makur doala zertarik gitazken ohart, sendo gireno; zer den gure arima; mendetik mendera jakintsunek nolako jaidurak daizkoten hauteman; zerk duen egiten ongia, ederra zerk, zerk egia; nundik datorren gizona, mende eta toki guzietako jakintsunen arabera, eta norat doan; azkenik, lur hunen gainean bizi diren gizaldeak nola bizi izan diren orai artio, bakotxa bereaz ala beren artean".
|
|
Jakina, darwinismoak
|
Euskal
Herrian eduki izan duen aurrerakada nekosoa ulertu ahal izateko, batetik, Frantziako eta Espainiako egoera eta baldintzak ezagutu genituzke ondo. Bestetik, ezin ditugu ahaztu Euskal Herriak zirkunstantzia oso bereziak zituela, kasurako, karlistaden ondorioak Hegoaldean, edota ezelako unibertsitaterik ez izatea.
|
|
Jakina, darwinismoak Euskal Herrian eduki izan duen aurrerakada nekosoa ulertu ahal izateko, batetik, Frantziako eta Espainiako egoera eta baldintzak ezagutu genituzke ondo. Bestetik, ezin ditugu ahaztu
|
Euskal
Herriak zirkunstantzia oso bereziak zituela, kasurako, karlistaden ondorioak Hegoaldean, edota ezelako unibertsitaterik ez izatea. Edozelan ere, asko laburtuz guk geuk ortodoxia bi elkarri kontrajarriak pairatu izan direla azpimarratuko dugu.
|
|
Kontura gaitezen, ortodoxia horren baitan euskara harresi babeslea da,
|
Euskal
Herria arrisku guztietatik begiratuko duena. Ondorioz, euskaraz biraorik ez dago, ez dago sakrerik, eta ez dago ere inolako liburu labainkorrik, soilik erlijio liburuak.
|
|
Ildo horretan, guztiz ulergarria da Etxepareren Buruxkak liburu ederraren patu beltza. Izan ere, Buruxkak irakurritakoan jabetuko zara norainoko haustura zekarkion Etxeparek ordura arteko
|
euskal
letra jainkojale eta ahalketien mundutxoari, esparru berriak irekiz bai euskarari berari eta bai euskaldunei ere. Esaterako, Aldudeko medikuak amodioa eta sexua euskal irakurleen solasgai bihurtu zituen, eta, esan gabe doa, aurrez aurre jo zuen ortodoxiaren kontra, zeinaren arabera sexua eta, tabu diren arren, erdaraz aipa baitzitezkeen ezinbestean, baina euskaraz ez, euskarak babestu egiten zuen-eta kutsatu gabeko eremu bat, non bertako biztanleak, Lotilandiako euskaldun maitagarriak, Jaungoikoaren lege barruan bizi baitziren edozein eragin galgarritatik euskarak gerizatuta.
|
|
Izan ere, Buruxkak irakurritakoan jabetuko zara norainoko haustura zekarkion Etxeparek ordura arteko euskal letra jainkojale eta ahalketien mundutxoari, esparru berriak irekiz bai euskarari berari eta bai euskaldunei ere. Esaterako, Aldudeko medikuak amodioa eta sexua
|
euskal
irakurleen solasgai bihurtu zituen, eta, esan gabe doa, aurrez aurre jo zuen ortodoxiaren kontra, zeinaren arabera sexua eta, tabu diren arren, erdaraz aipa baitzitezkeen ezinbestean, baina euskaraz ez, euskarak babestu egiten zuen-eta kutsatu gabeko eremu bat, non bertako biztanleak, Lotilandiako euskaldun maitagarriak, Jaungoikoaren lege barruan bizi baitziren edozein eragin galgarritatik euska... Bada, sexu agerikoa aipatzeaz gainera, halaber nor eta Nietzsche bera zegoen kukututa Buruxkak liburuaren orrialdeetan han hemenka.
|
|
Alegia, umore mota horrek sor diezaigukeen irribarreaz aparte, ohar gaitezen darwinismoaren ideia batek zelan edo halan pitzatu egin zuela euskararen horma isolatzailea, gainditu egin zuela Arbelbideren hesia,
|
Euskal
Herria tieso atxikiko zuena. Nolatan ba, zuen darwinismoak kutsatu Lotilandiako umore sanoa?
|
|
Erdaraz diharduen bigarren ortodoxia horren baitan, kontura gaitezen,
|
Euskal
Herria urtu, lurrundu eta ezereztu egiten da, de facto ez dago Euskal Herririk. Ez da behar.
|
|
Erdaraz diharduen bigarren ortodoxia horren baitan, kontura gaitezen, Euskal Herria urtu, lurrundu eta ezereztu egiten da, de facto ez dago
|
Euskal
Herririk. Ez da behar.
|
|
M. Le Dr. Etchepare" artikulua paratu zuen, hainbat eta hainbat laudorio plazaratuz, tartean Beribilez une oeuvre eternelle dela, eta bai Etxepare medikua zela
|
euskal
idazle gazteen maisua, idazten. Horiez gainera, Lafittek liburuaren laburpena egin zuen, sei bat orrialdekoa, hasieran bertan argi eta garbi adieraziz, Beribilez itxuraz bidai liburu gisara agertu arren, mila eta bat gogoetarako aitzakia dela.
|
|
Lotilandia lo arazle horren baitan giroa ezinago itogarria da, hala Bidasoaz gora nola Bidasoaz behera, izan ere, Jean Etxepare medikuaren modu ia berean, Bizente Aizpuru ordiziarrak ere zorigaiztoko liburu bat argitaratu zuen 1931n. Askoz geroago kontatu zuen Bizente Aizpuruk episodio ilun hori Jakin aldizkarian, 1977an, laurogeita zortzi urteko agure beneragarria zela," Gerra aurreko
|
euskal
herese bat" izenburupean, M. Pagolak jaso zuelarik.
|
|
1936ko gerla amaitzean, Andoainera aldatu zen. Bizente Aizpuruk liburu bi argitaratu zituen arren, ez duzu haren izenik aurkituko ohiko
|
euskal
literaturetan. Bestalde, Auñamendi entziklopediak eskaini dizkio bizpahiru lerro, baina, hiru libururen egilea dela adieraziz, eurotariko lehena, Itziarreko amabirjinari buruzkoa eta 1884an plazaraturikoa.
|
|
Erdarazko zatiak 103 orrialde ditu; ostetik doan euskarazkoak 95 Dirudienez, Beasaingo Leonardo Zunzunegi moldiztegian argitaratu zen. Liburu horren helburua zen erakustea
|
euskal
gazteak ezkondu bitartean nola gorde dezakeen erabateko abstinentzia. Sexu barau hori zaila da, baina ezinezkoa ez.
|
|
Liburuaren orrialdeek hori frogatu nahi dute. Egileak lizunkeriatan itota ikusten ditu
|
Euskal
Herriko gazteak, eta horren adierazgarria litzateke dantza lotua. Igande goizez mezatan eta arratsaldez dultzemeneoan, baltseoan.
|
|
Bizente Aizpururen ustez, kristautasunaren etika jentilen etikarengandik bereizten bada, kastitatearen kontuan da bereziki. Izatez, bertute hori da bere burua kristautzat daukan
|
euskal
gazteak mantendu behar duena, eta beharleku horretan ezer gutxi lagunduko dio bekatua apaizari aitortzeak, zeren, barkamenaren erraztasunak berak gurikeriara bideratuko baitu. Ostera, bertutean sendotzeko biderik seguruena, Aizpururen aburuz, sexu grina borondatearen indarrez menperatzea litzateke, autosugestioz ahalegintzea.
|
|
Urteak eta urteak dira Verne maiteak irla misteriotsu horretan kokatu zituen jazokuneak irakurri nituela artetan errateko, noizko ote Verne euskaraz?, baina, nahi gabe, oroitzapen gozo horrek oso begiko egiten dit Julien Vinson hori, bide batez esateko gure artean gehienetan hain gutxi estimatzen dena. Izan ere, bere garaikide euskaltzaleek eta ostekoek beste horrenbesteeuskararen izterbegitzat jo zuten Julien Vinson,
|
euskal
ikasketei haren ekarpen garrantzitsuak gorabehera, zeren, euskararen desagerpen hurbila Julien Vinsoni saihestezina eta, aldi berean, desiragarria ere iruditzen baitzitzaion. Nondik nora hori?
|
|
Julien Vinson Parisen jaio zen 1843an, baina aitaren ogibidea dela-eta umetan Indiara joan zen eta bertako hizkuntzak eta ingelesa ikasi zituen 1852 tartean. Berriro Europan, Nancy-ko Ur eta Oihanetako Eskolan graduatu zen, eta Baiona aukeratu zuen destino gisa, non
|
euskal
hizkuntzaz jabetzea eta aztertzea deliberatu baitzuen 1866 aldera, eta izen handiko espezialista bihurtu zen luzaro barik. Beñat Oihartzabal euskaltzainak dioenez, Julien Vinson
|
|
Armand Daviden asmoa Pariserantz lehenbailehen abiatzea bazen ere, hiriburua setio baterako prestatzen ari zelarik, Ezpeletara joatea pentsatu zuen,
|
Euskal
Herrian familiarekin sendatuko zelakoan gerla amaitu artean. Nolanahi, Marseillatik Savona hain gertu egonik, Italiako hiri horri bisitalditxo bat egitea deliberatu zuen, bertan irakasle iragandako urteek tira eginda edo, eta horrela Genoara joan zen eta Doria markesaren etxean egonaldi bat egin zuen.
|
|
Vinsonen iritziz euskararen lexikoak egiaztatu egiten ditu bai hizkuntzaren primitibotasuna eta bai euskaldun populuarena ere. Maiz erabili zuen argudioa da, adibidez, kontzeptu abstraktuak eta ideia orokorrak esateko
|
euskal
berben gabeziarena; adibidez, arbola termino generikoa kanpotik hartua litzateke euskaraz, zeren, zuhaitz espezieak banan banan izendatzeko hitzak egon arren, zuhaitzaren kontzeptua bera arrotza bailitzateke eta kanpotik mailegatua, euskararen beste milaka batzuk bezalaxe. Areago, euskal lexiko jatorraren azterketan oinarrituta (egutegia, familia...) Vinsonek berreraiki nahi zuen hizkuntza prehistoriko horrekin asoziaturiko zibilizazio maila, eta iradoki zuen besteak beste euskaldunen gizarte primitiboa poliandrikoa izan zela:
|
|
Maiz erabili zuen argudioa da, adibidez, kontzeptu abstraktuak eta ideia orokorrak esateko euskal berben gabeziarena; adibidez, arbola termino generikoa kanpotik hartua litzateke euskaraz, zeren, zuhaitz espezieak banan banan izendatzeko hitzak egon arren, zuhaitzaren kontzeptua bera arrotza bailitzateke eta kanpotik mailegatua, euskararen beste milaka batzuk bezalaxe. Areago,
|
euskal
lexiko jatorraren azterketan oinarrituta (egutegia, familia...) Vinsonek berreraiki nahi zuen hizkuntza prehistoriko horrekin asoziaturiko zibilizazio maila, eta iradoki zuen besteak beste euskaldunen gizarte primitiboa poliandrikoa izan zela: bai, ondo ulertu duzu, artzaintza aurretiko sasoi batean, Vinsonen ustez, euskal emakumeek gizonezkoez osoturiko haremak edo gobernatuko zituzten.
|
|
Areago, euskal lexiko jatorraren azterketan oinarrituta (egutegia, familia...) Vinsonek berreraiki nahi zuen hizkuntza prehistoriko horrekin asoziaturiko zibilizazio maila, eta iradoki zuen besteak beste euskaldunen gizarte primitiboa poliandrikoa izan zela: bai, ondo ulertu duzu, artzaintza aurretiko sasoi batean, Vinsonen ustez,
|
euskal
emakumeek gizonezkoez osoturiko haremak edo gobernatuko zituzten. Vinsonen begietarako, dena dela, euskaldunen originaltasun bakar bakarra euren hizkuntza zen, euskara, maileguz lortuak baitziren euskaldunen gainerako elementu kultural guztiak.
|
|
Bada, alor akademiko neutrala utzita, Vinson hautespen naturalaren erasoa azkartu nahi zutenekin lerratu zen. Alde horretatik oso nabarmena da Vinsonek ez zuela inoiz salatu eraztunaren erabilera
|
Euskal
Herriko eskoletan. Areago, 1879an sostengua eman zion publikoki, errient errientsei eskoletan euskara erabiltzea debekatzeko prefekturako aginduari.
|
|
Fermin Irigarai Larreko
|
euskal
idazlea 1869an jaio zen, Auritzen, herriko maisuaren seme eta hamar anai arrebaren artean bigarrena. Iruñean burutu zituen bigarren mailako ikasketak, Pio Barojaren eskola kide izan zelarik.
|
|
Zaragozan eta Madrilen egin zituen medikuntza ikasketak, eta 1891n lortu zuen lizentzia, geroago mediku egon zelarik Auritzen bertan (1892), Beran (1898), Iruritan (1900) eta 1915etik aurrera Iruñean, non ospitaleko zuzendaria izan baitzen.
|
Euskal
idazle gisa ezagutzen dugun arren, erdaraz ere dezente idatzi zuen, esaterako Noticia biografica delilustre botdnico Sr Lacoizqueta (1905), Guia medica delasistente a moribundos (1945) eta Guia medica del interprete de milagrosy favores (1949). Euskaraz, 1915 aldera hasi zen idazten, orduko Iruñeko giro euskaltzalearen baitan, eta hainbat aldizkarirekin kolaboratu zuen, batez ere Napartarra eta Eskualdunarekin.
|
|
Nire ustez, anekdota hau nahikoa argigarria da. Orduko
|
Euskal
Herriko kolektibo ilustratu bien ordezkari bana dauzkagu. Batetik, mediku bat, eboluzionista edo; kontura gaitezen, sasoi horretan eboluzionista euskaldunik egotekotan ziurrenez medikuen multzokoak izango ziren.
|
|
Protagonista modura Jose Migel Barandiaran() ekarriko dut, alegia, Jose Migel Barandiaran gazte eta itxuraz moderno bat, 1914an Gasteizen apaiztu eta gero Europatik makina bat ikasketa bidaia egin zituena, Telesforo Arantzadi antropologoarekin batera. Jose Migel Barandiaran
|
euskal
kulturaren patriarka gisa aurkezten digute beti, eta badakizunez antropologia eta etnografiaren alorrak jorratu zituen urte luze luzetan. Seguruenik, baina, ez duzu inoiz entzun Jose Migel Barandiaran antieboluzionista izan zenik, eta nire ustez datu hori ezin da ezkutatu.
|
|
Jose Migel Barandiaran edadetu bat ezagutu nuen nik neuk Udako
|
Euskal
Unibertsitatean, Iruñean, 1978ko uztail beroan, poliziak German Rodriguez hil zuen udan. Bertan euskal etnologiaz eman zigun hitzaldiaren eskuizkribua gorde zuen Jesus Mari Txurruka irakasleak.
|
|
Jose Migel Barandiaran edadetu bat ezagutu nuen nik neuk Udako Euskal Unibertsitatean, Iruñean, 1978ko uztail beroan, poliziak German Rodriguez hil zuen udan. Bertan
|
euskal
etnologiaz eman zigun hitzaldiaren eskuizkribua gorde zuen Jesus Mari Txurruka irakasleak. Orain ez daukagu astirik dokumentu interesgarri hori aztertzeko, baina laburtzearren esango nuke" apaiza" nabarmentzen dela, fededuna agertzen dela alde guztietatik orrialde horitu horietan:
|
|
36ko gerraren ondorioz, Nikolas Ormaetxea Orixe()" joan" beharrean aurkitu zen, eta 1938 bitartean Frantzian eta Ipar
|
Euskal
Herrian (Donibane Lohizune eta Bidarrain) erbesteratu zen, Ameriketaraino urrundu aurretik: lau urtez (1950) bizi izan zen Guatemalan eta El Salvador en.
|
|
Gerraosteko urte ilun horietan oso nekez aurkitzen dira teoria ebolutiboaren aztarrenak
|
euskal
letretan. Badago artikulu bat Jakin aldizkarian atal bitan argitaratu zena, 1961ean eta 1964an, eta" Errupiño anaia Karmeldarra" sinadura ilunarekin agertu zena, hainbat gako eskaini dizkiguna darwinismoaren sarbidearen inguruan.
|
|
Erromako elizak erabakitakoa bezainbatean, Etxebarria anaia karmeldarrak lau dokumentu aipatzen ditu (hain zuzen 1860, 1909, 1941 eta 1950koak), elizak eboluzionismoari buruz unean unean erakutsi duen jarrera ofiziala adierazten dutenak, eta horrenbestez, neurri batean lau mugarri direnak edozein periodizaziorentzat. Dena dela, pasarte bat ostuko diot Etxebarriaren idazlanari, orduko
|
euskal
intelligentsiaren pentsaera zein izan zitekeen ilustratuko digulakoan:
|
|
Euskaltzaindiaren Orotariko hiztegiak ez du jaso darwinismoak
|
Euskal
Herrian bizi izan duen sarrera nekosoa ondoen islatu duen berba. Plazido Muxikaren hiztegiak, 1965ean argitaratu zena, ordura arteko hutsune itzela bete nahi zuen, alegia, erdaratik euskararakoa, eta evolucionismo sarrera dakar besteak beste.
|
|
Badiotsut, kao utzi ninduen. Gerora, termino iraingarri hori gogoratzean Lotilandia parke tematikoarekin lotu dut, eta baita, Txomin Peillen idazle zuberotarrak salatu duenez, apaizak
|
euskal
letren nagusi eta zentsuratzaile ziren garaiarekin. Izan ere, hiztegiko darwinkeria horrek ezinago hobeto diosku zein izan zitekeen Plazido Muxikaren iritzia darwinismoaz, baina ez soilik hiztegigilearena, baizik eta baita euskal munduko beste notable asko eta askorena ere.
|
|
Gerora, termino iraingarri hori gogoratzean Lotilandia parke tematikoarekin lotu dut, eta baita, Txomin Peillen idazle zuberotarrak salatu duenez, apaizak euskal letren nagusi eta zentsuratzaile ziren garaiarekin. Izan ere, hiztegiko darwinkeria horrek ezinago hobeto diosku zein izan zitekeen Plazido Muxikaren iritzia darwinismoaz, baina ez soilik hiztegigilearena, baizik eta baita
|
euskal
munduko beste notable asko eta askorena ere.
|
|
Horixe erakutsiko digu, kasurako, Xabier Amuriza bertsolari bizkaitarraren Menditik mundura 1977ko liburuak. Xabier Amuriza kartzelatik irten berri batek plazaratu zuen liburu arraro hori, parte bitan banatua, lehena hainbat poemaz osotua eta azkena bertsoz, tartean hain ospetsu bihurtu zen"
|
Euskal
Herritik aparte, mila legua bitarte, beso ta hanka loturik preso, Zamoran gauzkate...", jakina, Zamorako espetxean ondua. Xabier Amuriza 1965ean apaiztu zen, eta 1968tik aurrera zazpi urte eman zituen preso Francoren diktadurapean, gose greba bat zela-eta.
|
|
Odisea espezial bat bizi izan genuen urte horretako abenduan: nor eta Stephen Jay Gould eboluzionista puntakoa eta zientzia idazle paregabea hurbildu zen gure artera, Eibarrera Prosa zientifikoari buruzko biltzarra zela eta, Andolin Eguzkitza lagun maitagarri zenaren eraginez eta
|
Euskal
Idazleen Elkartearen eta Elhuyarren babesaz. Ametsetan bezala eman genituen egun gogoangarri haietako orduak, oreka taidunen kontzeptuaren bultzatzailearen ondoan, Eibarren eta Durangon, Aizarnan eta Zumaian.
|
|
Nire kasuan gogoeta areagotu egin zen 1982 urteari begira. Urte horretan Darwinen heriotzaren mendeurrena beteko zen, eta horren karietarat Udako
|
Euskal
Unibertsitatearen Natur Zientziak sailak eboluzioari buruzko jardunaldi bat antolatzea deliberatu zuen. Jardunaldi hori Iruñeko ikastaroetan burutu zen uztaileko azken astean, berrogeita hamar partaidetik gora batu zirelarik.
|
|
IRIGOYEN, A. 1999 Laurak bat de Montevideo, primera
|
euskal
etxea del mundo(). Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.
|
|
Etxepare, Aldudeko medikua. Euskaltzaindia eta
|
Euskal
Herriko Unibertsitatea. 333 orr.
|
|
PAGOLA, M. (1977): " Gerra aurreko
|
euskal
herese bat". Jakin, 4:
|
|
X. Artiagoitia eta J. Lakarra (arg.).
|
Euskal
Herriko Unibertsitatearen Argitalpen Zerbitzua. 883 orr.
|
|
pauma ikusgarri bat, faisai gorri bat, eta, herriko elizari, esmaltezko gurutze ezin ederragoa, printze errusiar tximeleta bildumari batek emanikoa, Tibeteko Armandia thaidina pinpilinpauxa zoragarriaren trukez. Azken bisitaldi horrez gainera, nik dakidala 1874, 1879 eta 1882an egon zen
|
Euskal
Herrian, eta Folin markesak 1873an fundaturiko Baionako Zientzi Elkartean hiru hitzaldi eman zituen, mintzagai beti ere Txinako ibilaldiak hartuz, eta frantsesez jakina. Entzuleen artean, besteak beste, Julien Vinson euskalari famatua egon zen lehen aldian.
|
|
Hortaz, euskaraz erredaktatuko zituela argudia daiteke, ezein arazo ekiditeko asmoz. Hipotesi sinesgarri hau gertaera erreala balitz,
|
euskal
itzulpen hori edota idazki ebolutibo horiek egiazki existitu balira, non bilatu, zein tiraderatan arakatu. Delako paperok Parisen gelditu ziren ala Euskal Herrira ekarriko zituen gainerako opariekin batera?
|
|
Hipotesi sinesgarri hau gertaera erreala balitz, euskal itzulpen hori edota idazki ebolutibo horiek egiazki existitu balira, non bilatu, zein tiraderatan arakatu? Delako paperok Parisen gelditu ziren ala
|
Euskal
Herrira ekarriko zituen gainerako opariekin batera?
|
|
Ba, hainbat arrazoi tarteko, ez dago zehatz jakiterik zenbat euskaldun joan ziren Ameriketara, eta sarri askotan ezin da argitu ere zergatik utzi zuten sorterria. Estimazio batzuen arabera Hego Amerikan
|
euskal
jatorriko 400.000 lagun inguru egongo ziren. Kasurako, Adema Zaldubi kalonje ospetsuak ondoko kopuruak zituen gogoan 1893 urte aldera:
|
|
Ameriketarako bidea hartu zutenen gaineko datuak ez datoz bat, autorerik autore aldatzen dira, baina denek erakusten dute gauza bera, alegia,
|
Euskal
Herriaren odolustea. Izatez, azken bost mendeetan Euskal Herria izan da Europako emigrante haztegirik emankorrenetarikoa, baina, XIX.ean zehar benetako hemorragia bihurtu zen joakin horien isuria, gero eta larriagoa gainera.
|
|
Ameriketarako bidea hartu zutenen gaineko datuak ez datoz bat, autorerik autore aldatzen dira, baina denek erakusten dute gauza bera, alegia, Euskal Herriaren odolustea. Izatez, azken bost mendeetan
|
Euskal
Herria izan da Europako emigrante haztegirik emankorrenetarikoa, baina, XIX.ean zehar benetako hemorragia bihurtu zen joakin horien isuria, gero eta larriagoa gainera. Egonezin handia zabaldu zen arazo horren inguruan, eta hainbatek eta hainbatek kontra egin zioten emigrazioari.
|
|
Hau da, badoazen euskaldunen uholdeari erreparatuta Hiribarrenek arriskupean dakusa euskaldun izaera eta
|
Euskal
Herria bera. Horrela segituz gero erreka zola jo behar zuten ezinbestean ordura arteko gizartearen egiturek, ekonomiaren oinarriek eta euskaldunen fedeak, eta hondamendi masibo horren aurrean, bat egin zuten agintari politikoek, ideologia guztietako prentsak eta bai Elizak ere.
|
|
Horrela segituz gero erreka zola jo behar zuten ezinbestean ordura arteko gizartearen egiturek, ekonomiaren oinarriek eta euskaldunen fedeak, eta hondamendi masibo horren aurrean, bat egin zuten agintari politikoek, ideologia guztietako prentsak eta bai Elizak ere. Makina bat arrazoi sozio-ekonomikok piztu eta hauspotu zuten jende uholde hori, baina, arrazoiak arrazoi, bazirudien
|
Euskal
Herria odolustu egingo zena. Bazirudien euskaldungoa urruti min atabiko batez jota zegoela, sorterria abandonatzera behartzen zuena.
|
|
Bai Uruguain, Argentinan edota Estatu Batuetan, mende erdi bat behar izan zen, euskaldunen lehen saldoen iristetik eta"
|
euskal
etxeen" agerpenera arte. Tarteko urte luze horietan bazeuden egon euskaldunak, baina, ez zitzaien garatu talde berekoak izatearen kontzientzia.
|
|
Eratuz joan ziren Ameriketako kolektibitate horien guztien ezaugarrietariko bat izan da bai frantses euskaldunez eta bai euskaldun espainolez osotu zirela azkenean. Alabaina, euskaldunen jatorri bikoiztasun horrek luzatu egin zuen
|
euskal
kolektibitatearen eraketa prozesua, gainditu behar baitziren lehenago elkarte" basko espainol" eta" basko frantsesak". Izan ere, itsasoaz haraindiraino joandako protagonista gehienek ez zuten Euskal Herriaren fragmentazioaren berririk, asko eta asko ez ziren-eta euren haranetatik inoiz urrundu migrazio aurretik.
|
|
Alabaina, euskaldunen jatorri bikoiztasun horrek luzatu egin zuen euskal kolektibitatearen eraketa prozesua, gainditu behar baitziren lehenago elkarte" basko espainol" eta" basko frantsesak". Izan ere, itsasoaz haraindiraino joandako protagonista gehienek ez zuten
|
Euskal
Herriaren fragmentazioaren berririk, asko eta asko ez ziren-eta euren haranetatik inoiz urrundu migrazio aurretik. Izatez, migrazioan ohartu ziren euskararen presentziaz mugaz bi aldeetan, eta, halaber, orduan egiaztatu zituzten bai ustezko atzerritarrekiko alegia, mugaz bestaldeko euskaldunekikokultura hurbiltasuna eta baita ere, alderantziz, benetako diferentzia eta inkomunikazio efektibo eta afektiboa ustezko naziokideekin.
|
|
Besteak beste: Madrilgo barman ospetsu bat,
|
euskal
probintzietako hiru gobernadore zibilak, kiroletako delegatu nazionala, ABC, Arriba, Pueblo, La Voz de España eta Marca egunkarietako kazetariak, Pirpo hiltzailea, Gipuzkoako hainbat enpresaburu eta Redin frantseseko irakaslea. Izkina batean, Martin, Gregorio, Sebastian, Ubanbe eta Genevieve daude.
|
|
Horman pintatuta bakarrik. "
|
Euskal
bandera!", esan zuen gizonak.
|
|
Gaur arratsaldean bulegoan nengoen, atzo hasitako kontabilitate lanak bukatzen, eta leihoan barrena Josebaren jarduna iristen zitzaidan garbi. Mary Annentzat eta Helenentzat ez ezik, Donald, Carol eta Book Clubeko beste bizpahiru kiderentzat ari zen"
|
Euskal
Herriko arazoaz" eta" terrorismoaren bukaeraz".
|
|
" Gruak altxa egiten du bola, eta gero erortzen utzi etxearen aurka. Bada
|
Euskal
Herrian horixe gertatu da. Alde bakarra, altzairuzko bola kontrolik gabe geratu dela."
|
|
Kasu bat aipatzearren, Agustin izeneko bere lagun baten aitita amamak eta bi izeko bertan hil zirela, eta zer nahi zen horrelako aurrekari batekin, zer espero zitekeen Agustinengandik, hilarrietan euskaraz idaztea ere galarazita zegoen giro batean.
|
Euskal
Herriko jendeari gorroto zion gobernuak oso goian kokatu zuela altzairuzko bola, eta holaxe hasi zela dena. Eta jarraian —" Ezinezkoa da altzairuzko bola bat nahi den tokitik eramatea" lehen uneko biktima inuzenteek beste biktima batzuk sortu zituztela, haiek ere inuzenteak.
|
|
Konturatu baino lehen bulegotik kanpo nengoen, portxearen ertz batean. " Davidek ez al dizue
|
Euskal
Herriaz hitz egin?", esan du Josebak ikusi nauenean. Donaldek seinalatu egin nau, irribarre maleziatsu bat ezpainetan:
|
|
Donaldek egin du aurkezpena, oso labur, eta Josebak thank you for coming esan —zankiu fo kamin—, eta gaian sartu da zuzenean.
|
Euskal
Herriaz mintzatu da, eta Picassoren Guernica aipatu du entzuleentzat erreferentzia garbia izango zelakoan. " David eta ni neu hangoak gara, Gernikakoak.
|
|
" David eta ni neu hangoak gara, Gernikakoak. Hiri horren ondo ondoan jaio ginen."
|
Euskal
Herritik bederatzi mila kilometrora esanda, baieztapena egiatzat jo zitekeen.
|
|
" Hiru errelato labur dira, edo, hobeto esanda, hiru aitorpen." Joseba ohartu egin da nonbait entzuleen eta beraren arteko bederatzi mila kilometroko tarte izugarriaz, eta azalpen berri bat emateko premia sentitu du: " Ez dakit hemen Estatu Batuetan jakingo den, baina
|
Euskal
Herriko gerra ez zen Gernikako bonbardaketarekin bukatu. Era batera edo bestera jarraitu egin zuen.
|
|
" Pena bakarra daukat, Vladimir: hil aurretik
|
Euskal
Herria ikustea gustatuko litzaidakeela, eta ez dudala ikusiko."" Zein paralelotan dago, ba?", galdetu zidan berak. " Ez, ez da horregatik esan nion.
|
|
Arazoa tamaina da. Hain da txikia
|
Euskal
Herria non ez den espaziotik ikusten." Vladimirrek penaz begiratu zidan: " Hori bai ezin dugula konpondu, adiskide.
|
|
Baina Etxeberria tematia da, eta lortu egin zuen Trikuk eta biok amore ematea. Trikuk
|
euskal
festak maite dituelako eman zuen amore; nik, eztabaida gogorik ez neukalako.
|
|
Papik hartutako erabakia, gure taldea Mediterraneora bidaltzekoa, lagungarri izango zitzaidan. Seiehun kilometro zeuden
|
Euskal
Herritik Bartzelonara, trenez egin genituenak. Bidaia luzea zen, sortuko zen aukeraren bat.
|
|
Poztu egin naiz, eta Josebari adierazi nahi izan diot zein harrigarria zen gertatutakoa. Tximeleta hura, monarcha bat (Lizen urtebetetzean aske gelditutako bat, ezbairik gabe) justu mitxirrika
|
euskal
hitza lurperatua zegoen lekutik atera dela, berpiztu egin balitz bezala, edo, zehatzago, haragizkoa bihurtu eta hegan atera bere hilobitxotik. Baina eutsi egin diot nire lehen gogoari eta ez diot ezer esan.
|
|
Efrainen eta Rosarioren etxera igo bitartean azaldu dit.
|
Euskal
koloniak Lezama Lima eta beste kubatar idazle batzuekin izandako harremana aztertzen ari dela liburu bat egiteko, eta horregatik joan zela La Habanara. Eta Eliseo Diego poetak Hemingwayk uhartean izandako etxea bisitatzera eraman zuela.
|
|
" Oso etxe ederra zuan, gailur batean, dena zuhaitzez inguratua. Sartu eta berehala, Donostiako zezen festa bateko txartel handia ikusi nian salako horman zintzilik, eta segituan, haren ezker eskubi,
|
Euskal
Herrian egindako hainbat argazki. Ba, horietako batean, Hemingway bera azaltzen zuan festa giroan, puru luze bat erretzen eta bere kideari lucha libre ko heldukada bat egiten bezala.
|
|
" Ametsetan ari nintzen. Borrokan ari nintzen hartz batekin nire artaldea defenditzeko.""
|
Euskal
artzainak beti berdin. Baina oraingo honetan hartza nagusituko da." Nire gainera etorri da, eta musu eman diogu elkarri.
|
|
Gaia aldatu eta
|
Euskal
Herriko oraingoxe kontuekin hasi da. Baina ezin nion jarraitu, ezeren aditzerik ez neukan.
|