|
2010
|
|
|
Euskaldun Ameriketara iritsi berriek, beraz, topo egiten zuten era zuzenean bitan banaturiko Euskal Herriaren errealitatearekin: itsasoz beste aldean edukiko zituzten bai, batetik, ofizialki" atzerritarrak" ziren baina
|
euskaraz
mintzo zitzaizkien auzokideak eta bai, bestetik, pasaporte bereko baina ama hizkuntza desberdineko auzokideak ere.
|
|
|
Prozesu horretan
|
euskara
izan zen katalizatzaile nagusia. Euskara zen Ameriketara migratutako frantses euskaldun guztien hizkuntza, eta era berean baita euskaldun espainolen gehiengoarena.
|
|
|
Prozesu horretan euskara izan zen katalizatzaile nagusia.
|
Euskara
zen Ameriketara migratutako frantses euskaldun guztien hizkuntza, eta era berean baita euskaldun espainolen gehiengoarena. Hizkuntza bera edukitzea ezin garrantzizkoagoa gertatu zen identitate formaziorako.
|
|
|
Domingo Ordoñanak erakunde berriaren ondadeak aipatu zituen bitartean, Jose Aretxabaletak proiektuaren desegokitasun erabatekoa azpimarratu zuen, Darwinen ideietan oinarrituta. Aretxabaletaren artikuluak, La Caja de Reempatrio izenburua zuenak, honelaxe zioen gutxi gorabehera
|
euskarara
itzulita:
|
|
|
Bestalde, eboluzionismoa da Beribilez liburuak lerroen artean ostenduta enkriptatuta kasikdaroatzan pozoietariko bat, Piarres Lafitte ondotxo jabetu zenez. Bai, Aldudeko medikua Haeckel eta Nietzsche bezalako batzuen liburu khiretseri lotu zen gazte gaztetatik, eta elizaren morala kuestionatzeaz gain zer eta eboluzionismoa sartu nahi izan zuen
|
euskararen
mundura, kontrabandoz izan arren. Alegia, Etxepare bezalako idazle guti izan dugu, hain guti non bat bakarra baikenuen, Gil Berak idatzi zuen bezala.
|
|
|
Gure
|
Eskuarak
dirudi ibaya eder eta aberats bat: ez darabila gutartean ur garbirik baizen; arimetarat hedatzen ditu irakaspen eta argi frango, bainan ez tzarrik, ezen, Jainkoari esker, liburu gachtorik ez dugu gure Eskuaran, hoberenetarik dire guziak".
|
|
|
Gure Eskuarak dirudi ibaya eder eta aberats bat: ez darabila gutartean ur garbirik baizen; arimetarat hedatzen ditu irakaspen eta argi frango, bainan ez tzarrik, ezen, Jainkoari esker, liburu gachtorik ez dugu gure
|
Eskuaran
, hoberenetarik dire guziak".
|
|
|
Kontura gaitezen, ortodoxia horren baitan
|
euskara
harresi babeslea da, Euskal Herria arrisku guztietatik begiratuko duena. Ondorioz, euskaraz biraorik ez dago, ez dago sakrerik, eta ez dago ere inolako liburu labainkorrik, soilik erlijio liburuak.
|
|
|
Kontura gaitezen, ortodoxia horren baitan euskara harresi babeslea da, Euskal Herria arrisku guztietatik begiratuko duena. Ondorioz,
|
euskaraz
biraorik ez dago, ez dago sakrerik, eta ez dago ere inolako liburu labainkorrik, soilik erlijio liburuak. Badakigu denok zer izan den gure literatura klasikoa.
|
|
|
Ildo horretan, guztiz ulergarria da Etxepareren Buruxkak liburu ederraren patu beltza. Izan ere, Buruxkak irakurritakoan jabetuko zara norainoko haustura zekarkion Etxeparek ordura arteko euskal letra jainkojale eta ahalketien mundutxoari, esparru berriak irekiz bai
|
euskarari
berari eta bai euskaldunei ere. Esaterako, Aldudeko medikuak amodioa eta sexua euskal irakurleen solasgai bihurtu zituen, eta, esan gabe doa, aurrez aurre jo zuen ortodoxiaren kontra, zeinaren arabera sexua eta, tabu diren arren, erdaraz aipa baitzitezkeen ezinbestean, baina euskaraz ez, euskarak babestu egiten zuen-eta kutsatu gabeko eremu bat, non bertako biztanleak, Lotilandiako euskaldun maitagarriak, Jaungoikoaren lege barruan bizi baitziren edozein eragin galgarritatik euskarak gerizatuta.
|
|
|
Izan ere, Buruxkak irakurritakoan jabetuko zara norainoko haustura zekarkion Etxeparek ordura arteko euskal letra jainkojale eta ahalketien mundutxoari, esparru berriak irekiz bai euskarari berari eta bai euskaldunei ere. Esaterako, Aldudeko medikuak amodioa eta sexua euskal irakurleen solasgai bihurtu zituen, eta, esan gabe doa, aurrez aurre jo zuen ortodoxiaren kontra, zeinaren arabera sexua eta, tabu diren arren, erdaraz aipa baitzitezkeen ezinbestean, baina
|
euskaraz
ez, euskarak babestu egiten zuen-eta kutsatu gabeko eremu bat, non bertako biztanleak, Lotilandiako euskaldun maitagarriak, Jaungoikoaren lege barruan bizi baitziren edozein eragin galgarritatik euskarak gerizatuta. Bada, sexu agerikoa aipatzeaz gainera, halaber nor eta Nietzsche bera zegoen kukututa Buruxkak liburuaren orrialdeetan han hemenka.
|
|
|
Izan ere, Buruxkak irakurritakoan jabetuko zara norainoko haustura zekarkion Etxeparek ordura arteko euskal letra jainkojale eta ahalketien mundutxoari, esparru berriak irekiz bai euskarari berari eta bai euskaldunei ere. Esaterako, Aldudeko medikuak amodioa eta sexua euskal irakurleen solasgai bihurtu zituen, eta, esan gabe doa, aurrez aurre jo zuen ortodoxiaren kontra, zeinaren arabera sexua eta, tabu diren arren, erdaraz aipa baitzitezkeen ezinbestean, baina euskaraz ez,
|
euskarak
babestu egiten zuen-eta kutsatu gabeko eremu bat, non bertako biztanleak, Lotilandiako euskaldun maitagarriak, Jaungoikoaren lege barruan bizi baitziren edozein eragin galgarritatik euskarak gerizatuta. Bada, sexu agerikoa aipatzeaz gainera, halaber nor eta Nietzsche bera zegoen kukututa Buruxkak liburuaren orrialdeetan han hemenka.
|
|
|
Izan ere, Buruxkak irakurritakoan jabetuko zara norainoko haustura zekarkion Etxeparek ordura arteko euskal letra jainkojale eta ahalketien mundutxoari, esparru berriak irekiz bai euskarari berari eta bai euskaldunei ere. ...euskal irakurleen solasgai bihurtu zituen, eta, esan gabe doa, aurrez aurre jo zuen ortodoxiaren kontra, zeinaren arabera sexua eta, tabu diren arren, erdaraz aipa baitzitezkeen ezinbestean, baina euskaraz ez, euskarak babestu egiten zuen-eta kutsatu gabeko eremu bat, non bertako biztanleak, Lotilandiako euskaldun maitagarriak, Jaungoikoaren lege barruan bizi baitziren edozein eragin galgarritatik
|
euskarak
gerizatuta. Bada, sexu agerikoa aipatzeaz gainera, halaber nor eta Nietzsche bera zegoen kukututa Buruxkak liburuaren orrialdeetan han hemenka.
|
|
|
Alegia, umore mota horrek sor diezaigukeen irribarreaz aparte, ohar gaitezen darwinismoaren ideia batek zelan edo halan pitzatu egin zuela
|
euskararen
horma isolatzailea, gainditu egin zuela Arbelbideren hesia, Euskal Herria tieso atxikiko zuena. Nolatan ba, zuen darwinismoak kutsatu Lotilandiako umore sanoa?
|
|
|
Baina, deigarriena da, bigarren ortodoxia horren abiapuntuan zer eta darwinismoa dagoela, zeren urte horietan uste baitzen hizkuntza batzuk bestetzuk baino hobeak zirela, garatuago zeudela, eta hautespen naturalaren ekintzari aupada eman behar zitzaiola, hizkuntza baldarrak albait arinen ezaba zitzan,
|
euskara
gure kasuan. Jakina, ikuspegi horretatik euskarak, traketsaren traketsaz, ez zeukan zer egiterik eta enbarazutik kentzea zen hoberena.
|
|
|
Baina, deigarriena da, bigarren ortodoxia horren abiapuntuan zer eta darwinismoa dagoela, zeren urte horietan uste baitzen hizkuntza batzuk bestetzuk baino hobeak zirela, garatuago zeudela, eta hautespen naturalaren ekintzari aupada eman behar zitzaiola, hizkuntza baldarrak albait arinen ezaba zitzan, euskara gure kasuan. Jakina, ikuspegi horretatik
|
euskarak
, traketsaren traketsaz, ez zeukan zer egiterik eta enbarazutik kentzea zen hoberena.
|
|
|
Haeckelen dibulgazio liburu horietariko bat
|
euskaraz
Unibertsoaren misterioa dei genezakeenaXX. mendeko lehen hamarkadetako manifesto antikristautzat jo da, eta kristoren oihartzuna eduki zuen maila guztietan. Txit arrakastatsu suertatu zen, eta esaterako, 100.000 ale baino gehiago saldu zituen argitaratu zen urtean, 1899an, eta ia hiru halako hurrengo hogeita hamar urtean:
|
|
|
Jovenes sed castos (1931). Erdarazko zatiak 103 orrialde ditu; ostetik doan
|
euskarazkoak
95 Dirudienez, Beasaingo Leonardo Zunzunegi moldiztegian argitaratu zen. Liburu horren helburua zen erakustea euskal gazteak ezkondu bitartean nola gorde dezakeen erabateko abstinentzia.
|
|
|
Baina bai liburuaren tonua, arrazoitzeko manera, sexu kontuak argi aipatzeko ausardia, edota psikofisiologiari eta sexologiari eskainitako tokia, guztiz ezohikoak ziren. Gainera, kapitulu bat, laugarrena erdarazkoan eta bosgarrena
|
euskarazko
zatian, determinismoari eta fatalismoari buruzkoa zen. Kontuak kontu, liburuaren askatasun giro horrek artaziak zorroztu zizkion zentsoreari, eta liburua sutara kondenatu zuten.
|
|
|
Dena dela, gotzaina egilearen familiaren adiskidea zen, Aizpururekin hartu emanik izan ez arren, eta eskutitz bat idatzi zion, adieraziz liburua onartu egin zitekeela puntu batzuetan aldatuz gero. Bizente Aizpuruk ez zuen amore eman, ez zuen hitz bakar bat aldatu, eta Gasteizeko elizbarrutiko buletin ofizialean kondena dekretua aurkitu zuen, 1931ko martxoaren 16an argitaratua, hemen
|
euskarara
itzulita emango duguna:
|
|
|
epigrafearen hasieran orduko giroa zeharo itogarria zela esan dugu, baina, uste dut egungo egunetik ezin garela benetan kargutu noraino itogarria izan zen. Argi dagoenez, Lotilandian darwinismoak jazarpena eta zentsura pairatu zituen,
|
euskararen
trabaz gain.
|
|
|
Iruñea liberalen esku zegoen, eta inguruetako herri guztiak karlistenak ziren. Nolanahi, Julien Vinson istripuaz baliatu zen Bonaparte printzearen mapa dialektologikoaren ondadea egiaztatzeko eta bai eskualde horretako
|
euskararen
gainbehera frogatzeko, zeren, zehaztu ahal izan zuenez, bertaratutako berrogeita hamar lagunetatik soilik emakume bi mintzo baitziren aise euskaraz, eta umeek ez zekiten.
|
|
|
Iruñea liberalen esku zegoen, eta inguruetako herri guztiak karlistenak ziren. Nolanahi, Julien Vinson istripuaz baliatu zen Bonaparte printzearen mapa dialektologikoaren ondadea egiaztatzeko eta bai eskualde horretako euskararen gainbehera frogatzeko, zeren, zehaztu ahal izan zuenez, bertaratutako berrogeita hamar lagunetatik soilik emakume bi mintzo baitziren aise
|
euskaraz
, eta umeek ez zekiten.
|
|
|
Vinsonen episodio horrek, nahi gabe, Jules Verneren nobela haren kapitulu bat gogorarazten dit beti, alegia, Virginiako Richmond-etik irla misteriotsuraino Cyrus Smith ingeniariak eta egindako ihesa 1865ko martxoaren amaieran, globoz, urakan izugarri batek hauspotuta. Urteak eta urteak dira Verne maiteak irla misteriotsu horretan kokatu zituen jazokuneak irakurri nituela artetan errateko, noizko ote Verne
|
euskaraz
–, baina, nahi gabe, oroitzapen gozo horrek oso begiko egiten dit Julien Vinson hori, bide batez esateko gure artean gehienetan hain gutxi estimatzen dena. Izan ere, bere garaikide euskaltzaleek eta ostekoek beste horrenbesteeuskararen izterbegitzat jo zuten Julien Vinson, euskal ikasketei haren ekarpen garrantzitsuak gorabehera, zeren, euskararen desagerpen hurbila Julien Vinsoni saihestezina eta, aldi berean, desiragarria ere iruditzen baitzitzaion.
|
|
|
Urteak eta urteak dira Verne maiteak irla misteriotsu horretan kokatu zituen jazokuneak irakurri nituela artetan errateko, noizko ote Verne euskaraz?, baina, nahi gabe, oroitzapen gozo horrek oso begiko egiten dit Julien Vinson hori, bide batez esateko gure artean gehienetan hain gutxi estimatzen dena. Izan ere, bere garaikide euskaltzaleek eta ostekoek beste horrenbesteeuskararen izterbegitzat jo zuten Julien Vinson, euskal ikasketei haren ekarpen garrantzitsuak gorabehera, zeren,
|
euskararen
desagerpen hurbila Julien Vinsoni saihestezina eta, aldi berean, desiragarria ere iruditzen baitzitzaion. Nondik nora hori?
|
|
|
Julien Vinsonek marko teoriko horren barruan paratu zuen
|
euskara
, ondorioak ondorio. Esan ohi denez, hizkuntza aglutinatzailea da euskara.
|
|
|
Julien Vinsonek marko teoriko horren barruan paratu zuen euskara, ondorioak ondorio. Esan ohi denez, hizkuntza aglutinatzailea da
|
euskara
. Hortaz, Vinsonek aldi prehistoriko batean kokatuta begietaratu zituen euskara eta euskaldunak.
|
|
|
Esan ohi denez, hizkuntza aglutinatzailea da euskara. Hortaz, Vinsonek aldi prehistoriko batean kokatuta begietaratu zituen
|
euskara
eta euskaldunak. Vinsonen iritziz euskararen lexikoak egiaztatu egiten ditu bai hizkuntzaren primitibotasuna eta bai euskaldun populuarena ere.
|
|
|
Hortaz, Vinsonek aldi prehistoriko batean kokatuta begietaratu zituen euskara eta euskaldunak. Vinsonen iritziz
|
euskararen
lexikoak egiaztatu egiten ditu bai hizkuntzaren primitibotasuna eta bai euskaldun populuarena ere. Maiz erabili zuen argudioa da, adibidez, kontzeptu abstraktuak eta ideia orokorrak esateko euskal berben gabeziarena; adibidez, arbola termino generikoa kanpotik hartua litzateke euskaraz, zeren, zuhaitz espezieak banan banan izendatzeko hitzak egon arren, zuhaitzaren kontzeptua bera arrotza bailitzateke eta kanpotik mailegatua, euskararen beste milaka batzuk bezalaxe.
|
|
|
Vinsonen iritziz euskararen lexikoak egiaztatu egiten ditu bai hizkuntzaren primitibotasuna eta bai euskaldun populuarena ere. Maiz erabili zuen argudioa da, adibidez, kontzeptu abstraktuak eta ideia orokorrak esateko euskal berben gabeziarena; adibidez, arbola termino generikoa kanpotik hartua litzateke
|
euskaraz
, zeren, zuhaitz espezieak banan banan izendatzeko hitzak egon arren, zuhaitzaren kontzeptua bera arrotza bailitzateke eta kanpotik mailegatua, euskararen beste milaka batzuk bezalaxe. Areago, euskal lexiko jatorraren azterketan oinarrituta (egutegia, familia...) Vinsonek berreraiki nahi zuen hizkuntza prehistoriko horrekin asoziaturiko zibilizazio maila, eta iradoki zuen besteak beste euskaldunen gizarte primitiboa poliandrikoa izan zela:
|
|
|
Vinsonen iritziz euskararen lexikoak egiaztatu egiten ditu bai hizkuntzaren primitibotasuna eta bai euskaldun populuarena ere. Maiz erabili zuen argudioa da, adibidez, kontzeptu abstraktuak eta ideia orokorrak esateko euskal berben gabeziarena; adibidez, arbola termino generikoa kanpotik hartua litzateke euskaraz, zeren, zuhaitz espezieak banan banan izendatzeko hitzak egon arren, zuhaitzaren kontzeptua bera arrotza bailitzateke eta kanpotik mailegatua,
|
euskararen
beste milaka batzuk bezalaxe. Areago, euskal lexiko jatorraren azterketan oinarrituta (egutegia, familia...) Vinsonek berreraiki nahi zuen hizkuntza prehistoriko horrekin asoziaturiko zibilizazio maila, eta iradoki zuen besteak beste euskaldunen gizarte primitiboa poliandrikoa izan zela:
|
|
|
bai, ondo ulertu duzu, artzaintza aurretiko sasoi batean, Vinsonen ustez, euskal emakumeek gizonezkoez osoturiko haremak edo gobernatuko zituzten. Vinsonen begietarako, dena dela, euskaldunen originaltasun bakar bakarra euren hizkuntza zen,
|
euskara
, maileguz lortuak baitziren euskaldunen gainerako elementu kultural guztiak.
|
|
|
Jakina, Julien Vinsonek ere onartzen zuen hizkuntzen arteko norgehiagoka, eta baita, esan gabe doa, txartoen moldaturiko hizkuntzen suntsipena.
|
Euskararen
kasua aintzat hartuta, Vinsonek ezin saihestuzkotzat jotzen zuen berorren galera, izan ere, etorkizun hurbilean desagertuko baita lehiakide oso ahaltsuek gailenduta: aglutinatzailea delarik euskarak fase historikoan ez du ezer egiterik aldameneko hizkuntza flexiboen oldarraren aurrean, eta bizitzagatiko borrokak garbituko du berez.
|
|
|
Euskararen kasua aintzat hartuta, Vinsonek ezin saihestuzkotzat jotzen zuen berorren galera, izan ere, etorkizun hurbilean desagertuko baita lehiakide oso ahaltsuek gailenduta: aglutinatzailea delarik
|
euskarak
fase historikoan ez du ezer egiterik aldameneko hizkuntza flexiboen oldarraren aurrean, eta bizitzagatiko borrokak garbituko du berez. Horrexegatik, beraz, Vinsonen ustez euskara sakonki erregistratzeko premia zegoen, iraganeko hondar hori ahalik eta lasterren zeharo aztertzeko behar larria, hautespen naturalaren logika gupidabakoak bizien mundutik erauzi baino lehenago.
|
|
|
aglutinatzailea delarik euskarak fase historikoan ez du ezer egiterik aldameneko hizkuntza flexiboen oldarraren aurrean, eta bizitzagatiko borrokak garbituko du berez. Horrexegatik, beraz, Vinsonen ustez
|
euskara
sakonki erregistratzeko premia zegoen, iraganeko hondar hori ahalik eta lasterren zeharo aztertzeko behar larria, hautespen naturalaren logika gupidabakoak bizien mundutik erauzi baino lehenago.
|
|
|
Baina, Julien Vinsonen diskurtsoan badago hirugarren ildo bat, hona ekarri nahi dudana.
|
Euskara
berez da desegokia zibilizaziozko kontzeptuak adierazi eta azaltzeko, eta, esan bezala, kondenatuta dago epe laburrean suntsitzera. Hau da, euskararen desagerpena era natural batez etorri beharrekoa bada, berez berez, darwinismo linguistiko horrek ikusarazi bezala, orduan zergatik ez utzi prozesu natural hori berez gerta dadin?
|
|
|
Euskara berez da desegokia zibilizaziozko kontzeptuak adierazi eta azaltzeko, eta, esan bezala, kondenatuta dago epe laburrean suntsitzera. Hau da,
|
euskararen
desagerpena era natural batez etorri beharrekoa bada, berez berez, darwinismo linguistiko horrek ikusarazi bezala, orduan zergatik ez utzi prozesu natural hori berez gerta dadin. Gainera, suntsitu beharrean, beharbada, euskara aglutinatzaile izatetik flexibo izatera igaroko litzateke, eta bizirik iraun izan ere, euskarak dokumentaturiko aldaketa drastikoak pairatu ditu azken mendeotan, eta, egungo aditu batzuen beldurrak betetzekotan, behin eta ergatiboaren k hori galduta, hizkuntza preindoeuropar moldakaitza izatetik mintzaira indoeuropar peto petoa izatera pasatuko litzateke.
|
|
|
Hau da, euskararen desagerpena era natural batez etorri beharrekoa bada, berez berez, darwinismo linguistiko horrek ikusarazi bezala, orduan zergatik ez utzi prozesu natural hori berez gerta dadin? Gainera, suntsitu beharrean, beharbada,
|
euskara
aglutinatzaile izatetik flexibo izatera igaroko litzateke, eta bizirik iraun izan ere, euskarak dokumentaturiko aldaketa drastikoak pairatu ditu azken mendeotan, eta, egungo aditu batzuen beldurrak betetzekotan, behin eta ergatiboaren k hori galduta, hizkuntza preindoeuropar moldakaitza izatetik mintzaira indoeuropar peto petoa izatera pasatuko litzateke. Beraz, zer dela-eta esku hartu bilakabidean?
|
|
|
Hau da, euskararen desagerpena era natural batez etorri beharrekoa bada, berez berez, darwinismo linguistiko horrek ikusarazi bezala, orduan zergatik ez utzi prozesu natural hori berez gerta dadin? Gainera, suntsitu beharrean, beharbada, euskara aglutinatzaile izatetik flexibo izatera igaroko litzateke, eta bizirik iraun izan ere,
|
euskarak
dokumentaturiko aldaketa drastikoak pairatu ditu azken mendeotan, eta, egungo aditu batzuen beldurrak betetzekotan, behin eta ergatiboaren k hori galduta, hizkuntza preindoeuropar moldakaitza izatetik mintzaira indoeuropar peto petoa izatera pasatuko litzateke. Beraz, zer dela-eta esku hartu bilakabidean?
|
|
|
Alde horretatik oso nabarmena da Vinsonek ez zuela inoiz salatu eraztunaren erabilera Euskal Herriko eskoletan. Areago, 1879an sostengua eman zion publikoki, errient errientsei eskoletan
|
euskara
erabiltzea debekatzeko prefekturako aginduari. Vinsonen aburuz, irakaskuntzaren lehen helburua frantseskume zibilizatuen ekoizpena zen, eta zeregin horretarako euskara oztopoa zen, poxelu, harresi.
|
|
|
Areago, 1879an sostengua eman zion publikoki, errient errientsei eskoletan euskara erabiltzea debekatzeko prefekturako aginduari. Vinsonen aburuz, irakaskuntzaren lehen helburua frantseskume zibilizatuen ekoizpena zen, eta zeregin horretarako
|
euskara
oztopoa zen, poxelu, harresi. Enbarazu egiten zuen.
|
|
|
Enbarazu egiten zuen.
|
Euskarak
, antza, ez zuen balio batuketa edo kenketarik errazena egiteko, ez eskutitzik ziztrinena bera ere idazteko, ez umeei katixima irakasteko. Ados.
|
|
|
" Diote, buru hauste gutiago ginukela, utziz
|
eskuara
hiltzerat; eta bizitzeari thematzen bada, kenduz.
|
|
|
Nolanahi, desadostasun nabariak eduki zituen orduko euskalari askorekin, hala nola, Telesforo Arantzadi, Bonaparte printzea, Arturo Campion, Charencey, Dodgson, van Eys, Intxauspe... Alabaina, Vinsonen eragin handia ei dute Unamunoren euskaldunez eta
|
euskarari buruzko
ideiek.
|
|
|
Guretzat behintzat, bada amorragarria pentsatzea Frantzian garai horretan ez zegoela darwinismoaren aldezlerik, eta hizkuntzalaritzaren esparruan nabarmendu zen darwinista ia bakarra, hain zuzen, Julien Vinson izatea eta, hain justu,
|
euskara
bezain hizkuntza trakets eta atzeratu bat aztertzen aritzea.
|
|
|
Euskal idazle gisa ezagutzen dugun arren, erdaraz ere dezente idatzi zuen, esaterako Noticia biografica delilustre botdnico Sr Lacoizqueta (1905), Guia medica delasistente a moribundos (1945) eta Guia medica del interprete de milagrosy favores (1949).
|
Euskaraz
, 1915 aldera hasi zen idazten, orduko Iruñeko giro euskaltzalearen baitan, eta hainbat aldizkarirekin kolaboratu zuen, batez ere Napartarra eta Eskualdunarekin. Nolanahi, Larreko nik Gerla urte, gezur urte liburuari esker ezagutu nuen, eta ezin tristeagoa, ezin ilunagoa begitandu zitzaidan, gerla kronika hori bera bezalakoa.
|
|
|
Euskaltzaindiaren Orotariko hiztegiak ez du jaso darwinismoak Euskal Herrian bizi izan duen sarrera nekosoa ondoen islatu duen berba. Plazido Muxikaren hiztegiak, 1965ean argitaratu zena, ordura arteko hutsune itzela bete nahi zuen, alegia, erdaratik
|
euskararakoa
, eta evolucionismo sarrera dakar besteak beste. Aspaldi batean, ni neu basaltotuta geratu nintzen Muxikak proposaturiko euskarazko ordaina ikusi eta asimilatutakoan:
|
|
|
Plazido Muxikaren hiztegiak, 1965ean argitaratu zena, ordura arteko hutsune itzela bete nahi zuen, alegia, erdaratik euskararakoa, eta evolucionismo sarrera dakar besteak beste. Aspaldi batean, ni neu basaltotuta geratu nintzen Muxikak proposaturiko
|
euskarazko
ordaina ikusi eta asimilatutakoan: zein eta darbinkeri da, hots, darwinkeria.
|
|
|
Halandaze, esan egin daiteke gaur gaurkoz
|
euskara
ez dela harresi isolatzailea. Amurizaren poema eboluzionista horrek eta osteko historiak erakusten dutenez, ortodoxia berri batean murgilduta gaude dagoenekoz:
|
|
|
Amurizaren poema eboluzionista horrek eta osteko historiak erakusten dutenez, ortodoxia berri batean murgilduta gaude dagoenekoz: mundu osoa azaldu eta bizi daiteke
|
euskaraz
, tartean Darwinen ideia lanjerosoa ere. Azkenean Lotilandia atzean utzi dugu nonbait, eta txonbo egin dugu benetako munduan, Jean Etxepare medikuak behinola amestu bezala edo.
|
|
|
Esan gabe doa, idazki horiek seguruenez isil gordeka osotuko zituen, haizeak oso kontra jotzen baitzuen. Hortaz,
|
euskaraz
erredaktatuko zituela argudia daiteke, ezein arazo ekiditeko asmoz. Hipotesi sinesgarri hau gertaera erreala balitz, euskal itzulpen hori edota idazki ebolutibo horiek egiazki existitu balira, non bilatu, zein tiraderatan arakatu?
|
|
|
Izan ere, itsasoaz haraindiraino joandako protagonista gehienek ez zuten Euskal Herriaren fragmentazioaren berririk, asko eta asko ez ziren-eta euren haranetatik inoiz urrundu migrazio aurretik. Izatez, migrazioan ohartu ziren
|
euskararen
presentziaz mugaz bi aldeetan, eta, halaber, orduan egiaztatu zituzten bai ustezko atzerritarrekiko alegia, mugaz bestaldeko euskaldunekikokultura hurbiltasuna eta baita ere, alderantziz, benetako diferentzia eta inkomunikazio efektibo eta afektiboa ustezko naziokideekin. Euskaldun Ameriketara iritsi berriek, beraz, topo egiten zuten era zuzenean bitan banaturiko Euskal Herriaren errealitatearekin:
|
|
|
" Hor al dago Sara txikia?"" Eta baimena, aita?"" Amak eman badizu, nik ere bai." Telefonoaren beste aldean bozkario garrasiak entzun dira. " Egun on, aita", esan dit Sarak
|
euskara
garbian. Berari gustatu egiten zaio bere aitaren hizkuntza.
|
|
|
Franco eta Hitler besotik hartuta ibili zirela, eta Gernikako bonbardaketa(" zibilen aurkako lehena historian") haien azaña izan zela. Kasu bat aipatzearren, Agustin izeneko bere lagun baten aitita amamak eta bi izeko bertan hil zirela, eta zer nahi zen horrelako aurrekari batekin, zer espero zitekeen Agustinengandik, hilarrietan
|
euskaraz
idaztea ere galarazita zegoen giro batean. Euskal Herriko jendeari gorroto zion gobernuak oso goian kokatu zuela altzairuzko bola, eta holaxe hasi zela dena.
|
|
|
Donaldek seinalatu egin nau, irribarre maleziatsu bat ezpainetan: " Badabil hortik liburu baten hiru aleko edizioa, baina
|
euskaraz
dago eta nik ez dut euskara batere ulertzen". Mary Annek bezala, ni idazle izatea nahi luke Donaldek.
|
|
|
Donaldek seinalatu egin nau, irribarre maleziatsu bat ezpainetan: " Badabil hortik liburu baten hiru aleko edizioa, baina euskaraz dago eta nik ez dut
|
euskara
batere ulertzen". Mary Annek bezala, ni idazle izatea nahi luke Donaldek.
|
|
|
" Ez nian Cesarrena esan ez deprimitzearren", zuzendu zait Joseba
|
euskaraz
. " Cesar mehatxatuta?
|
|
|
Joseba joan zaionean, burua ezkutatu du almohada azpian. Gero, berarekin haserretu eta" tuntuna" deitu diodanean, horrelaxe,
|
euskaraz
, builaka hasi zait, bere onetik aterata: " Shut up!
|
|
|
Eskolan ez baliete monarcha direlakoen emigrazio heroikoaz alamenik emango, berek ez lukete hain modu afektatuan jokatuko). Bada, festa horretan tximeletari
|
euskaraz
ehunka izen ematen zitzaizkiola kontatzen hasi nintzen, eta bazela haien artean bat," pinpilinpauxa", bitxitasuntzat jo zitekeena intsektuaren hegaldatzeko modua imitatzen zuelako. Eta halako batean ni hizketan hasi eta berehala, Lizek bere Shut up!
|
|
|
Aspaldiko partez: osaba Juan hil zenetik neure buruarekin baizik ez naiz aritu
|
euskaraz
. Gainera, bai Josebak eta bai nik iraganeko kontu alaiak bakarrik berritu dizkiogu elkarri, nahiz eta Josebari putzuaren formak gure jaioterriko Urtza ekarri dion gogora, eta Lubisen heriotza.
|
|
|
Antzinakoak ziren denak. Otorduak prestatzen zizkidan Adela artzain andrearen sukaldean maiz aipatzen zen otsoa; bailarako lehen etxean, Beheko Errotan, artoa ehotzen zuten, eta haren kalaka entzun ahal zen arratsaldeetako bakean; osaba Juanen zaldiak ikustera hurbiltzen ziren askok ez zuten
|
euskara
beste hizkuntzarik ezagutzen, eta nirekin egokituz gero, eta ez espero bezala Lubisekin," caballo, caballo" adierazten zidaten hatz erakuslea begira eramanez: zaldiak ikusi nahi zituztela, alegia.
|
|
|
Biotz begietan oso liburu zaila zen niretzat,
|
euskara
landu eta intelektualean idatzia; aldi berean, ordea, beste guztiak baino erakargarriagoa egin zitzaidan, misteriotsua. Pentsatzeari ekiten nion, zer adierazi nahi ote zuen" kilker olerkari arloteak neurtitz ozenak ditun boteak..." bezalako lerro batek, zeinetan zazpi hitzetatik hiru —olerkari, neurtitz, ozenak— guztiz berriak zitzaizkidan.
|
|
|
Eskuetan azal gogorreko liburu bat zeukan. Ondo etorriko zaik
|
euskaraz
irakurtzen ikasi nahi baduk." Dictionnaire Basque Français. Pierre Lhande S.J., zioen azalean.
|
|
|
Pierre Lhande S.J., zioen azalean. " Baliagarriagoa izango lukek hiretzat espainola eta
|
euskara
lotuko lituzkeena, baina badakik, hemen agintzen dauden militarrek ez ditek baimenik ematen", esan zidan osabak gelako atetik. Asko estimatzen niola esan nion, eta berdin zitzaidala, frantsesa banekiela zerbait.
|
|
|
Ni pobrea naiz", esan zuen monsieur Nestorrek osabagana pausoa eman eta eskua luzatuz.
|
Euskaraz
hitz egitean ere frantses erara ebakitzen zituen" r" ak.
|
|
|
" Harrituta nago", esan nion barruko orrialdeak begiratuz.
|
Euskaraz
idatzita zeuden. Mary Annek liburua hartu zidan eskuetatik, eta orri miran hasi zen bera ere.
|
|
|
Horregatik ezkutatu zizun. Eta horregatik idatziko zuen
|
euskaraz
, ni neu ere ez konprometitzeko." Modu erorian egin zuen irribarre. Liburua ezin ulertuak tristezia ematen zion.
|
|
|
Baina ez da nire kasua. David eta osaba Juan askotan aritzen ziren
|
euskaraz
elkarren artean, eta niri biziki gustatzen zitzaidan soinu hura Stonehamen entzutea." Enbarkerako deitzen hasita zeuden, ez zegoen hitz egiteko beta handirik. " Beharbada zuk zenuen arrazoi —esan nion— Agian mesede egingo zion Davidi hizkuntza aldaketak.
|
|
|
Daviden jokaerari buruzko iritzia ere eman nion gutunean. Arrazoi zintzoak sumatzen nituela
|
euskaraz
idazteko erabakian, ez bakarrik nik Visaliako aireportuan aipatutako hizkuntza txikien defentsa. Itxura batera, Davidek ez zuela nahi izan bere emazteak, bere bigarren bizialdiko lekuko nagusiak, Ameriketara joan aurrekoa xeheki ezagutzea, eta horregatik hartu zuela irtenbide hura:
|
|
|
Hogeita hamarren bat urteko gizona zen, irakasle itxura ematen zioten betaurreko borobil batzuekin. Bere
|
euskara
ikasia zela aitortu zigun, eta zurrun samarra horregatik. " Entomologoa da, baina irakasle bezala irabazten du ogia", jakinarazi zigun Bikandik nire inpresioa egiaztatuz.
|
|
|
Atzo esan genizuen bezala, Isabel eta biok euskal eskolaren mugimenduan gaude. Ba, ikusi genuen Isabelek eta biok gure umeek ez zeukatela jostatzeko materialik
|
euskaraz
. Jostaketa guztiak erdaraz zeudela.
|
|
|
Eta horretan hasi ginen. Itzulpenekin aurrena, Walt Disneyrenak eta horrelakoak
|
euskaraz
jarriz. Baina gero pentsatu genuen bide hori inperialismoari zubi bat egitea besterik ez zela, eta umeak desnazionalizatzen ari ginela, eta produktu autonomoak sortzea erabaki genuen.
|
|
|
Berrogeita bi urte geroago, 1999ko irailean, David hila zen eta ni bere hilobiaren aurrean nengoen bere emazte Mary Annekin Stoneham rantxoko hilerrian. Gizon bat epitafioa zizelkatzen ari zen hiru hizkuntzatan, ingelesez, gaztelaniaz eta
|
euskaraz
: " Ez zen inoiz paradisutik hurbilago egon rantxo honetan pasatako denboran baino".
|
|
|
" What is the wordfor butterfly in Basque?". " Nola esaten da butterfly
|
euskaraz
–"" Mitxirrika!" egin zuen oihu Sara txikiak Lizen atzetik. " Hush up, silly!", isilarazi zuen Lizek zakar.
|
|
|
Ez zait balio memoriaren haztarrika ibiltze hori, ez eta
|
euskararen
gauzatze arruntean horren ohikoa den ariketa linguistikoa, euskaldunok ez baitiogu elkarri hitz egiten, euskaldunok ez baikara xoil mintzo, jarduera filologikoan dihardugu gehienetan, aurreindoeuropearra astintzen, Europako hizkuntz aztarna zaharrena erakusleihoan paratzen, denboran atzera begira, eta ekintza bera dateke jarduera erdaldun hutsa, denbora objektiboan gibeleranzko ariketa soila, biz...
|
|
|
Durango Anboto eta Logroñoko mina gureari eutsiagatik erreta izan ginan tormentoak ere jaso benetan saminak nahi izan dutenez gero gaitezen sorginak pasalor kintalor kabeza debalor akelarrian errekan sorginak oro kurrikan nahi izan dutenez gero gaitezen sorginak haiek beldurtzen dituzten konjuroak
|
euskaraz
esateko haiek izutzen dituzten dantzak txistuaz egiteko haiek kezkatzen dituzten ideiak ozenki oihukatzeko haiek gorrotatzen duten lurra behingoz libratzeko orenin ezin litake askatasuna hatzeman akelarre honetatik at uskaldun oro barreia iluntasun nagusienean ezin kausi dutelakoz haien burua haien mintzoa haien baitako errai antzinakoak muin aurrekoak lemizko hatsa nonbait bizirik omen dena oren...
|
|
|
Honezkero ordezkatu nauk, beste nia, edo, hobekiro esanda, ordezkatu haut?
|
Euskara
ez duk motz, euskalduna baizik, Euskarak ez dik errua, euskaldunak baizen, eta poesiarako barne esakuntzarako edozilegi bekit hizkuntza oreaz jolasa: niarekin borrokan ari den honek ez baitzekik zertan erabili hizkuntza, zer esan nahi duen dakieno, hori aldrebeskeria!
|
|
|
Honezkero ordezkatu nauk, beste nia, edo, hobekiro esanda, ordezkatu haut? Euskara ez duk motz, euskalduna baizik,
|
Euskarak
ez dik errua, euskaldunak baizen, eta poesiarako barne esakuntzarako edozilegi bekit hizkuntza oreaz jolasa: niarekin borrokan ari den honek ez baitzekik zertan erabili hizkuntza, zer esan nahi duen dakieno, hori aldrebeskeria!
|
|
|
|
Euskararen
misterioa argitu duen jakintsua nauzu ni: nondik datorren... zein familiakoa den. non hitz egiten zen. azkenean, noiz edo noiz ere, horrenbeste kezkatzen gintuen hori dena argitu dizut; eta ederki kostata ere, ez pentsa gero. baina orduan, inork ez dit sinetsi:
|
|
|
" Leporatzeok ez datozelako kooperatibako zuzendaritzako inorengandik, baizik eta kide naizen
|
Euskara
Teknikarion Elkartetik."
|
|
|
Duda barik, laztana; ETEren onespena jaso ezean" rajatu" egingo zaizkizu zuzendaritzako gehienak eta gure artean ez dago hitz hoberik esan nahi duzuna adierazteko, munduko
|
euskara
teknikari guztien iritzia bestelakoa balitz ere.
|
|
|
Jakingo bazenu amiltzear dela Irantzuren
|
euskara
plana...
|
|
|
Gure kolunpio majikoaren plana pikutara joan dela bere
|
euskara
majikoaren planagatik, eta horretaz gutunean ez didala ezer esaten aurpegiratzeko?
|
|
|
" ETEk ez du zure ideia onartu nahi arrazoi nagusi batengatik: adierazten ari zarelako jendeak ez duela bere gain hartu nahi
|
euskaraz
jabetzeak dakarkion ahalegina. Langileak" modu inboluntarioan" euskaldun bilaka daitezela aldarrikatzen duzunez, zeharka aitortzen ari zara jende askok paso egiten duela esfortzu hori egiteaz, baina horrelakorik ezin dizute onartu, funtsean adierazten ari zarelako langileek espainolez bizi nahiago dutela.
|
|
|
Langileak" modu inboluntarioan" euskaldun bilaka daitezela aldarrikatzen duzunez, zeharka aitortzen ari zara jende askok paso egiten duela esfortzu hori egiteaz, baina horrelakorik ezin dizute onartu, funtsean adierazten ari zarelako langileek espainolez bizi nahiago dutela. Ondo dakizunez ETEkoen ideolojiaren arabera alderantzizko egoeran bizi gara euskaldun guztiok; irrikan geundeke osoki
|
euskaraz
bizitzeko eta arazo nagusia da errepresio soziopolitikoak oztopatzen digula halakorik lortzea."
|
|
|
" Irantzu, benetan gustatu zitzaidan bileran azaldu zenuen egitasmoa, ikusi nuelako jarraitzen duzula izaten erakarri ninduen pertsona independentea. Zure aurka horregatik erreakzionatu du, modu autoritarioan,
|
euskararen
establishment gotortuak. Balio diezazukeen neurrian sasi guztien gainetik dauzkazu nire diskrezio eta laguntza.
|
|
|
Bitarte hartan garbiki gogoratu nuen ETE elkartekoek ez zutela bere
|
euskara
plan berritzailea maite, baita Irantzuk nolabait nire esku utzi zuela albiste txarra zabaltzea ere. Horregatik erabaki nuen ezer ez erantzutea, isilik egonda betetzen ari nintzelako berak goizean eskatutako diskrezio ariketa.
|
|
|
Begira, aholkatuko nizuke
|
euskara
eta kooperatibismoa lotzea, Ugarteri sinestaraziz soilik kooperatibak eraman dezakeela aurrera zure proposamen iraultzailea.
|
|
|
Proposatzen duzun
|
euskararen
zabalkunde" inboluntarioak" inongo aukerarik baldin badauka, Irantzu, izpiritu kooperatiboaren bitartez baino ezin dela gauzatu; horretaz konbentzitu behar duzu Ugarte!
|
|
|
|
Euskara
bezala.
|
|
|
Sartu nintzen ETE elkartearen web orrira. Espero bezala seko esoteriko iruditu zitzaizkidan bertan ageri ziren
|
euskararen inguruko
zenbait teorizazio. Webgunean aldez eta moldez esaten zaigu euskaldungoa kolektibo espiritual trinkoa dela, euskaraz dakigunok" hizkuntz komunitatea" osatzen dugula eta tankerako fantasia kolektibistak, baina litekeena zen Ugarte guztiz bat etortzea ideia pre moderno hauekin eta oso kontutan hartu nituen Irantzuri laguntzerakoan.
|
|
|
Espero bezala seko esoteriko iruditu zitzaizkidan bertan ageri ziren euskararen inguruko zenbait teorizazio. Webgunean aldez eta moldez esaten zaigu euskaldungoa kolektibo espiritual trinkoa dela,
|
euskaraz
dakigunok" hizkuntz komunitatea" osatzen dugula eta tankerako fantasia kolektibistak, baina litekeena zen Ugarte guztiz bat etortzea ideia pre moderno hauekin eta oso kontutan hartu nituen Irantzuri laguntzerakoan.
|
|
|
Gainera nire kasuan are garbiago dago sexu minak naramala Irantzuri laguntzera, duda barik komeni zaidan bakarra Robertoren kolunpio majikoa aurrera joatea delako eta ez Irantzuren
|
euskara
plan xelebrea.
|
|
|
Ez nion Robertori galdetu ea Ugarteri galdetu ote zion orduan ze kristo margotzen genuen Irantzuren
|
euskara
plan berrian, ez zitzaidalako momentua iruditu. Mar ondo zegoen eta bihotz bihotzez poztu beharra neukan, kitto.
|
|
|
Gaur berriz ikusiko dut, seguruenik. Nire estrategiaren arabera" kooperatibismotik abiatuta" defendatu behar duelako bere
|
euskara
plana. Horretan lagundu behar diot, baina ez dakit nola.
|
|
|
Esaten hasiko natzaio, adibidez...
|
euskararen
geroa" taldegintzatik" baino ezin dela ulertu.
|
|
|
Kooperatibismoa arduratzen ez bada,
|
euskara
bezala" minorian" dagoen hizkuntza zail eta trakets batengatik, mundu postmoderno honetan ez duzu beste komunitate trinkorik aurkituko horretarako prest.
|
|
|
Zuretzat ez da hizkuntza traketsa, maitea, erran gabe doa... baina jende gehienari erdara baino" zailago" egiten zaion bitartean,
|
euskara
traketsa da eta puntu.
|
|
|
Ba al dakizu hemengo populazioaren% 65 saiatu dela inoiz
|
euskara
ikasten. Harrigarriena zera da:
|
|
|
Hizkuntza ez zuten behar bezala jaso eta sekula ez dira gauza izan
|
euskaraz
" gustura" moldatzeko, baina tristeena da" ikasi" ostean ere egoera trakets berdinean jarraitzen dutela askok.
|