|
2008
|
|
|
Lehen testu horretan gero bere lanean hain garrantzitsuak izango ziren zenbait gai jorratu zituen. Izan ere, renacimiento vasco edo
|
euskal
pizkundea zeritzonaren beharra azaltzen zuen. Renacimiento vasco horren esanahia, hala ere, ez da 60ko hamarkadan Oteizaren testuetan zuenaren berdina, bere funtsa ez baita euskal kulturaren jarrera, adierazpide eta mito zaharkituak artearen bidez irudikatzea edo azaltzea.
|
|
|
Izan ere, renacimiento vasco edo euskal pizkundea zeritzonaren beharra azaltzen zuen. Renacimiento vasco horren esanahia, hala ere, ez da 60ko hamarkadan Oteizaren testuetan zuenaren berdina, bere funtsa ez baita
|
euskal
kulturaren jarrera, adierazpide eta mito zaharkituak artearen bidez irudikatzea edo azaltzea. Oteizaren aburuz, testu horretan azaltzen zuen modura, hori erromantizismoan erortzea izango litzateke.
|
|
|
Gure ustez, ekarpena Oteizaren autobiografia estetiko gisa ulertu litzateke25, bere esperientzia ulertzeko eta azaltzeko saiakera bat. Horri ezartzen dion gehigarria,
|
euskal
kulturaren zenbait adierazpide folklorikoren interpretazio mitikoa, ordura arteko Oteizaren esparru estetikotik kanpo geratzen da. Ikusi dugun bezala, Oteizarentzat mitoek beti aurrerantz joan behar dute, etengabe eraldatuz eta garai bakoitzeko ezaugarrietara egokituz baina horietara mugatu gabe.
|
|
|
Ikusi dugun bezala, Oteizarentzat mitoek beti aurrerantz joan behar dute, etengabe eraldatuz eta garai bakoitzeko ezaugarrietara egokituz baina horietara mugatu gabe. Zentzu horretan, bere ibilbide guztian mantendu izan zuen dimentsio unibertsala traizionatuz, edo Oteizari gehiago gustatuko litzaiokeen hitz bat erabiltzearren, dimentsio unibertsal hori sakrifikatuz,
|
euskal
kulturara soilik mugatzea erabaki zuen. Horretarako, Aranzadi, Barandiaran eta, oro har, tradiziozko euskal kultura ikertu zuten beste zenbaitzuen testuetara hurreratzen da, eta bere estetika irakurketa horien itzalean berreraiki egiten du.
|
|
|
Zentzu horretan, bere ibilbide guztian mantendu izan zuen dimentsio unibertsala traizionatuz, edo Oteizari gehiago gustatuko litzaiokeen hitz bat erabiltzearren, dimentsio unibertsal hori sakrifikatuz, euskal kulturara soilik mugatzea erabaki zuen. Horretarako, Aranzadi, Barandiaran eta, oro har, tradiziozko
|
euskal
kultura ikertu zuten beste zenbaitzuen testuetara hurreratzen da, eta bere estetika irakurketa horien itzalean berreraiki egiten du. Aukera horren arriskuaz jabe zen Oteiza:
|
|
|
Jorge Oteizaren Quousque Tandem?! liburuarenen edizio kritikoa argitaratu dela eta, artikulu honetan
|
euskal
kulturan hainbesteko eragina izan duen liburuaren irakurketa berri bat proposatzen da. Ikerketa eta material berriek aukera eskaintzen digute Quousque Tandem?!, eta oro har Oteizaren lan zabala, beste ikuspuntu batetik ulertzeko.
|
|
|
Ikerketa eta material berriek aukera eskaintzen digute Quousque Tandem?!, eta oro har Oteizaren lan zabala, beste ikuspuntu batetik ulertzeko. Horretarako, ordea, beharrezkoa da Oteizaren eskultura eta testu ugariak testuinguru zabalago batean kokatzea,
|
euskal
kulturara soilik mugatu gabe. Era horretara, Oteizaren sorkuntza lan garrantzitsua modu egokiago batean uler daiteke, bere garaikoak ziren beste artista eta jokabideekin harremanetan jarriz.
|
|
|
Jakina denez, Quousque tandem?! liburuak
|
euskal
kulturaren azken 40 urteetako zati garrantzitsu bat mugatzen du, argitaratu bezain laster arrakasta eta eragin handia lortu zuena. Lehenengo argitalpena 1963an egin zen, eta hurrengo urteetan 5 edizio berri izan zituen7 Frankismoaren garai ilun haietan zentsura pasatu behar izaten zuten liburuek.
|
|
|
Eskultore zoritxarreko baten ustezko kredo estetikoaren zuribidea, baimena emateko trantzean joera existentzialisten ordezkari ospetsuenen izenak zentzurik gabe inbokatuz. Nekez gaindi daitekeen adimen nahasmenduko adibide honek berak bakarrik entzutea kenduko lioke egileak konfiantza inozoz atsegin hartzen duen
|
euskal
gehiagotasunaren uste arrazistari. Ikusten denez,, huts arkitektoniko hartzailearen?
|
|
|
Nahiz eta zentsoreak, ziur asko arrazoi faltarik gabe eta ondoren izango zuen irakurketa politikoa aurreikusi gabe, Quousque tandem?! obran inolako tendentzia politiko arriskutsurik ikusi ez, berehala izugarrizko oihartzuna izan zuen
|
euskal
gizartean, batez ere garai hartan sortzen ari ziren talde politiko abertzale eta ezkertiarretan. Horren zergatia erraz suma daiteke:
|
|
|
Sabino Aranaren abertzaletasuna baztertuz, garaiko gazte mugimendu berriei beste abertzaletasun mota bat sortzeko, beharrezko zuten marko teorikoa eskaintzen zien. Horrekin zuzenean elkarturik,
|
euskal
kultura bigarren mailakoa zela pentsatzen zutenen aurka, Quousque tandem?! ek euskal kulturaren defentsarako nolabaiteko arrazoiak eskaintzen zituen. Euskal kulturaren barnean, autoktonoa?
|
|
|
Sabino Aranaren abertzaletasuna baztertuz, garaiko gazte mugimendu berriei beste abertzaletasun mota bat sortzeko, beharrezko zuten marko teorikoa eskaintzen zien. Horrekin zuzenean elkarturik, euskal kultura bigarren mailakoa zela pentsatzen zutenen aurka, Quousque tandem?! ek
|
euskal
kulturaren defentsarako nolabaiteko arrazoiak eskaintzen zituen. Euskal kulturaren barnean, autoktonoa?
|
|
|
Horrekin zuzenean elkarturik, euskal kultura bigarren mailakoa zela pentsatzen zutenen aurka, Quousque tandem?! ek euskal kulturaren defentsarako nolabaiteko arrazoiak eskaintzen zituen.
|
Euskal
kulturaren barnean, autoktonoa, zenaren interpretazio baten bidez, gutxietsiak ziren hainbat kultur adierazpen moduren garrantzia eta balioa defendatzen zuen Oteizak.
|
|
|
Oteizari buruz eginiko irakurketa hauek ezin dira ukatu, interpretazioen historiaren parte baitira, eta Quousque tandem?! argitaratu zenetik hurrengo urteetan
|
euskal
gizartean eta kulturan zer gertatu zen ongi islatzen dute. Oteiza euskal kulturaren epizentroan kokatu zen, ekintza politiko eta kulturalak gauzatzeko orduan jarraitu beharreko gidari baten modura, eta bere presentzia hutsak, bere zalapartak, polemikak eta haserreak, bere lanaren ikerketa oztopatu izan dute urte askotan.
|
|
|
argitaratu zenetik hurrengo urteetan euskal gizartean eta kulturan zer gertatu zen ongi islatzen dute. Oteiza
|
euskal
kulturaren epizentroan kokatu zen, ekintza politiko eta kulturalak gauzatzeko orduan jarraitu beharreko gidari baten modura, eta bere presentzia hutsak, bere zalapartak, polemikak eta haserreak, bere lanaren ikerketa oztopatu izan dute urte askotan. Oteizari buruz hitz egitean ohikoa izan da mitifikazioa, baina ez ikerketa ezta hausnarketa ere.
|
|
|
Quousque tandem?! liburuaren kasu konkretuan, mitifikazio prozesu hori oso nabarmena da, eta horren ondorio zuzena da Oteiza artista euskalduna kontsideratzea, enfasia euskaldunean jarriz, eta ez artistan, bere lan erraldoiak zentzua
|
euskal
kulturaren esparru motzean bakarrik balu bezala. Hori ordea, Quousque tandem?!
|
|
|
8 Oteiza, J. (1965): Ejercicios espirituales en un túnel, Gizakera, Hendaia (Hego
|
Euskal
Herrian galarazia); 1 argitalpen onartua: Hordago, Donostia, 1983; 2 argitalpena:
|
|
|
9 Argi dago Quousque tandem?! en azpi izenburuak irakurketa hau indartu zuela: ?
|
Euskal
arimaren ulerkera estetikorako saioa?. Hala ere, gaur egun, hori Oteizaren beste tranpa bat ez ote den galde geniezaioke geure buruari.
|
|
|
Gaur egun zer eskaini diezaiokete Oteizaren eskultura eta idatziek Oteizaren artelanetara lehen aldiz inguratzen den ikusleari?
|
Euskal
kulturaren mugetatik kanpo, ba al du Oteizaren lanak dimentsio unibertsalik? 11
|
|
|
Eta gertakari hori ulertzea eta besteei azaltzea da Quousque tandem?! liburuaren helburu nagusietariko bat eta hor datza gure ustez bere muina, nahiz eta helburu hori bestelako ideiez estalita egon, gehienak
|
euskal
kulturaren aspektu batzuen interpretazio mitikotik datozenak. Ideia horiek izan dira gehienetan Quousque tandem?!
|
|
|
Gallardo, F. (2004): La adquisición de la pronunciación del inglés como tercera lengua, [doktore tesia],
|
Euskal
Herriko Unibertsitatea, Leioa.
|
|
|
Guk eredu horren ikuskapena egin nahi izan dugu adinaren aldagaia kontuan hartuta. Gainera,
|
euskal
komunitatean kezka nagusia den beste hizkuntzen analisia erantsi diogu.
|
|
|
3 Pertsona izenak
|
Euskal
Herrian: historia eta testuingurua
|
|
|
|
Euskal
izenen historia euskararen historiaren partea da, eta euskarak Euskal Herrian mintzatu diren erdarekin izan dituen harremanen historiaren zati bat. Hau da, oso estatus ezberdina izan duten hizkuntzen arteko botere eta truke harremanen alderdi bat.
|
|
|
Euskal izenen historia euskararen historiaren partea da, eta euskarak
|
Euskal
Herrian mintzatu diren erdarekin izan dituen harremanen historiaren zati bat. Hau da, oso estatus ezberdina izan duten hizkuntzen arteko botere eta truke harremanen alderdi bat.
|
|
|
– Trentoko Kontzilioak (XVI. mendean)
|
euskal
izenen erabilera arrunta eten zuen, umeak santu izenez bataiatu behar zirela agindu baitzuen. Horrela desagertu ziren Erdi Aroan erabat arrunt izandako izen asko:
|
|
|
– XIX. mendean
|
Euskal
abertzaletasunak berrasmatu zuen bertoko izen tradizioa, baina ez zuen egin santu izendegia inposatu baino lehenagoko izenak berpiztuz, baizik eta izendegi hori, euskaldunduz? (literaturagile erromantikoek ere, kondairako?
|
|
|
Sabino Aranaren izendegi berria erabiltzea 1907an Gasteizko apezpikuak debekatu bazuen ere, Vatikanoak zuzenean esku hartu eta baimendu zuen haren erabilera ofiziala. 1932an, Errepublikak
|
euskal
izen guztiak erabiltzea legeztatu zuen. Sei urte geroago, Francoren diktadurak espainierazkoak ez beste izen guztiak debekatu zituen.
|
|
|
Literaturako eta Andra Marien hainbat izen berreskuratu ziren horrela. Baina onespen horrek uste gabeko ondorio bat izan zuen, nolabait, iraultza bat ekarri zion
|
euskal
izengintzari. 1972an Jose Maria Satrustegik Euskal Izendegia, Nomenclátor Vasco argitaratu zuen.
|
|
|
Baina onespen horrek uste gabeko ondorio bat izan zuen, nolabait, iraultza bat ekarri zion euskal izengintzari. 1972an Jose Maria Satrustegik
|
Euskal
Izendegia, Nomenclátor Vasco argitaratu zuen. Izatez Euskaltzaindiaren enkargu baten emaitza zen liburua.
|
|
|
Azken kasu horretan herri askoren izenak sartu zituen Satrustegik, Andra Mari famaturik edo bat ere ez zuten herriak izanik ere (ezagun da Ainhoa herriak ez duela izan izen bereko Andra Maririk, bai ostera herri gaineko muino batean dagoen Arantzazu izeneko ermitak, baina Satrustegik ez zuen arazorik izan Ainhoa proposatzeko eta izenak izugarrizko hedapena izan du harrezkero). Esan bezala, Satrustegiren lanak irauli egin zuen
|
euskal
izendegia eta handik geroko euskal izengintza osoa.
|
|
|
Azken kasu horretan herri askoren izenak sartu zituen Satrustegik, Andra Mari famaturik edo bat ere ez zuten herriak izanik ere (ezagun da Ainhoa herriak ez duela izan izen bereko Andra Maririk, bai ostera herri gaineko muino batean dagoen Arantzazu izeneko ermitak, baina Satrustegik ez zuen arazorik izan Ainhoa proposatzeko eta izenak izugarrizko hedapena izan du harrezkero). Esan bezala, Satrustegiren lanak irauli egin zuen euskal izendegia eta handik geroko
|
euskal
izengintza osoa.
|
|
|
baimendu zen. Ordutik hona
|
euskal
izenak erruz hedatu dira: inoiz zaharrak berreskuratuz eta inoiz berriak asmatuz egin da hedapen hori.
|
|
|
Ez da, hala ere, goitizenak edo izen bikoitzak erabiltzeko ohitura desagertu. Asko dira erdal izen ofiziala dutela,
|
euskal
izena darabiltenak. Ohikoa da izen batzuk edo izen baten hainbat aldaera erabiltzea:
|
|
|
7 Ez dugu jorratu izenen aldaeren normalizazioa, hizkuntzen normalizazioaren alderdia dena duda barik. Argi dago
|
euskal
izenen hedapena euskararen normalizazioarekin batera doala. Argitzeke dugu, ostera, zer gertatzen den abizenekin, zein den abizenak era normalduan ofizialtzeko eta erabiltzeko arduragabekeriaren arrazoia.
|
|
|
Azal dezagun zergatik. Euskararen kasuan, euskal izendegia egitea Euskaltzaindiaren eskuetan utzi dute instituzioek(
|
Euskal
Izendegia, 2001). Izendegi horrek espainiar legeak ezarritako muga guztiak gorde behar izan ditu:
|
|
|
|
Euskal
kasuan generazio berriek ezaugarri berezi bat dute. Dituzten izenak euskarazkoak dira.
|
|
|
Erreferentzi taldea, bistan da, Euskal Herria izan da.
|
Euskal
Herriarekiko atxikimendua erakusteko modu bizia eta erreza izan da euskal izenen hautua. Zein izan da ordezkapenaren erritmoa eta abiada?
|
|
|
Erreferentzi taldea, bistan da, Euskal Herria izan da. Euskal Herriarekiko atxikimendua erakusteko modu bizia eta erreza izan da
|
euskal
izenen hautua. Zein izan da ordezkapenaren erritmoa eta abiada?
|
|
|
|
Euskal
izenek joera orokorren, eskakizun psikosozialak, ondo betetzen dituzte:
|
|
|
ekimena: pertsona izenak hautatzea
|
Euskal
Herrian
|
|
|
Artikulu honetan
|
Euskal
Herriko izendatze praktikei buruzko ikerketa bat aurkezten da: jaioberrien izenak hautatzean gurasoei eragiten dieten logika sozialei buruzkoa, hain zuzen.
|
|
|
Ikerketaren eremuari dagokionez,
|
Euskal
Herrian suertatu diren logika sozialak izan ditugu aztergai. Hitz gutxitan, inguruko herrien aldera, egoera berezia dugu gurean:
|
|
|
Zer esan nahi du Alaitz izenak? Horrelako galderak aski ezagunak ditu
|
euskal
izenik duen orok. Zenbat aldiz entzun dugu horrelakorik. Euskal izenek, itzulpena?
|
|
|
Horrelako galderak aski ezagunak ditu euskal izenik duen orok. Zenbat aldiz entzun dugu horrelakorik?
|
Euskal
izenek, itzulpena, omen dute, azaldu behar ditugu, zer esan nahi duten azaldu.
|
|
|
Representaciones e imaginarios colectivos en sociedades tecnologizadas: espacio/ tiempo, género/ generación,
|
Euskal
Herriko Unibertsitateak diruz lagundurik (1/ UPV00002.323/ 2004).
|
|
|
|
Euskal
izenetan bat egiten dute batetik euskal kultura eta identitatearekiko atxikimenduak eta bestetik norberaren singulartasuna indartzeko joerak. Maider edo Auxkin izenak, esaterako, Maria edo Martin izenak baino nabariagoak dira europar izenen multzoan eta, ondorioz, pertsona, singularrago?
|
|
|
Euskal izenetan bat egiten dute batetik
|
euskal
kultura eta identitatearekiko atxikimenduak eta bestetik norberaren singulartasuna indartzeko joerak. Maider edo Auxkin izenak, esaterako, Maria edo Martin izenak baino nabariagoak dira europar izenen multzoan eta, ondorioz, pertsona, singularrago?
|
|
|
etiketatzen dute, baina aldi berean eginkizun identitarioa betetzen dute:
|
euskal
talde kategoria edo labela ezartzea.
|
|
|
bultzatzen ditu: kategoria arteko bereizketaren bila ari direnentzat, kategoria batetik besteetara hedatu den izenak ez du bereizgarritasun nahikorik (alegia, Nerea edo Ainhoa zenbat eta hedatuago
|
Euskal
Herritik kanpo, orduan eta euskal kategoria bereizteko indar gutxiago), bereizgarritasunari eusteko izen, endemikoagoak, bilatuko dituzte, eta ondorioz, kategoria barruan izen berriak agertuko dira eta izenak ugariagoak izango.
|
|
|
bultzatzen ditu: kategoria arteko bereizketaren bila ari direnentzat, kategoria batetik besteetara hedatu den izenak ez du bereizgarritasun nahikorik (alegia, Nerea edo Ainhoa zenbat eta hedatuago Euskal Herritik kanpo, orduan eta
|
euskal
kategoria bereizteko indar gutxiago), bereizgarritasunari eusteko izen, endemikoagoak, bilatuko dituzte, eta ondorioz, kategoria barruan izen berriak agertuko dira eta izenak ugariagoak izango.
|
|
|
zer esan nahi du Alaitz izenak? Erraz esanda,. XXI. mendeko
|
euskal
gaztea naiz?. Horrela izendatzeak pertsona erakutsi, bereizi eta sailkatu egiten du.
|
|
|
izen bikoitz edo hirukoitzak murriztu dira oso, izen laburrak eta ozenak nahiago ditugu nonbait, bokal talde batzuk nonahi agertzen dira (adibidez,/ ai/ izen andana ikaragarrian topatuko dugu: Haizea, Araitz, Unai, Maider, Alaitz eta abar
|
euskal
jatorriko izenetan; Haimar, Sarai, Yeray, eta beste asko erdal jatorrikoetan;/ ier/ edo/ er/ taldeak arrakasta handia du bukaera gisa: Asier, Xabier, Oier, Iker, Maider, Ander...) Bestalde, Amaia eta Aitor izen literario eta aitzindarien arrakasta ama eta aita hitzekin duten antzari zor dakioke.
|
|
|
Izen berriak asmatzen ditu jendeak, inoiz onartutako irizpideen arabera, inoiz irizpide horiek guztiz baztertuz. Hala edo nola, jendeak?
|
euskal
izenak, asmatzen ditu.
|
|
|
). Izen komun horiek dira erdaldunek
|
euskal
izenek, esanahia, dutela uste izatearen arrazoia.
|
|
|
Oro har, umeak ondare urria dira:
|
Euskal
Herriak, denok dakigun bezala, jaiotza tasa eskasa du, Europako txikiena nonbait. Gurean, umea izatea asmoz eta buruz erabakitzen da:
|
|
|
Euskaltzaindia (2001):
|
Euskal
Izendegia, Eusko Jaurlaritzako Argitalpen Zerbitzua, Gasteiz.
|
|
|
Gure ikerketa honetan, kontrako ahaleginaz jardun dugu, hau da, nahita edo nahi gabe, gizonezko eta emakumezkoentzat balio dezakeen izen baten hautuaz.
|
Euskal
izen guztiak halakoak direla pentsa dezake euskaraz ez dakienak edo euskal tradizio onomastikoa ezagutzen ez duenak. Eneka zenbatean hartu dute emakume izentzat?
|
|
|
Gure ikerketa honetan, kontrako ahaleginaz jardun dugu, hau da, nahita edo nahi gabe, gizonezko eta emakumezkoentzat balio dezakeen izen baten hautuaz. Euskal izen guztiak halakoak direla pentsa dezake euskaraz ez dakienak edo
|
euskal
tradizio onomastikoa ezagutzen ez duenak. Eneka zenbatean hartu dute emakume izentzat?
|
|
|
Azal dezagun zergatik. Euskararen kasuan,
|
euskal
izendegia egitea Euskaltzaindiaren eskuetan utzi dute instituzioek (Euskal Izendegia, 2001). Izendegi horrek espainiar legeak ezarritako muga guztiak gorde behar izan ditu:
|
|
|
Horren lekuko Euskaltzaindiaren Izendegiaren 2001eko edizioko Hendrike Knörren berba hauek: «Herriaren interes biziarengatik,
|
euskal
izendegi batzuk argitaratu dira azken urteotan. Baliteke egileek borondate ona izatea, baina maiz zentzugabeko izenak hedatu dituzte zoritxarrez, hala nola Jose M. Bereciartuaren Catalogo de Nombres Vascos deritzanean (1977) ageri den Eztizen, gaztelaniazko. Dulce Nombre (de Maria)?
|
|
|
Baliteke egileek borondate ona izatea, baina maiz zentzugabeko izenak hedatu dituzte zoritxarrez, hala nola Jose M. Bereciartuaren Catalogo de Nombres Vascos deritzanean (1977) ageri den Eztizen, gaztelaniazko. Dulce Nombre (de Maria)? delakoaren balizko ordaina,
|
euskal
hitz ordenari muzin izenik (izatekotan: Izenezti).
|
|
|
sekularizazioa, hain zuzen. Santu izenak eta erlijio kutsuko izenak alde batera uztea
|
Euskal
Herrian azken hogeita hamar urteetan bizi izan den sekularizazio prozesu gogorraren eskutik etorri da. Toponimiak hartu du neurri batean, erlijioak betetzen zuen izen harrobiaren papera.
|
|
|
Dituzten izenak euskarazkoak dira.
|
Euskal
Herrian berrikuntza edo ordezkapen onomastikoa euskarazko izenak baliatuz egin da gehienbat. Talde arteko bereizketaren logikak eta talde barneko identifikazioaren edo homogenizatzearen logikak, biek ala biek, bultzatu dute, euskalduntze onomastiko hori?.
|
|
|
Talde arteko bereizketaren logikak eta talde barneko identifikazioaren edo homogenizatzearen logikak, biek ala biek, bultzatu dute, euskalduntze onomastiko hori?. Erreferentzi taldea, bistan da,
|
Euskal
Herria izan da. Euskal Herriarekiko atxikimendua erakusteko modu bizia eta erreza izan da euskal izenen hautua.
|
|
|
Erdal izenak argi eta garbi ordezkatu dituzte
|
euskal
izenek. Horrela jarraituz gero, erabat hegemonikoak izango dira.
|
|
|
Hori biziki argi da lehen Septentrio ko «Iohan Mandabillaren bidaia benturosak» sailean: bi hipotestuen
|
euskal
berridazte argi bat dugu hau, joko moldean: Ihoan Mandabillaren «Tour du Monde» eta Martin Hoyarsabal en «Biaya Venturosac»ena, hau XVI. mendearen ondarrean inprimatua eta 1677an Donibane Lohizuneko Piarres Detcheverry k, izengoitiz Dorre-k, itzulia (edo hobeki erran, Kenneth White-k zuzentzen duen bezala bere aitzinsolasean, 10 or., «luzatua»), obra hau aitzinaroko kondairek inspiratua dutela.
|
|
|
Septentrio irakurtzean, liburu «eruditu» hori, erran dugun bezala, eta «collage» literario bat dirudiena, parte batez gai ez literarioz osatua dena, irakurleak ikasten ditu, bai,
|
euskal
itsas munduari lotuak diren gauzak, Ihoan Mandabillaren bidaia kondairari esker, beste testu artxibatu eta argitaragabeen erreferentziei esker (adibidez Martin de Hoyarsabal ena, 101 or. aipatua, eta horretaz itzulpena egin zuen Piarres Dorre-rena, 135 or.), «orain goibelak» iruditzen zaizkigun lehengo mapen erreprodukzioei esker («désormais opaques», Septentrio, 2006), edo eleberri laburrar...
|
|
|
Bidaiantak isilik zeuden berak ere larru zurikoak baitziren, beharbada, «deskubritzaile» eta kolonizatzaileen umeen umeen ondokoak, beharbada urtero hara zihoazen itsasturien ondoko urrunak. Eta bazekiten, bidaiant euskaldunek, marinel haiek ez zirela
|
euskal
kantu zahar batzuetan aipatzen diren «indiano salbaiekin» eta «iskimau gizabestiekin» beti ontsa portatu. (Septentrio, 122 or.)
|
|
|
izendatuko duguna. Ipartasuna posizio berri bat da
|
euskal
literatur sistemaren xake taulan, Iparraldearen egoera marginala sublimatzeko ahalegin geopoetiko ausarta. Hemen Arkotxak bilatzen eta aurkitzen duen posizioaren berritasuna Ternuari etengabe egiten zaion erreferentziak baieztatuko luke, Ternuak iparra sinbolizatzeaz gain, lur berria?
|
|
|
batera buruz». («Iparraldeko azken aldiko literatura
|
euskal
literatur sistemaren argitan (eta vice versa). Zenbait hipotesi», Ur Apalategi, Lapurdum, X, Baiona, 2006, 13 or.).
|
|
|
Apalategi, U. (2006): «Iparraldeko azken aldiko literatura
|
euskal
literatur sistemaren argitan
|
|
|
Gutiérrez, A. eta Fernández, I. (2005): Irratsaio bat egiteko tailer praktikoa, Udako
|
Euskal
Unibertsitatea, Bilbo.
|
|
|
–, (2007): La interactividad de las radios musicales españolas en Internet (2005), Doktorego Tesia,
|
Euskal
Herriko Unibertsitatea, Leioa.
|
|
|
Artikulu honetan politikari euskaltzale baten bizitzaren berri laburra ematen zaigu, batez ere Eskualduna kazetan oinarrituta. Medikua lanbidez, Donibane Lohizuneko auzapez bilakatu zen, Iparraldeko elite lokalaren artean arrunta den bezala, Errepublika gorriaren aurkako eta
|
Euskal
Herri zuriaren aldeko diskurtso ideologiko eta ekintza politiko nabarmenak aurrera eramanez. Auzapez gisa foralismo euskaltzalearen gailurtzat jo dezakegu, Hegoaldearen eta Iparraldearen artean politika, ideologia eta kultura mailan zeuden loturak haren jardunean garbi azaleratzen direlarik.
|
|
|
Harrigarria da noraino gutxi ezagutzen den bizi zelarik hain ospe zabala eta garrantzi handia eduki zuen gizona; izan ere, Albert Goienetxe jaun medikuak lehen mailako jardunbidea eduki zuen, ikusiko dugunez, XIX. mendeko azken urteetako Ipar
|
Euskal
Herrian. Hala izanik ere, kasurako Auñamendi Entziklopedian2 ez duzu dozena bat lerro aurkituko haren bizitzaz, nahiz eta argazkiak pertsonaia aristokratiko bat erakutsi (ikus 1 irudia), paparra kondekorazioz betea.
|
|
|
Nolanahi ere, guztiz aipatu beharrekoa da xuri gorrien gatazka horietan Donibane Lohizunen auzapez bi nabarmendu zirela, bata xuria, artikulu honetara ekarri dugun Albert Goienetxe medikua, eta bestea gorria, hain zuzen Martin Guilbeau, berori ere medikua ogibidez, eta berori ere euskaltzale handia. Mendearen azken hamarkada horretan, bestalde, Donibane Lohizune
|
euskal
kulturaren gune distiratsu bihurtu zen, eta hori neurri handi batean Albert Goienetxe alkatearen ekimenari esker. Urte horietan hiru biltzar eder eta arranditsu antolatu ziren bertan, 1892an, 1894an eta 1897an, Euskal Herriko bihotzaren barruko taupadak begien bistan utzi zituztenak.
|
|
|
Mendearen azken hamarkada horretan, bestalde, Donibane Lohizune euskal kulturaren gune distiratsu bihurtu zen, eta hori neurri handi batean Albert Goienetxe alkatearen ekimenari esker. Urte horietan hiru biltzar eder eta arranditsu antolatu ziren bertan, 1892an, 1894an eta 1897an,
|
Euskal
Herriko bihotzaren barruko taupadak begien bistan utzi zituztenak.
|
|
|
|
Euskal
Erria aldizkariak, orobat, Hiriart Urrutik ondutako obituario horren moldapen laburtua kaleratu zuen Hegoaldean (Eskualduna, 1900: 82).
|
|
|
Alegia, aipu horretan irakurri dugun «notre région» delakoa zelan ulertu behar dugu: Donibane Lohizune eta inguruak diosku, ala, ostera, Ipar
|
Euskal
Herri osoari dagokio?
|
|
|
Beste era bateko berria irakurri dugu apirilaren hasierako Eskualdunan29; izan ere, Anton Abadia euskaltzale jakintsu eta mezenas handiak Goienetxe auzapezari idatzi zion, urte horretako
|
euskal
jaiak Donibane Lohizunen antolatzeko. Astekariaren arabera, artean datak zehazteke zeuden, baina, edozelan ere herriko jaien ostetik egingo ziren, hau da, ekainaren 24aren ostetik.
|
|
|
Eskualduna astekariaren iraileko lehen zenbakian ere presentzia nabaria eduki zuten Donibane Lohizuneko, eskualdun bestek? 37 Izatez, kronikaren muina Albert Goienetxek irakurritako hitzaldi biren testuak dira. Lehenengoak, frantsesez eta luze xamarra, Anton Abadiaren omenez ospatu zen bazkarian esandakoa biltzen du, besteak beste Abadiak sorturiko
|
euskal
jaien berrogeigarren ekitaldia zela gogoraraziz. Bigarren testua, euskaraz eta berau ere nahikoa luze, zuberotarrei egin zien, pherediku ederra?
|
|
|
Egia esateko, ezinago harrigarri suertatu zait Ebrotik Aturrirainoko aipu hori, noiz eta 1892an! Badirudi, itxura batean, Donibane Lohizunen sortu zen giro horrek
|
Euskal
Herri osoa tindatu zuela geroago, luzaro barik. Nolanahi, Eskualduna astekariaren zenbaki berean badago, gainera, Journal de St Palaisen argitaraturiko beste kronika baten zati bat, berriro ere dioskuna bost mila lagunek lagundu zutela banderen bedeinkazioa.
|
|
|
1893ko abuztuaren 4an Eskualduna astekariak kritika egin zion, aurreko uztailean Bordeleko La Petite Gironde egunkarian zenbait euskaltzalek argitaraturiko deialdiari41 Antza, Association labourdine izeneko elkarte sortu berriak Uztaritzen antolatu behar zuen
|
Euskal
Jai bat, baina, idazkaritza lana Martin Guilbeau mediku donibandar gorriaren esku gelditu zen, edo behintzat haren etxera rue Sopite, 27ra helbideratu behar ziren izen emateak eta idazlanak (Xarriton, 1984: 284).
|
|
|
Elkarte berri horrek hainbat errepublikazale eta liberal bildu zituen, hala nola Harriaga Morroxko diputatu hazpandarra, Arturo Campion, Salaberri Mauleko notarioa, Duhart Uztaritzeko alkatea eta Haltsuet Ezpeletako alkatea. Ezaguna denez, elkarte hori, izatez, Anton Abadiaren
|
Euskal
Jaien joera gero eta erreakzionarioagoari aurre egiteko sortu zen. Uztaritzeko Euskal Jaiaren ostetik, 1894an Hazparnen ospatu zuten, 1895ean Ezpeletan, 1896an Kanbon, eta 1897an Saran.
|
|
|
Ezaguna denez, elkarte hori, izatez, Anton Abadiaren Euskal Jaien joera gero eta erreakzionarioagoari aurre egiteko sortu zen. Uztaritzeko
|
Euskal
Jaiaren ostetik, 1894an Hazparnen ospatu zuten, 1895ean Ezpeletan, 1896an Kanbon, eta 1897an Saran.
|
|
|
1894ko uztailaren 13ko Eskualdunak dioenez45, Donibane Lohizuneko udaletxeak berriro deliberatu zuen
|
euskal
tradizioaren jaiak ospatzea, 1892an bezala, besteak beste hainbat bisitari erakartzen baitzituzten hango balnearioetara. Abuztuko 26 bitartean egitekoak ziren, eta aurreikusita zeuden pastoral bat, maskarada bat, Gipuzkoako dantzak, nazioarteko pilota partidak, bertsolariak, eta abar.
|
|
|
Abuztuaren 17ko zenbakian47, Eskualduna astekariak
|
euskal
jaien egitarau zehatza zekarren, tartean Les 4 fils Aymon pastorala Barkoxeko gazteek jokatua, eta bai antolakuntza batzordeko kideen izenak ere: ohorezko presidenteak, Natalia Serbiako erregina eta Anton Abadia; presidentea, Albert Goienetxe; presidente-ordeak, Henry Larralde Diustegi Urruñako auzapez eta kontseilari orokorra eta Gustave Lerenburu Sarako alkatea; eta beste dozena bat kide arruntago edo.
|
|
|
Zer esanik ez, Donibaneko
|
euskal
jaiek hartu zuten 1894ko abuztuaren 31ko Eskualdunaren azala eta zati handi bat49 Dirudienez, arrakasta handiz gertatu ziren, eta milaka bisitari eduki zituen herriak50 Nolanahi, kronika osotik puntu bakar bat aukeratu dugu hona aldatzeko, alegia, pastoralari dagokiona:
|
|
|
|
Euskal
jaietatik kanpo, Donibane Lohizuneko kronikaren arabera, Goienetxe medikuak 58 urteko Bernard Haranburu artatu zuen. Beronen gorpua kai aldean aurkitu zuten flotatzen, baina, medikuaren esanean kongestio alkoholiko batek akabatu zuen; bezperan, dirudienez, mozkor arraila ikusi zuten, eta uretara jausiko zen.
|
|
|
Hurrengo asteko Eskualdunak ere
|
euskal
jaien oihartzunak zekartzan51 Badago artikulu luze bat euskaldunen loria zaharrak aipatzen duena, eta geroago Anton Abadia eta Albert Goienetxe goraipatzen dituena, ohitura zaharrak begiratzeko burutu duten ahalegin eskerga dela-eta. Hain zuzen, Donibaneko alkatearen gainean diosku:
|
|
|
Azalpen horretan ez da falta ere zazpi
|
euskal
herrien goraipamenik, ez Gernikako arbola kanta sustagarriarenik. Badago, bestalde, gizarte kronika bat, zerrendatzen dizkiguna Serbiako erreginaz gainera han egondako norbait ziren guztiak, esaterako Pierre Loti idazle ezaguna.
|
|
|
Kronikak zenbait bileraren berri damaigu, dela Parisen, dela Bordelen, eta bai Goienetxe alkatearen gonbit batena: eskutitz baten bidez, Albert Goienetxek Etnografia Elkarteari gonbidapena luzatu zion bere urteroko kongresua Donibanen egin zezan hurrengo abuztuan, bertako
|
euskal
jai tradizionalekin batera.
|
|
|
Ekainaren 4ko kazetan, Donibaneko kronikan alkatearen aldarria errepikatzen da68 Alegia,
|
euskal
jaiekin batera abuztuaren 15erako erakusketa etnografiko bat antolatuko zen, eta horretarako baliagarriak izan zitezkeen objektuak bildu nahi zituzten, hala nola antzinako altzariak, jantziak, potretak, baxerak, armarriak, blasoiak, armak, bitxiak eta abar. Arbasoen bizimodua berreraiki nahi zuten:
|
|
|
Abuztuaren 13ko astekarian72, Donibane Lohizuneko kronika hastear dauden
|
euskal
jaien ingurukoa da, itxura batean haiek girotzeko edo: programaturiko ekitaldiei buruzko xehetasun batzuk aipatzen ditu.
|
|
|
= Azkue), et nous aurons l, occasion de revenir sur cette éminente personnalité basquisante». Jaien kronikatik kanpo, kazetak dioskunez, Goienetxek
|
euskal
alkateen biltzar bat antolatzeko asmoa zuen, erreboteko jokoa suspertzeko eta lehenagoko denboretan zeukan indarra har zezan.
|
|
|
Abuztuaren 27ko Eskualduna astekarian ere leku handia hartu zuten Donibaneko jaiek74 Dioenez, hiru milatik gora ikusle pasatu ziren erakusketa aretoetatik, eta, arrakastaren zioz, irailaren 15 arte luzatuko zuten. Dirudienez,
|
euskal
liburuen erakusketa bat ere antolatu zen, Parisetik eta Frantziaren lau bazterretarik hurbildu jaun jakintsu handientzat. «Han zituzten bilduak, jaun heier erakusteko, eskuara liburu berri eta zahar guziak; batzu ederki aphainduak, estalgi ederrez inguratuak; bertze batzu biphiek eta saguek erdi janak, edo hezeduraren ondorioz osoki mutzituak».
|
|
|
Donibaneko
|
euskal
tradizioaren jaien azken oihartzun bat dakar urriaren 8ko kazetak76 Dirudienez, Donibaneko txarangak arrakasta bizia eduki zuen bai Gernikako arbolarekin eta bai Harispe marexalari hainbeste gustatzen omen zitzaion euskal ehiztarien martxarekin. Kronikagilearen arabera, martxa hori ahaztuta zegoen ia, baina David medikuak, bai, Ezpeletako alkateak, berpiztu egin zuen.
|
|
|
Donibaneko euskal tradizioaren jaien azken oihartzun bat dakar urriaren 8ko kazetak76 Dirudienez, Donibaneko txarangak arrakasta bizia eduki zuen bai Gernikako arbolarekin eta bai Harispe marexalari hainbeste gustatzen omen zitzaion
|
euskal
ehiztarien martxarekin. Kronikagilearen arabera, martxa hori ahaztuta zegoen ia, baina David medikuak, bai, Ezpeletako alkateak, berpiztu egin zuen.
|
|
|
1897ko azken aipua ez da oraingo honetan Goienetxe medikuarentzat izango, Donibaneko
|
euskal
tradizioaren jaientzat baino; izan ere, Charles Bernadou baionarrak ehun bat orrialdeko liburua (Bernadou, 1897) eskaini ziela aipatzen du gure astekariak abenduaren 3an77, Etnografia Elkartearen liburua ere laster datorrela gogorarazteaz gainera. Kontua da zorioneko liburuaren benetako argitalpena nahikoa eta gehiago luzatu zela, eta Eskualduna astekariaren orrialdeetan beste lau bat aldiz aurkitu dut bazetorrela78, azkenean 1899an plazaratu zen arte79, gorago esan bezala.
|