|
2000
|
|
|
Nolanahi ere den, lerro labur hauek ez lukete zentzu handirik izango galde egingo ez banu nola ikusten dudan egun orain ia hogeita hamar urte argitaratutako narrazioa. Ez naiz ari, jakina, euskarak eta
|
euskal
literaturak ordutik hona izan dituzten hobekuntza nabarmenez. Nitaz ari naiz, idazle naizentxo honen ibilbideaz:
|
|
|
Garai joana exortzizatu nahi nuen, bai, ederretsi baino: testuan zehar ez dago nik hala uste dut behintzat iraganminik, ez dago Goiko Kaleri buruzko ikuspegi bukoliko kostunbristarik, sarreran Astarraini(
|
Euskal
Herriari) eskainitako testua kenduta (irakurle abisatuak berehala ikusiko du urtebete doi lehenagoko Ajea du Urturik dagoela, liburuan aurrera ez bezala, hitzaurre horretan).
|
|
|
Astarrain ibaia
|
Euskal
Herriko ibai guztiak bezalakoa zen, orain urte batzuk. Ez zen luzea.
|
|
|
Ni, behinik behin, maniobra zakar batean esnatu naiz, furgonetako isiltasunean Dan gidaria Idoia kopilotua beste nafarra elkarrizketatzen ari zela. Imajina nezakeen bezala, luze gabe
|
euskal
afera ekarri du hizpidera eta Idoiak, abilezia handiz (ezagun du bera ere aspertua dagoela gai bakarraz min  tzatu beharraz), niri barregarria egin zaidan txantxa bat kontatuz moztu nahi izan du:
|
|
|
Eta guztiz sineskaitza zitzaidan norabide horretan gora egin zuen. Oso ikastaro gogorretan parte hartu zuen,
|
Euskal
Herrian eta atzerrian, besteak beste Alemanian eta Israelen, bizkartzain" luxuzko ertzain", beraren hitzetan izatearren.
|
|
|
Harrezkero ere izan genuen beldurtzeko arrazoi bat baino gehiago.
|
Euskal
Herriko egoera lazgarrian lan egitea betiere arrisku  tsua da, baina horretaz kontzienteago egin ginen telefonoz ilea lazteko gisako mehatxuekin deika hasi zi  tzaizkigunean. Alabaina, Dabid ordurako errotik aldaturik zegoen eta ez zen jada gaizkileen beldur ezkutatu zen oilobusti gauzaintzailea.
|
|
|
gidari kalakari bat, mikrofonoa eskuan, denbora guztian isildu ere ez da egin (eta halako ingeles amerikarra, halako abiadarekin, nork ulertu ezer hari); eta hark atzamarra nora zuzendu, denok batera burua hara jiratuz ibili gara; bestalde, autobusean zihoazen gehienek turista uniformea jantzia zuten (fraka motzak eta haien bidaiak oroitarazten zituzten elastikoak: Egiptoko piramideak, Pariseko Eiffel Dorrea,
|
Euskal
Herriko" Nafarroa Oinez" ikurriña eta guzti...); eta hori gutxi balitz, etengabe ibili dira argazkiak atera eta atera. " Ez al duzu kamerarik ekarri?", galdegin dit harriturik taldeko batek baino gehiagok;" orduan, aterako al diguzu argazki bat?".
|
|
|
Gainerakoak lagunekin edo senideekin etorri dira. Bestalde, Gasteizkoa naizela esateko zorian egon naiz, baina zorionez ez dut esan, ez baitut batere gogorik
|
Euskal
Herriari buruzko ohiko galderei erantzuteko: " Ikusi al duzu noizbait atentaturen bat?
|
|
|
Eta zuek zergatik nahi duzue independentzia? Zure ustetan, zein izango litzateke
|
euskal
aferaren konponbidea?", eta abarren abarra. Ez daukat batere gogorik hango egoera gogaikarriaz mintzatzeko (soinean zeramatzaten nikiei erreparaturik, seguruenik galdera horiek Idoia eta Lola nafarrei egingo dizkiete).
|
|
2001
|
|
|
T. ko hilerriaren ondoan txartel leihatila bat, bere beira ilun eta guzti. Gainean
|
euskal
grafian landutako letretan, iragarki dotore bat: " Udal Labirintoa".
|
|
|
Horrelaxe, esanahi horrexekin agertu zait
|
Euskal
Hiztegi Entziklopedikoan" jostura" hitza Â. Era berean, delako puntada jarraitu horrek, ezkutuan joateaz gain, sendoa behar duela izan zehazten zuen erdarazko beste entziklopedia batek.
|
|
|
Zure birraititak eta zure birraitonak
|
Euskal
Herriko punta banatatik Ameriketarako bidea hartu dute. Beraien borondatez izan da erdia.
|
|
|
Egia esan, badute gaurko askatasun atseginean zer ikusirik aditz sailean lokarriak hausten hasi ziren gorengo idazle eta hizkuntzalari jakintsu batek edo bestek: nori berea emateko, Azkue gogoangarriak eta Orixe
|
euskal
letren aitagoiak.
|
|
|
Itzulpen ugari izan dugu gure artean
|
euskal
literatura hasi zenez geroztik. Itzulpen horiek, ordea, biziro zabaldu eta ugaritu dira azken urteotan.
|
|
|
Hona adibide bat. Euskaltzaindia bere hiztegi handia prestatzen ari zelarik, ez zuen inork txintik atera hiztegi hori  erdal
|
euskal
hiztegi bat zelako, hots, ez euskaraz mintzatzeko bidea, baizik eta erdaraz esanak euskaraz berresatekoa. Erdalkeriaren ihesi ote genbil  tzan ala erdalkeriaren bila?
|
|
|
Zertan ari gara? Erdal ala
|
euskal
gramatikaren legeak ematen?
|
|
|
Mirestekoa litzateke, beraz, egokiagoa eta aberatsagoa izatea
|
euskal
hiztegia filosofia eta jakintza-gaiak adierazteko, entzun ohi dugun legez, inguruko erdara harroena baino. Berez gai denik euskara horretarako eta gehiagotarako, beste edozein hizkuntza den bezalaxe, ezin uka, baina egungo egunean landugabea luzaro landuak baino gaiago eta zehatzago izan?
|
|
|
Berandu xamar gabiltza, gehienetan bezala, auzi hori 98koena berbera denez gero. Gogora dezadan, beraz, aurre askoan ibili zela behin
|
Euskal
Herria gai horretan, Azkoitiko zalduntxoekin.
|
|
|
Literatura, pintura, musika, eskubidezkoak uka eta arbuia ditzake
|
Euskal
Herriko semeren batek. Bada ordea beste zerbait horiek baino indartsuagoa, nahiz baliotsuagoa ez izan, inongo herrik ukatuko ez arbuiatuko ez duena:
|
|
|
|
Euskal
literaturaren
|
|
|
|
euskal
linguistika
|
|
|
Aurren aurrenik âedo lehenengo eta behin, oraintsu honetan maiz aski bizkaitarren ahotik entzuten dugunezâ, Â hizkuntzalaria edo naiz ni, guztiok dakitenez, eta literaturaren saihetsetik gehienez ere ibili den hizkuntzalaria. Ez dakit, bada, zer esku eta indar ematen didan axaleko igurtzi horrek literaturaz, nahiz
|
euskal
literaturaz izan, mintzatzeko.
|
|
|
Beharrezko edo dirudi, bada, bestetara baino lehen, honako arlo honi ekitea: ea zer den
|
euskal
literatura, nork den egina eta norentzat.
|
|
|
Kontzeptu hau gehiago mugatu badugu ere, bada zerbait aldez aurretik aski garbi agertzen dena, niri behintzat argi iruditzen zaidana.
|
Euskal
literatura ezin izan daiteke euskaldunek euskaldunentzat egin dutena besterik. Hots, deus ilunik gelditu baldin bada hor," literatura" gelditu da ilun, ez" euskal" aurrizkia.
|
|
|
Euskal literatura ezin izan daiteke euskaldunek euskaldunentzat egin dutena besterik. Hots, deus ilunik gelditu baldin bada hor," literatura" gelditu da ilun, ez"
|
euskal
" aurrizkia.
|
|
|
Esanaren arabera, euskaldun zahar nahiz berriek idatzirikako zernahi,_ literaturaren barrunbean sartzen baldin bada,
|
euskal
literatura da. Â Aitzitik Euskadiko jendeak âeta jakinaren gainean darabilt izen hau, Euskal Herriaren lehen zatiaren bitartez nahastea sor ez dadinâ, erdaraz, edozein erdaratan, idazten duten neurrian ezin daitezke izan euskal idazle; euskaltzale sutsu agertzen baldin badira ere, erdal idazle dira.
|
|
|
Esanaren arabera, euskaldun zahar nahiz berriek idatzirikako zernahi,_ literaturaren barrunbean sartzen baldin bada, euskal literatura da. Â Aitzitik Euskadiko jendeak âeta jakinaren gainean darabilt izen hau,
|
Euskal
Herriaren lehen zatiaren bitartez nahastea sor ez dadinâ, erdaraz, edozein erdaratan, idazten duten neurrian ezin daitezke izan euskal idazle; euskaltzale sutsu agertzen baldin badira ere, erdal idazle dira. Horrela, euskal idazle genuen Silvain Pouvreau; erdal idazle, haatik, Pio Baroja eta Jean de Sponde.
|
|
|
Esanaren arabera, euskaldun zahar nahiz berriek idatzirikako zernahi,_ literaturaren barrunbean sartzen baldin bada, euskal literatura da. Â Aitzitik Euskadiko jendeak âeta jakinaren gainean darabilt izen hau, Euskal Herriaren lehen zatiaren bitartez nahastea sor ez dadinâ, erdaraz, edozein erdaratan, idazten duten neurrian ezin daitezke izan
|
euskal
idazle; euskaltzale sutsu agertzen baldin badira ere, erdal idazle dira. Horrela, euskal idazle genuen Silvain Pouvreau; erdal idazle, haatik, Pio Baroja eta Jean de Sponde.
|
|
|
 Aitzitik Euskadiko jendeak âeta jakinaren gainean darabilt izen hau, Euskal Herriaren lehen zatiaren bitartez nahastea sor ez dadinâ, erdaraz, edozein erdaratan, idazten duten neurrian ezin daitezke izan euskal idazle; euskaltzale sutsu agertzen baldin badira ere, erdal idazle dira. Horrela,
|
euskal
idazle genuen Silvain Pouvreau; erdal idazle, haatik, Pio Baroja eta Jean de Sponde. Eskubide osoa dute, beraz, Zeruko Argiak eta Anaitasunak iragarkietan oihukatzen dutenean:
|
|
|
Eskubide osoa dute, beraz, Zeruko Argiak eta Anaitasunak iragarkietan oihukatzen dutenean: Geu gara
|
euskal
prentsa. Eta gainerakoak euskal  prentsa dira euskarari sarrera uzten dioten heinean eta ez gehiagotan.
|
|
|
Geu gara euskal prentsa. Eta gainerakoak
|
euskal
 prentsa dira euskarari sarrera uzten dioten heinean eta ez gehiagotan. Obras son amores, y no buenas razones, esan ohi da aski ezaguna dugun beste hiz  kuntza batean, eta ez dabiltza oker, nik uste, hori diotenak.
|
|
|
Raul [Guerra] Garridok, Kintanak eta bestek erabili zuten eztabaidan4, diodanaren antzeko zerbait hartu zuten ontzat: escritor vasco ez da
|
euskal
idazleren ordaina, ezta hau ere harena. Penagarri da gure jendea atergabeko lan deslanean ikustea, baita lehenagoxekoek argi baino argiago ikusi zituzten auzietan ere.
|
|
|
Nik, egia esan, ez nioke gaztelaniaren jatortasunari bestetandikako dese  gokikeriarik erantsi nahi. Halaz guztiz, nolabait adierazi behar dugu gaztelaniaz (edo erdaraz erabat)
|
euskal
idazleen berezitasuna. Eta euskérico onartzen ez badugu gaztelaniari dagozkion arrazoiengatik, orduan, duela hogei urte esan nuen bezala, vascongado eta literatura vascongada erabili behar genituzke, jatortasunari begira, hori izan baita inguruko erromantzeetan, eta ez gaztelaniaz bakarrik, gure hizkuntzak eraman duen izenondokoa.
|
|
|
|
Euskal
aurrizkiari eta euskalduni ere, geurera gatozelarik, eman diezaiogun zeini berea, Karmelo Etxegaraik ematen ziona, bederen, Bidasoaz haraindi eta honaindikoez ari zela:
|
|
|
Bistan da hemen Karmelo Etxegarairentzat eta hitz hori orduan erabili zuten guztientzat euskaraz dakiena dela euskaldun. Hemen dugun kontua da nola deitu behar ditugun euskaraz ez dakiten, baina
|
Euskal
Herriko seme alde batetik edo bestetik diren erdaldunak.
|
|
|
Ez dut uste alde horretatik behintzat inolako eztabaidarik izango denik; guztiok ontzat hartuko dugu, agian,
|
euskal
idazle euskaraz idazten duen idazlea dela eta euskal literatura euskaraz agertu eta mintzatu den literatura; nolanahi ere norbaitek kontrako arrazoirik baldin balu, ni gertu nago arrazoi horiek entzuteko, bai hitzalditxo honen bukaeran bai, nahiago badu, hitzaldi honen tartean bertan, gerorako utzi gabe.
|
|
|
Ez dut uste alde horretatik behintzat inolako eztabaidarik izango denik; guztiok ontzat hartuko dugu, agian, euskal idazle euskaraz idazten duen idazlea dela eta
|
euskal
literatura euskaraz agertu eta mintzatu den literatura; nolanahi ere norbaitek kontrako arrazoirik baldin balu, ni gertu nago arrazoi horiek entzuteko, bai hitzalditxo honen bukaeran bai, nahiago badu, hitzaldi honen tartean bertan, gerorako utzi gabe.
|
|
|
Delako
|
euskal
literatura hori euskal den aldetik mugatu dugu, ez ordea literatura den aldetik eta literatura den aldetik ez da erraz muga  tzen, ez euskal literatura bakarrik, baita edozein erdal literatura ere.
|
|
|
Delako euskal literatura hori
|
euskal
den aldetik mugatu dugu, ez ordea literatura den aldetik eta literatura den aldetik ez da erraz muga  tzen, ez euskal literatura bakarrik, baita edozein erdal literatura ere.
|
|
|
Delako euskal literatura hori euskal den aldetik mugatu dugu, ez ordea literatura den aldetik eta literatura den aldetik ez da erraz muga  tzen, ez
|
euskal
literatura bakarrik, baita edozein erdal literatura ere.
|
|
|
Nik baietz esango nuke, uste dut horrelako liburuak egiten dituzten gehienek sartzen dutela, nahiz bere leku berezia literaturaren historiatik kanpora izan, eta antzeko liburuak edozein literaturatan eta edozein hiz  kuntzatan aurki daitezke. Momentuan momentuko eta beste mugaketatan sartu gabe oraingoz (etorriko baita garaia hori egiteko) hemen hartuko dugu
|
euskal
literatura bezala, arrazoi berezirik ez baldin bada, euskaraz idatzirik agertzen den guztia edo gehiena behintzat, eta nahiz idatzirik ez egon, euskaraz esan diren gauza franko. Honetaz uste dut beste momentu batean mintzatu behar genukeela, baina badakizue badela literatura idatziaren aldamenean edozein hizkuntzatan aho literatura deritzana, ahotik belarrira dabilena, eta aho literatura horrek zenbait literaturatan, direnak direlako, garrantzi eta pisu gehiago duela bestetan baino.
|
|
|
|
Euskal
literaturaren ezaugarri edo bereizgarrietan sartuz gero, ez dakit nondik hasi behar genukeen. Badirudi euskal literatura horrek dituen alde txarrak alde onak baino askozaz ere nabarmenago direla.
|
|
|
Euskal literaturaren ezaugarri edo bereizgarrietan sartuz gero, ez dakit nondik hasi behar genukeen. Badirudi
|
euskal
literatura horrek dituen alde txarrak alde onak baino askozaz ere nabarmenago direla. Nik ez dut uste horrelako zerbait esatea bekatu larria denik, batez ere euskaraz eta euskaldunen artean esaten baldin bada, eta hobe baitugu jakinaren gainean egon, ez gehiegizko amets eta irudipenik izan geure ondasunei buruz.
|
|
|
Nik ez dut uste horrelako zerbait esatea bekatu larria denik, batez ere euskaraz eta euskaldunen artean esaten baldin bada, eta hobe baitugu jakinaren gainean egon, ez gehiegizko amets eta irudipenik izan geure ondasunei buruz. Jakina,
|
euskal
literaturak aurrenik duen alde txarra hizkuntza bera da, hobeki esan, hizkuntzaren tamaina. Badakit hau ez dela oso esaera egokia, behar den bezala ez hartzeko arriskua duelako.
|
|
|
Baina nolabait ere jende guztia hizkuntza txikiez eta handiez mintzatzen da, eta gutxi gorabehera horrelako zerbait esaten denean, lehenbiziko lekuan behintzat adierazi nahi da, jende askok edo gutxik erabiltzen duen hizkuntza den ala ez, hizkuntza hori erabiltzen den eremua zabala den ala meharra, eta horrelako arrazoiak izaten ditugu gogoan hizkuntzaren tamainaz mintzatzen garenean. Milioi askok egiten duten hizkuntza bat, beraz, lurralde zabaletan hedatua dagoena, hizkuntza handia da eta
|
Euskal
Herria bezalako eskualde mehar edo estu batean egiten dena, besteen aldean jende gutxik egiten duena, hizkuntza txikia da. Lehen atomo bonbekin edo zebiltzanean âorain ere badabiltza, baina gauza zaharra delako gutxiago mintzatzen da jendea horretazâ inoiz irakurri nuela uste dut halako zerbait, alegia uranioak (eta oker baldin banabil, barka) bere egitekoa egiteko (uranioa ez, plutonioa dela uste dut) behar zuela tamaina bat izan, gaztelaniaz masa crÃtica deitzen ziotena eta hortik behera ez zuela ezer egiten.
|
|
|
Ez da, beraz, inor harrituko esaten baldin badugu, eta hori gero astiroago ikusiko dugu,
|
euskal
literatura berankorra dela, berandu agertzen dena, urria eta eskasa izateaz gainera.
|
|
|
Lehen esan dut hau gertatzen dela gure hizkuntza txikia delako, esan dugun zentzuan, baina ez da hori bakarrik. Euskadi, eta berriz ere Euskadi diot,
|
Euskal
Herria ez esateagatik, eta inork inoiz nire gauzak irakurri edo entzun baldin baditu, badaki nik beti Euskal Herria sartzen dudala, eta ez Euskadi, baina hemen nahitaez Euskadi edo Euskadiren antzeko zerbait sartu behar da eta ez Euskal Herria, nahasketa sortuko ez baldin bada. Guk dakigun garaian, azken bi mila urte honetan, lehen esan dudan bezala, Euskadiko eremua osorik hartzen baldin badugu, eskualde hori ez da inoiz, bi mila urte horietatik gora nik ez dakit zer gertatzen zen?
|
|
|
Lehen esan dut hau gertatzen dela gure hizkuntza txikia delako, esan dugun zentzuan, baina ez da hori bakarrik. Euskadi, eta berriz ere Euskadi diot, Euskal Herria ez esateagatik, eta inork inoiz nire gauzak irakurri edo entzun baldin baditu, badaki nik beti
|
Euskal
Herria sartzen dudala, eta ez Euskadi, baina hemen nahitaez Euskadi edo Euskadiren antzeko zerbait sartu behar da eta ez Euskal Herria, nahasketa sortuko ez baldin bada. Guk dakigun garaian, azken bi mila urte honetan, lehen esan dudan bezala, Euskadiko eremua osorik hartzen baldin badugu, eskualde hori ez da inoiz, bi mila urte horietatik gora nik ez dakit zer gertatzen zen?
|
|
|
Lehen esan dut hau gertatzen dela gure hizkuntza txikia delako, esan dugun zentzuan, baina ez da hori bakarrik. Euskadi, eta berriz ere Euskadi diot, Euskal Herria ez esateagatik, eta inork inoiz nire gauzak irakurri edo entzun baldin baditu, badaki nik beti Euskal Herria sartzen dudala, eta ez Euskadi, baina hemen nahitaez Euskadi edo Euskadiren antzeko zerbait sartu behar da eta ez
|
Euskal
Herria, nahasketa sortuko ez baldin bada. Guk dakigun garaian, azken bi mila urte honetan, lehen esan dudan bezala, Euskadiko eremua osorik hartzen baldin badugu, eskualde hori ez da inoiz, bi mila urte horietatik gora nik ez dakit zer gertatzen zen?
|
|
|
Halaz ere, lehen esan bezala, egia da Pirinioetan alde batera eta bestera euskara edo euskararen antzeko zerbait Araneraino egiten zela; egia ere da beste aldetik Burgos ingururaino euskara egiten zela eta Ebroren hego aldera, noski. Baina, halaz guztiz ere, gero
|
Euskal
Herri edo Euskadi bezala gelditu den hori ez da osorik euskalduna izan azken bi mila urteotan.
|
|
|
Hau ere lehen esana dago baina ez dut uste kalterik egingo duenik berriz esateak.
|
Euskal
literatura diogunean, ikaragarrizko nahas mahas bat datorkigu gogora. Aski duzue euskal  literaturaren kondairaren bat, esan nahi dut mardul eta lodi horietakoren bat, hartzea, eta orain baditugu bizpahiru, eta hor aurkituko dituzue urteak eta tituluak eta gainerakoak.
|
|
|
Euskal literatura diogunean, ikaragarrizko nahas mahas bat datorkigu gogora. Aski duzue
|
euskal
 literaturaren kondairaren bat, esan nahi dut mardul eta lodi horietakoren bat, hartzea, eta orain baditugu bizpahiru, eta hor aurkituko dituzue urteak eta tituluak eta gainerakoak. Euskal literatura nik ezagutzen dudan edozein erdal literatura baino nahasiago agertzen da berez literaturarekin zer ikusirik ez duten gauzekin.
|
|
|
Aski duzue euskal  literaturaren kondairaren bat, esan nahi dut mardul eta lodi horietakoren bat, hartzea, eta orain baditugu bizpahiru, eta hor aurkituko dituzue urteak eta tituluak eta gainerakoak.
|
Euskal
literatura nik ezagutzen dudan edozein erdal literatura baino nahasiago agertzen da berez literaturarekin zer ikusirik ez duten gauzekin. Esate baterako bibliografia.
|
|
|
Guztiok dakigunez, gauzak franko aldatu dira oraingo argitarabide berriak direla medio, baina lehen, batez ere Urkixo arte âUrkixo izan baitzen  honetan bideak zabaldu zituena, eta jendearen eskuetan hainbeste eta hainbeste gauza jarri zituenaâ, bibliografia zen nagusi
|
euskal
literaturaren istiluetan. Urkixo bera honela hasi zen eta beti aurkituko duzue" Notas de bibliografÃa vasca" eta antzeko tituluekin.
|
|
|
Beraz bibliografia âeta badakizue, bibliografia alde batetik zaletasun edo afizio bat da, diru asko duen jendeari dagokion zaletasunaâ ez da  pobreentzat egina, eta beste aldetik argi ibiliz gero diru franko irabazteko bidea ere bai (istilu askoren iturria izan da eta gure
|
euskal
literatura liburuetan leku handia eman zaio). Bibliografiaz kanpora hizkuntzalaritza dago, noski.
|
|
|
Bibliografiaz kanpora hizkuntzalaritza dago, noski.
|
Euskal
literaturako testuekin ibili izan garenok eta arduratu garenok, nik ez dut esango gehienbat, baina asko eta asko hizkuntzalari bezala arduratu gara. Otxoa de Arinen Dotrina edo Kapanagarena literatura al dira?
|
|
|
Gipuzkoan hemezortzigarren mendean ez dira hainbeste Larramendi baino lehenago idatzi zuten lekukoak eta horien artean Otxoa de Arinek oso leku nabarmena du eta nahiz berak hizkuntzagatik eta beste zenbait arrazoi berezirengatik literatura aldetik  interes gehiegirik ez izan, beti izango da aipatua. Orain ezagutzen dugun baino liburu eta paper gehiago agertzen ez diren bitartean behintzat, beti izango dira aipatuak bata eta bestea
|
euskal
literaturaren historia batean.
|
|
|
Beste gauza bat guztien bistan dagoena da oso berankorra dela
|
euskal
literatura, berandu dabilela. Eta berandu dabil bai lanetan eta bai estudioetan.
|
|
|
|
Euskal
testuak oso urriak dira eta halaz guztiz oraindik badira asko eta asko, esateko moduan, inork ezagutzen ez dituenak, argitaratuak ez daudelako, edota argitaratuak baldin badaude, ez dakigulako non aurki daitezkeen.
|
|
|
Ez dut uste euskaldunok sortzaileegi izan garenik literatura mota berriak sortzen, baina mota klasikoak ere badakizue noizkoak diren. Lehenbiziko
|
euskal
nobela Peru Abarka izan daiteke, nahi baldin baduzue. Ez da zeharo eta garbiro nobela, baina antzeko zerbait bezala har daiteke; mila zortziehun ingurukoa litzateke, beraz, eta laurogei urte geroago arte argitaratu ez zena.
|
|
|
Hori ere kontuan edukitzeko gauza da. Teatroa aski zaharra da
|
Euskal
Herrian, baina zaharra izateaz gainera aski gaizki ezagutua. Pastoralak eta gainerakoak ez ditugu gehienok bederen zatika baizik ezagutzen, eta ez hain aspaldidanik.
|
|
|
Otxoa de Arin hizkuntzalari bati dagokio batez ere; Kapanaga orobat. Esan bezala, beraz, gauza hauek,
|
euskal
literaturaren kondaira egin den neurrian, egin dira bultzada eta eragina kanpotik etorri delako, ez literaturaren eremutik, baizik eremu horretaz kanpotik.
|
|
|
|
Euskal
literaturaren lehenbiziko kondaira zein da. Nik esango nuke aita Aranak norbaiten historiaren bukaeran, oker ez banago Labayruren Historia del SeñorÃo de Vizcaya liburuaren azken aldean, sartu zuela zenbait berri euskal literaturaz, baina ezin esan daiteke, eta Aita Aranak ere ez zuen hori pentsatzen noski, hori euskal literaturaren historia denik.
|
|
|
Euskal literaturaren lehenbiziko kondaira zein da? Nik esango nuke aita Aranak norbaiten historiaren bukaeran, oker ez banago Labayruren Historia del SeñorÃo de Vizcaya liburuaren azken aldean, sartu zuela zenbait berri
|
euskal
literaturaz, baina ezin esan daiteke, eta Aita Aranak ere ez zuen hori pentsatzen noski, hori euskal literaturaren historia denik. Lehenbizikoa dirudienez Orixerena da, Orixek euskaraz egin zuena8 Nik ez diot Orixerenari deus kenduko, baina esate baterako hau esan daiteke:
|
|
|
Euskal literaturaren lehenbiziko kondaira zein da? Nik esango nuke aita Aranak norbaiten historiaren bukaeran, oker ez banago Labayruren Historia del SeñorÃo de Vizcaya liburuaren azken aldean, sartu zuela zenbait berri euskal literaturaz, baina ezin esan daiteke, eta Aita Aranak ere ez zuen hori pentsatzen noski, hori
|
euskal
literaturaren historia denik. Lehenbizikoa dirudienez Orixerena da, Orixek euskaraz egin zuena8 Nik ez diot Orixerenari deus kenduko, baina esate baterako hau esan daiteke:
|
|
|
Lehen esan bezala, aho literaturak
|
euskal
literaturan axola edo ardura gehiago izan du inguruko erdal literaturetan baino. Halaz ere, eta honetara ezkero, gauza bat esan behar dut:
|
|
|
Halaz ere, eta honetara ezkero, gauza bat esan behar dut:
|
euskal
literatura ez dela bakarrik berankorra izan, baizik eta berankorra izateaz gainera suntsikorra ere izan dela. Bestela esan, ez duela iraunkortasunik izan:
|
|
|
eta ez du izan, lehen esan bezala, hitz hegalaria paperean lotzen eta gelditzen delako, eta zenbat kopia gehiago izan, hobe; eta inprentan are hobeago eta inprentan egin den edizioa ugaria baldin bada, ezin hobeago. Nik ez dakit sekula pentsatu duzuen zenbat
|
euskal
obra ez diren gureganaino heldu, edota heldu badira ere, nolako kondizio exkaxetan heldu diren. Lehen aipatu dudan Refranes y Sentencias mila bostehun eta laurogei eta hamaseikoa, kopia bakarrean heldu zaigu, eta kopia hori ez da dudarik gabe osoa.
|
|
|
Noski, hitza baino lehen folkloristak izan ziren eta honek dioenez, Iztueta ere alde batetik behintzat  halakoa zen. Baina Iztueta eta Iztuetaren antzekoak hemeretzigarren mendean hasten dira eta
|
Euskal
Herrian bilketa erdi osoa (oso osorik ez baita behin ere izaten), egiazko eta benetako bilketa mende honetan bertan egin da, batez ere Azkueren eta Barandiaranen bidez.
|
|
|
Ez gara behar adina konturatzen honako aldaketa hauetaz, nik uste. Ricardo Barojak, beste erdal idazle honek, badu liburu bat Pasan y se van izena duena eta
|
euskal
literaturan ere hori bera egin duten gauzak gehiegi izan dira; esate baterako, Erdi Aroko epika. Hortik zer dugu?
|
|
|
Hemen alde honetan badakizue zer gertatu zen, behin batean Arrasaten agertu zela Acto para la Nochebuena Barrutiarena, baina dagoen dagoenean hori bakarrik ageri da. Nik ez dut uste Barrutiari edo dena denari zeruko argia hartu eta tximistak jota bezala gogoratu zitzaionik inongo eraginik gabe,
|
Euskal
Herriko bertako eraginik gabe esan nahi dut, obra hori egitea. Bistan da obra hori beste askoren aldamenean agertua dela, baina beste asko horien aztarrenak zeharo galdu dira.
|
|
|
Bistan da obra hori beste askoren aldamenean agertua dela, baina beste asko horien aztarrenak zeharo galdu dira. Horrenbestez esan nahi dut,
|
Euskal
Herria eta euskal literatura urriak izateaz gainera, urritasun horrek baduela arrazoi bat eta arrazoi hori dela, ez berez eta jatorriz urria eta exkaxa izatea, baizik gero urteak etorri eta urteak joan urritu eta pobretu izana neurri handi batean. Beste gauza bat ere aipatu behar da, guztiz beharrezkoa dena, Euskal Herriaren partiketa.
|
|
|
Bistan da obra hori beste askoren aldamenean agertua dela, baina beste asko horien aztarrenak zeharo galdu dira. Horrenbestez esan nahi dut, Euskal Herria eta
|
euskal
literatura urriak izateaz gainera, urritasun horrek baduela arrazoi bat eta arrazoi hori dela, ez berez eta jatorriz urria eta exkaxa izatea, baizik gero urteak etorri eta urteak joan urritu eta pobretu izana neurri handi batean. Beste gauza bat ere aipatu behar da, guztiz beharrezkoa dena, Euskal Herriaren partiketa.
|
|
|
Horrenbestez esan nahi dut, Euskal Herria eta euskal literatura urriak izateaz gainera, urritasun horrek baduela arrazoi bat eta arrazoi hori dela, ez berez eta jatorriz urria eta exkaxa izatea, baizik gero urteak etorri eta urteak joan urritu eta pobretu izana neurri handi batean. Beste gauza bat ere aipatu behar da, guztiz beharrezkoa dena,
|
Euskal
Herriaren partiketa. Barrenen daramadana nik hemen argi eta garbi esan behar baldin badut, eta momentu honetan esateko asmoetan  nabil âbesterik pentsatzen duenak barka biezatâ, ni ez naiz batere foruzalea.
|
|
|
Gerraren edo gerlaren bila ez, baina ihesi genbiltzala, gudu  jatorra hautatu beharrean, besterik esan nahi badu ere, guda sasikoa aukeratu genuen; santu (saindu) eta fruituren ihesi genbiltzala, deun eta arnari gurasorik gabekoak hartu genituen; abuztua atsegin ez zitzaigulako, antzinako hitz galdu bat" ederturik" âzegoen zegoenean ezin utziâ dagonilla  sortu genuen3; eztakit hau zer dukan eta antzeko barrabaskeriak idazten hasiak gara (ez ote digu oraintsu gramatikari ezagun batek erakutsi izan bedi, izan bitez hitanoz nola esan behar diren?)," Logika" k horrela eska  tzen duelako; horrexegatik beragatik, dautso, daust erabili behar omen dira Bizkaian, deutso, deust zokoratuaz," orainaldiak a behar duelako". Batasunera bidean, gutxietsi dituzte Bizkaian
|
Euskal
Herri osoko ditu (z) eta bere kideak," giputzak direlako". Euskaldun guztion aho lumetan aspaldidanik dabilen osasunaren gaineanen ordez, ezin barkatuzko erdalkeria zelakoan (hamar egunen buruan, hilabete barru eta horien gisako beste zenbait esaera ere ez bagenerabiltza bezala), barregarrizko edo negargarrizko tzaz agertu da, atzizki jator bat dagokion lekutik atereaz.
|
|
|
Orain, berriz, hor ikusten ditugu Yakinekoak, esate baterako âeta ez dira horiek bakarrikâ, gatazka bizian zenbait gai zail eta gaitz euskaraz adierazi nahian. Hor agertzen diren idazlan askok ez dutela
|
euskal
lorategi batean sarrerarik izango. Egileek ere badakite hori, noski.
|
|
|
irauteko neke gehien dituen hizkuntzaren aurkakoa, zalantza izpirik gabe. Erantzukizuna dute, Â jakina,
|
euskal
gizarte osoak eta euskararen lurraldea banaturik daukaten administrazio ugariek eta bi estatuek ere: horiek guztiek dute auzi honetan zer esana eta, batez ere, zeri erantzuna.
|
|
|
horiek guztiek dute auzi honetan zer esana eta, batez ere, zeri erantzuna.
|
Euskal
kulturaren dimentsio eta bokazio unibertsalak begiramen eta babes unibertsalak jaso behar ditu etxean, inguruan eta hizkuntzen plazan. Horretarako, ordea, konplexurik gabe eta handikeriazko menturarik gabe jokatu beharra eta jokoa banatu beharra (administrazioa, unibertsitatea, erakundeak, hiztunak...) azpimarratzen zituen Mitxelenak.
|
|
|
" Euskara jakiteaz gainera, erdararen bat ikasia genuenez gero, gu izaten ginen, eta gu izaten gara orain ere, besterekin erdaraz mintzatzen garenak". Eta aurrerago,
|
Euskal
Herriak azken bi mila urtetan izandako balizko euskalduntasunaz ari delarik: "... horko erdaldunek bazuten laguntza bat horko euskaldunek ez zutena eta lehen esan dugun arrazoiagatik, alegia beti ahulagoak amore ematen diolako indartsuagoari, euskaldunok  izan gara beti amore eman diegunak erdaldunei eta ez alderantziz".
|
|
|
Diodan horren guztiaren haritik, behar bezala eskertu ez diogun aitorpen bat egin zuela Koldo Mitxelenak Salamancako Unibertsitatea utzi eta
|
Euskal
Herrikora irakasle etorri zen garaian:
|
|
|
|
Euskal
kulturaren mugak
|
|
|
Nik ez dakit gogoan ongi hartzen ote ditugun etorkizuneko
|
euskal
kultura horrek izan ditzakeen muga hertsiak. Hitz horrek, izan ere, azalari, mintzabideari, begiratzen dio gehiago mamiari baino.
|
|
|
Are gehiago antze sailetik jakintza sailera gatozenean: ez dugu gure ametsean erdararen oihartzuna baizik entzuten
|
euskal
hitzetan. Jakintza liburuak egin dituztenek erdarazkoak itzuliaz eta antolatuaz egin dituzte, erdara erabili baitute gehienbat haiek ere gure antzera beren ikastaldietan eta erdaraz mintzatzen baitira hitzez nahiz izkribuz beren baitarik zerbait sortu edo aurkitu dutenean beren lankideei jakinarazteko.
|
|
|
Horiek guztiak plazaratzeko ekin genion Mitxelenaren
|
euskal
lanak gaztelaniaz jartzeari, baina euskal hiztunok ezin diogu bizkarra erakutsi geure erantzukizunari, ezin ditugu geure erruak besteenekin zuritu. Egia da, halaber, ulergarria dela halako atakan dagoen herri batek, bere baitara bildurik, bere bertuteak ederretsiz aurkitzea historiaren bazterño batera zokoratu izanaren ukendua.
|
|
|
Horiek guztiak plazaratzeko ekin genion Mitxelenaren euskal lanak gaztelaniaz jartzeari, baina
|
euskal
hiztunok ezin diogu bizkarra erakutsi geure erantzukizunari, ezin ditugu geure erruak besteenekin zuritu. Egia da, halaber, ulergarria dela halako atakan dagoen herri batek, bere baitara bildurik, bere bertuteak ederretsiz aurkitzea historiaren bazterño batera zokoratu izanaren ukendua.
|
|
|
Erabilera, tradizioa, hiztunen jardunak eta aurrerabidea zituen kontuan. Eta aurrerabide horretan, gaztelaniak
|
euskal
hiztunongan zuen eraginak kezkatzen zuen, ohartzen baitzen gaztelaniak bizi gaituela, begi bistakoa egiten baitzitzaion gaztelaniak bizi duela, neurri batean eta hondo hondoan, guk darabilgun euskara.
|
|
|
Baina euskara eta
|
euskal
kultura ez dira uharte, irautekotan Europan eta Europarekin iraungo dute. Etxe barnean egindakoak ezin du etxean soilik gelditu:
|
|
|
Hautamena egin da, hainbat irizpide praktikoen arabera. Hizkuntzalaritza arloko artikulu teknikoak baino, euskarari eta
|
euskal
literaturari buruzko idazki dibulgatzaileagoak hartu ditugu aintzat; Koldo  Mitxelenaren interes ugarien ispilu jokoa egingo zuten lanak ere hautatu ditugu, hara nola zinema, liburu kritikak, hainbat pertsonaien galeria... Alor bakoitzeko pieza ugarien artean hautamena egiterakoan, berriz, idaz  kiaren gaurkotasuna izan dugu irizpide, ez guztizkoa baina bai garrantzi  tsua.
|
|
|
Lizardiren Biotz begietan hizpide harturik, zera dio gure buruak euskaldun gisa ezagutzen lagunduko liguketen literatur ispiluez: " Ez dut nik esango, harrokeriaz mintzatzea litzateke eta,
|
euskal
arima zer nolakoa den aditzera eman duenik [Lizardik]. Bai, ordea, adierazi duela zein den euskal eredua, euskaldunik gehienok, denok ez baldin bada, maite dugun ametsa, xamurtasunez eta isiltasunez nahasia".
|
|
|
" Ez dut nik esango, harrokeriaz mintzatzea litzateke eta, euskal arima zer nolakoa den aditzera eman duenik [Lizardik]. Bai, ordea, adierazi duela zein den
|
euskal
eredua, euskaldunik gehienok, denok ez baldin bada, maite dugun ametsa, xamurtasunez eta isiltasunez nahasia".
|
|
|
Historiari, eta historiak eskuetan jarri zionari, zor ziona dago jokoan Mitxelenarentzat. Horregatik, bilduma honi izenburua jarri behar zitzaiola eta, buruan erabili genuen izenburuetako bat
|
Euskal
lokarria izan zen. Guztiz barneraturik baitu, bere portaera guztia markatzeraino, kate-begi bat dela, ez gehiago; baina ezta gutxiago ere.
|
|
|
Lartzabal utzi eta mendira abiatu ginen," haize osasuntsuaz bizitza indartzera", bospasei urtez lehenago hasiak ziren haziagoen atzean. Inguruan lehenbizi (Jaizkibelen, harri arteko pinuetan; Sutolan, pago haritzen itzalpean), urrutiago gero,
|
Euskal
Herrian eta are Euskal Herritik kanpo.
|
|
|
Lartzabal utzi eta mendira abiatu ginen," haize osasuntsuaz bizitza indartzera", bospasei urtez lehenago hasiak ziren haziagoen atzean. Inguruan lehenbizi (Jaizkibelen, harri arteko pinuetan; Sutolan, pago haritzen itzalpean), urrutiago gero, Euskal Herrian eta are
|
Euskal
Herritik kanpo.
|
|
|
|
Euskal
literatura: oinarriak
|
|
|
|
Euskal
literaturaren etorkizuna
|
|
|
Bada
|
euskal
literaturan aspaldidanik negar hari bat gero eta ugariago dariona. Negar hari honen aleak ezin konta ahala dira eta bat edo beste aukeratzea nahikoa izango dugu.
|
|
|
Negar hari honen aleak ezin konta ahala dira eta bat edo beste aukeratzea nahikoa izango dugu. Beste
|
euskal
libururik gehienak bezala behar adina irakurtzen ez den Domingo Agirreren Garoan, Joanes artzainaren begiak Urkiolan zaharreriak goibelduak dauzka. Inguruko mendiak ez zaizkio gaztetan bezain eder:
|
|
|
azpietatik zulatu dituzte alderdi batetik besteraño; beren egaletatik tontorretara bide zabalak egin dituzte; beren arrizko ta burnizko erraiak eguzkitara ateratzen aidira, ta gure umeak mendi zuloetatik zear dijoazkigu, eztakit nora, bide zabaletatik datorzkigu eztakit nongoak geure gallurretaraño".
|
Euskal
mendietako zuhaitz belarrak azpijanean ihartzen ari den satorraren beldurra ez da Joanes bakarrarena. Gernikako arbola iharraren sustraiak ere, aitari en  tzuna dut, sator batek jan omen zituen.
|
|
|
Eliz ezkilak ere, haren hileta hotsa bederen eman behar zutenak, isilik daude. Eta holako ametsen batek gainerako
|
euskal
poeten gogoak, begien aurrean zuten edertasuna itsustuaz, noiz edo noiz nahigabetu ez dituenik nola esan?
|
|
|
Bertsolariaren deiadarrak gorabehera, ordea, lur, itsaso eta haizeak lehengoan daude eta  lehengoan egongo aurrera ere:
|
Euskal
Herriko erreken marmar axolagabea gure belarri minduentzat bakarrik mindu da.
|