|
2013
|
|
|
Neuk ere ez nuen haren arrastorik harik eta, berriki, John Elliott historialari ingelesak gomendatua ikusi nuen arte.
|
Euskal
Herrian bertan gutxienez lau biblioteka publikotan aurkitu daitekeen arren (Azkue Biblioteka, Deustuko Unibertsitatekoa, Nafarroako Unibertsitatekoa eta Baionako Udal Liburutegia), ez da, dena dela, eskuratzeko erraza. Hala ere, hura atzeman eta irakurtzeko lana hartzen duenak nekez esan ahal izango du denbora alferrik galtzen ibili denik, liburu zinez ederra baita alderdi guztietatik, ondoren erakusten saiatuko garen bezala.
|
|
|
Hitzak, hitzak, hitzak... Berebiziko interesa dute
|
Euskal
Herriko alderdi katoliko errebeldearen liderra zen Karlos Lukuzekoaren (Charles de Luxe) eta bere erregina legitimoa zen Joana Albreten artean 1571ko abuztuaren eta abenduaren artean gurutzatu zen gutuneria aztertzea (284 or.). Nor zen kontzientzia askatasunaren aldezlea eta nor tiranoa. Roelkerren jarrera garbia da:
|
|
|
Azurmendi), Ch. Dickens-en A Christmas Carolen itzulpenaGabon kanta bat (Erein, 1990) bezala gerora Ereinek argitaratuko zuena, Laiaketan aldizkariko artikuluak eta
|
Euskal
Akademia.
|
|
|
Azkenik, Madril eta Zaragozan unibertsitate ikasketak egiten ari ziren ikasle talde batentzat Gabiriako pasiotarren ikastetxe ohian antolatutako lehen
|
euskal
barnetegia ere aipatu beharra dut Juan San Martin eta biok orduan Gipuzkoan gobernadore zibila zen Oltra Moltó jaunari bisita egin eta baimena eskatuta. Manzanas polizia-burua erailtzeak salbuespen egoera ekarri zuen eta horrek eten zuen gure lehen ahalegin hura.
|
|
|
Bilbon eta Algortan eman nituen urte haietan euskara irakasten taldeetan eta ikastoletan, AnaitasunaIkern idazten etataldearen egitasmoa lantzen ari izan nintzen, Saiokaikasliburuak sortu zituen taldean euskararen arduradun gisa eta zenbait irakurgai itzultzen Iñaki Beobideren argitaletxerako, jarduera hark isunen bat edo beste ordaindu behar izatea ekarri ziolarik. Garai hartakoak dira
|
Euskal
historian zehar eta Euskera 3, 4 eta5 ikastoletan euskara ikasteko testuak, zentsuraren artazikadak jasandakoak. A. Berriatua eta Anaitasuna aldizkaria erreferente garrantzitsuak gertatu ziren niretzat testugintza hartan, hizkuntza nazionalaren kontzientzia hartzeko.
|
|
|
1977an argitaratu zen Joan Mari Torrealdayren
|
Euskal
Idazleak Gaur (Oñati), erakusleiho bikaina gerra osteko urteetan euskarak emandakoaz jabetzeko. Urtemuga horretatik 1995 arteko ekoizpenaren berri, aldiz, Euskal Kultura Gaurizeneko bigarren liburu batean eman zuen Torrealdai berak ia hogei urte geroago, zer esanik ez, oraindik uzta joriagoa ageri dela orrialde haietan.
|
|
|
1977an argitaratu zen Joan Mari Torrealdayren Euskal Idazleak Gaur (Oñati), erakusleiho bikaina gerra osteko urteetan euskarak emandakoaz jabetzeko. Urtemuga horretatik 1995 arteko ekoizpenaren berri, aldiz,
|
Euskal
Kultura Gaurizeneko bigarren liburu batean eman zuen Torrealdai berak ia hogei urte geroago, zer esanik ez, oraindik uzta joriagoa ageri dela orrialde haietan.
|
|
|
Beraz, 1980ko udazkenean ireki zituen ateak Donostiako Arbideko Dorreak izeneko gunean itzultzaile eskolak, gerora Martuteneko Eskola bezala ezagunago izango bazen ere izen hori zuen auzunean kokatu zelako. Goizero eskolak emanez eta asteburuetan ikastaroak eskainiz ia hamar bat urteko ibilbidea egin zuen eskola hark EIZIE(
|
Euskal
Itzultzaile, Zuzentzaile eta Interpreteen Elkartea) eta SENEZaldizkaria jaioarazi zituen, gaurdaino jardun betean ari direnak. Zehar bidez IVAP. HAEEko eskolaren sorrera ere eragin zuen eta pixkanaka. Literatura Unibertsala?
|
|
|
Villasanteren lehen ekarpen garrantzitsu batzuk, Euskaltzaindiaren lehen
|
Euskal
Gramatika, Lehen Urratsakliburukiak UZEIren hiztegiak eta Orotariko Euskal Hiztegiaren lehen liburukiak eman zizkigun garai horrek, eta euskal argitaletxe ugarik nabarmen aberastu zuten euskarazko liburuen eskaintza.
|
|
|
Villasanteren lehen ekarpen garrantzitsu batzuk, Euskaltzaindiaren lehen Euskal Gramatika, Lehen Urratsakliburukiak UZEIren hiztegiak eta Orotariko
|
Euskal
Hiztegiaren lehen liburukiak eman zizkigun garai horrek, eta euskal argitaletxe ugarik nabarmen aberastu zuten euskarazko liburuen eskaintza.
|
|
|
Villasanteren lehen ekarpen garrantzitsu batzuk, Euskaltzaindiaren lehen Euskal Gramatika, Lehen Urratsakliburukiak UZEIren hiztegiak eta Orotariko Euskal Hiztegiaren lehen liburukiak eman zizkigun garai horrek, eta
|
euskal
argitaletxe ugarik nabarmen aberastu zuten euskarazko liburuen eskaintza.
|
|
|
Hezkuntza Sailean diharduen EIMAko Ikasmaterialen Aholku Batzordea aipatu nahi dut, EIMA berorrek aurretik abiatutako lana sakontzen lagundu duena zenbait lan tresna argitaratuz eta
|
euskal
irakaskuntzako testuen zuzentasun eta egokitasuna zainduz. Aipaturiko Ikasmaterialen Aholku Batzordearen lanari esker, orain arte honako liburu hauek argitaratu dira: Ortotipografia, Kalko okerrak, Letra larriak erabiltzeko irizpideak, Onomastika, Izen zerrendak, Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak, Estandarizatu gabeko solasak..., Puntuazioa eta laster agertzekoak dira Ahoskera eta lanak ere, besteak beste.
|
|
|
Torrealdai, J.M.; 1977,
|
Euskal
idazleak gaur, Oñati.
|
|
|
Torrealdai, J.M.; 1995,
|
Euskal
Kultura Gaur, Oñati.
|
|
|
Euskaltzaindia;
|
Euskal
gramatika lehen urratsak (EGLU) Euskararen gramatika deskriptiboa da, hizkuntzaren datuak bildu nahi dituena. Tarteka Euskaltzaindiak eman dituen arauen berri ere ematen da, zeharka, baina, berez, ez da gramatika arauemailea, baizik deskriptiboa:
|
|
|
|
Euskal
gramatika lehen urratsak. I (PDF, 6,23 MB)
|
|
|
|
Euskal
gramatika lehen urratsak. I, (Eraskina) (PDF, 1,61 MB)
|
|
|
|
Euskal
gramatika lehen urratsak. II (PDF, 4,49 MB)
|
|
|
|
Euskal
gramatika lehen urratsak. [I II], (Gai aurkibidea) (PDF, 634,81 kB)
|
|
|
|
Euskal
gramatika lehen urratsak. III, (Lokailuak) (PDF, 2,90 MB)
|
|
|
|
Euskal
gramatika lehen urratsak. IV, (Juntagailuak) (PDF, 2,97 MB)
|
|
|
|
Euskal
gramatika lehen urratsak. V, (Mendeko perpausak, osagarriak, erlatiboak, konparaziozkoak, ondoriozkoak) (PDF, 5,61 MB)
|
|
|
|
Euskal
gramatika lehen urratsak. VI, (Mendeko perpausak, baldintzazkoak, denborazkoak, helburuzkoak, kausazkoak, kontseziozkoak eta moduzkoak) (PDF, 5,61 MB)
|
|
|
|
Euskal
gramatika laburra: perpaus bakuna (PDF, 5,02 MB)
|
|
|
|
Euskal
aditz batua (PDF, 1,48 MB)
|
|
|
IkerSaileko bosgarren batzordea da eta kezkatzen da bereziki irakaskuntzak, izan dadien bigarren mailakoa edo unibertsitatekoa, behar dituen tresnetaz. Duela lau urte, 2008an hain zuzen, kaleratu du Literatura terminoen hiztegia800 orrialdeko liburu gotor bat bere 545 sarrerekin, bakoitzak daukalarik bere adiera eta
|
euskal
literaturan dituen adibide bat edo bertze. Hots, liburu edo hobeki erran hiztegi baliosa eta baliagarria, zerbitzari paregabekoa bai unibertsitateko irakasle eta ikasleentzat bereziki.
|
|
|
Hots, liburu edo hobeki erran hiztegi baliosa eta baliagarria, zerbitzari paregabekoa bai unibertsitateko irakasle eta ikasleentzat bereziki. Geroztik, bertze lan batetan sartua da LIB deritzan batzordea,
|
euskal
literaturaren antologia bat, lehen liburukiak biltzen dituela Erdi Aroko eta XVI. mendeko idazleak. Datorren urtean, 2013an beraz, argitaratuko da lehen liburuki hori.
|
|
|
Guk, euskaldunok, badakigu
|
Euskal
Herriak duen altxorrik nagusiena euskara dela, gure arbasoek sortua historiaurrean eta geroztik erabilia bere tokia zainduz, indoeuropar hizkuntzen kontra borrokatuz.
|
|
|
Bainan euskararen lorategia
|
euskal
literatura da, ahozkoa lehenik eta idatzia 1545ean hasiz, orduan Etxepare Eiheralarreko eta Zaroko erretoreak aldarrikatzen zuela euskara jalgi zadien kanpora, plazara, mundura eta munduko hizkuntzen dantzara inprimatua zenez gero.
|
|
|
Hortakotz LIB batzordeak eginbidetzat dauka
|
euskal
literaturan agertu diren idazleen ohoratzea, kongresu batzuetan, hala nola Oihenart XVII. mendeko olerkari zuberotarra, Anton Abbadia Lore Jokoen sortzailea XIX. mendean, edo jardunaldietan; bizpahiru adibide ematekotan Elizanburu, Oxobi, Lafitte eta igaz Xaho Iparraldekoak eta berdin Hegoaldekoak Kardaberaz, Ubillos, Lizardi, Lauaxeta bai eta egungo Eusebio Erkiagaren ohoretan. Mintzaldi guziak agertu dira, kongresuenak Ikerbilduman eta jardunaldienak EuskeraEuskaltzaindiaren agerkarian.
|
|
|
Gure atarikoak ez ziran izan maitakeria kontuak, ezta hurrik ere, Errepublikaren garaian
|
euskal
literaturak ezaguturiko pizkundeari buruzkoak baino: Orixe zala, Lauaxeta zala, Lizardi zala, Loramendi zala?
|
|
|
Eta nik: . Arestiri esker barritu da
|
euskal
poesia baina??. Eguraldi lanbrotsua egoan, behegaina bustita eta olatutzarrak braustadaka, oldarka, Bilboko poetaren izaerari egokion lez.
|
|
|
Antzera idatzi zuen Pariseko
|
Euskal
Deya n 1953ko azaroan, 365 alean: –batzaldirako bertsuak errikoi bear zutela, bertsularien ariora taiutuak.
|
|
|
Jarraitzen du esaten A. Zavalak Arrue ez zela liburu zentsorea, hots,
|
euskal
liburuei buruzko txostena egiten zuena, baina hark aldeko gutuna eginez gero, agintariek aintzat hartzen zutela. Eta gainera, eta hor dago aitorpen adierazgarri salagarriena, zentsurari ondo pentsatzen jarrita ez zitzaiola tranpa egiten; izan ere, A. Arrue konpromisoan ez jartzeko autoreak berak ondo neurtu behar zuen zer jarri, eta hartara, beraz,, era ortan egilleak berak egiten du bere liburuen zensura?.
|
|
|
Erregimenak, besteak beste, A. Arrueren bitartez lortzen zuen
|
euskal
idazleak berak bilakatzea beren buruen zentsuratzaile; hartara ez zegoen zentsuratzaileei dirua ordaindu beharrik eta eragin bera lortzen zen, zentsuratzailerik gabe zentsura ezartzea. Zer hoberik erregimenarentzat!, noren bitartez eta A. Arrueren arartekotasunaz.
|
|
|
hauen izenik. Delegazioko txostenak,
|
euskal
liburuei buruzkoak ere, delegatuak berak sinatzen ditu beti, nahiz eta ez jakin euskaraz.
|
|
|
Egan en zuzendari izan zen Koldo Mitxelena eta Aingeru Irigarairekin batera.
|
Euskal
literatura ongi baino hobeto ezagutzen zuen, eta bereak dirudite txosten batzuek.
|
|
|
1956an, badakizu irakurle, zein
|
euskal
argitalpenek aztoratu zituen bazterrak: Mogelen Peru Abarca ren argitalpenak.
|
|
|
Hala zioen J.M. Torrealdaik: Nola debeka daiteke liburu bat Julio de Urquijo
|
Euskal
Filologiako Mintegia tartean egonda? (Torrealdai, 2000).
|
|
|
–Garagarrilleko lenbiziko igandea izan zala, uste det. Bilbo' n Arriaga antzokian egundoko
|
euskal
jaia eratu ziguten. Arrue legegizonak (karlista bera, alabearrez) euskeraz eman zigun jardun bizigarri bat.
|
|
|
Ematen du inflexio puntua 1960ko 339
|
euskal
apaizen gutunak ekarri zuela. Nemesio Etxanizek A. Arruek berari eta On Manuel Lekuonari egindako belzkeriak aipatzen ditu batez ere, eta Koldo Mitxelenari egindako zerbait ere bai.
|
|
|
1962an jokatu zen gerraondoan estreinako
|
Euskal
Herriko bertsolari txapelketa. N. Etxanizek Ibinagabeitiari gutunez kontatzen dionez, hor ere azpijokoan aritu ziren A. Arrue eta txartelak saltzeko orduan:
|
|
|
SUDUPE, Pako, 2011, 50eko hamarkadako
|
euskal
literatura. II. Kazetaritza eta saiakera.
|
|
|
Gema Lasartek (2011) antzeko ikerketa egin zuen bere doktorego tesian: amatasuna
|
euskal
narratiba garaikidean, 1979tik 2009ra aztertuz.
|
|
|
Proposatzen ditugun narrazioetako ama protagonistek amatasunaren gainean kontakizunak eraiki dituzte.
|
Euskal
antropologo feministek (Díez, 1995, 2000; Imaz, 2007) esandakoa berrestera gatoz, euskal sendia eta amatasuna aldatzen ari direla, alegia, eta amak direla aldaketa horretako protagonista. Eli Imazen hitzetan, amatasunaren eta sendiaren aldaketa genero harremanen inguruko eraldaketarik esanguratsuenetan kokatu behar da.
|
|
|
Proposatzen ditugun narrazioetako ama protagonistek amatasunaren gainean kontakizunak eraiki dituzte. Euskal antropologo feministek (Díez, 1995, 2000; Imaz, 2007) esandakoa berrestera gatoz,
|
euskal
sendia eta amatasuna aldatzen ari direla, alegia, eta amak direla aldaketa horretako protagonista. Eli Imazen hitzetan, amatasunaren eta sendiaren aldaketa genero harremanen inguruko eraldaketarik esanguratsuenetan kokatu behar da.
|
|
|
Urretabizkaiaren gerraostea, eleberri honetan, bizitzan marra bat da, non hiru lagunek elkar ikusteari uzten dioten: lehena, lehen ahotsa eta protagonista nagusia (Mari Txuri),
|
Euskal
Herrian geratuko da; bigarrena, (Mari Gorri) erbestera joan beharrean izango da; eta hirugarrena, (Mari Handi) gerra irabazitakoekin, handiekin galduko da. Baina zahartzaroa etorritakoan, alargundutakoan, hirurek bat egitea bihurtzen da protagonista nagusiaren xedea.
|
|
|
Urretabizkaiak, puntu honetan esan duguna azpimarratuz, ekarpen berri bat egin dio eduki aldetik
|
euskal
literaturari, esan nahi da zahartzaroan ere pentsa daitekeela eta egitasmo bihurtu, gazteen eskuetan edo erakundeen menean utzi gabe. Zahartzaroa antolatzeaz dihardu, eta sendi formula berri bat proposatu digu:
|
|
|
Emakumeek
|
Euskal
Herrian, Katalunian bezala, hizkuntzaren eta kulturaren transmisioan hartu zuten arnasa agertoki publikorako bidea egiteko. Baina euskal nazionalismoa eraikitzen ari zen diskurtsoetan, amatasunaren eskutik bakarrik aurki zezaketen ezagutza emakumeek.
|
|
|
Emakumeek Euskal Herrian, Katalunian bezala, hizkuntzaren eta kulturaren transmisioan hartu zuten arnasa agertoki publikorako bidea egiteko. Baina
|
euskal
nazionalismoa eraikitzen ari zen diskurtsoetan, amatasunaren eskutik bakarrik aurki zezaketen ezagutza emakumeek. Emakumeak familiaren, lurraren eta aberriaren metafora bilakatu ziren nazionalismoarentzat, amatasunaren sinbolopean (Ugalde, 1993, 1994; Elorza, 1978; Del Valle, 1985, 1999; Aretxaga, 1988).
|
|
|
...ina en la evolución del nacionalismo vasco es muy intensa y tal vez la más eficaz por comparación con otras tendencias políticas surgidas en el marco político español con anterioridad a 1936 Sin embargo, este peso social de la mujer vasca tiene poco que ver con la difusión de las concepciones feministas y sí en cambio con la solidez del sistema familiar, eje de la vida rural tradicional en
|
Euskal
Herria. (Elorza, 1978:
|
|
|
|
Euskal
genero eta nazioari buruzko ikerketa lerroari begiratu ostean, esan daiteke aurretik ikusitako perspektiba globala kasu lokal honetan ere betetzen dela, hau da, euskal emakumeek ere euskal nazioa zenbait modutan birsortu dutela. –Biologikoki (amatasunaren bidez), kulturalki (hizkuntza eta kulturaren transmisioa eginez) eta sinbolikoki (baserriarekiko lotura bermatuz, etxekoandre lanari esker).
|
|
|
Euskal genero eta nazioari buruzko ikerketa lerroari begiratu ostean, esan daiteke aurretik ikusitako perspektiba globala kasu lokal honetan ere betetzen dela, hau da,
|
euskal
emakumeek ere euskal nazioa zenbait modutan birsortu dutela. –Biologikoki (amatasunaren bidez), kulturalki (hizkuntza eta kulturaren transmisioa eginez) eta sinbolikoki (baserriarekiko lotura bermatuz, etxekoandre lanari esker).
|
|
|
Euskal genero eta nazioari buruzko ikerketa lerroari begiratu ostean, esan daiteke aurretik ikusitako perspektiba globala kasu lokal honetan ere betetzen dela, hau da, euskal emakumeek ere
|
euskal
nazioa zenbait modutan birsortu dutela. –Biologikoki (amatasunaren bidez), kulturalki (hizkuntza eta kulturaren transmisioa eginez) eta sinbolikoki (baserriarekiko lotura bermatuz, etxekoandre lanari esker).
|
|
|
|
Euskal
Herrian, XX. mendearen lehen hereneko feminismoa katolikoa, femeninoa eta abertzalea izan zen. Aldaketa garaia izan arren, euskal emakumeek ezin izan zuten bere egin emakume modernoaren irudia, orduko diskurtso katoliko errepresiozkoaz gain, diskurtso mediko zientifiko misoginoa zutelako kontra (Aresti 2001, apudAlvarez, 2011).
|
|
|
Euskal Herrian, XX. mendearen lehen hereneko feminismoa katolikoa, femeninoa eta abertzalea izan zen. Aldaketa garaia izan arren,
|
euskal
emakumeek ezin izan zuten bere egin emakume modernoaren irudia, orduko diskurtso katoliko errepresiozkoaz gain, diskurtso mediko zientifiko misoginoa zutelako kontra (Aresti 2001, apudAlvarez, 2011). Horren haritik, Miren Llonak (2010), amatasuna eta naziogintza ardatz harturik, II. Errepublikan emakumeek egindako lan politikoaz mintzatzeko, Polixene Astrabadua emakume abertzalearen ibilbide politikoa aztertu du.
|
|
|
Gabilondoren arabera, eleberriak ez ditu amaren sinesmen politikoak legitimatzen ez kondenatzen, ezta amatasuna zertan datzan ere diskurtso politiko bateratzaile baten arabera erabakitzen. . Bestela esanda,
|
Euskal
Herritik kanpo, Babel globalean bizi den eta gazteleraz mintzatzen den alabaren aurrean, eleberriak jouissance bat aurkezten du, zeinak ama, alaba eta laguna batzen dituen? (Gabilondo, 2006:
|
|
|
Koaderno gorria nestreinakoz, amak umeak utzi egin behar ditu jardun militarrak segurtasun arazoak sortzen dizkiolako. . Zure amak
|
Euskal
Herriaren alde egiten du borroka, edo zure ama askatasunaren aldeko gudaria da?. (KG, 9).
|
|
|
Mercedes Ugaldek esan ohi du emakumearen rola amatasunera mugatzen dela, baina emakumeak
|
euskal
naziogintzan agenteak direla eta zeharkako estrategiak erabili ohi dituztela (edo, emakumea euskal... agentea dela eta zeharkako... dituela): erresistentzia egoeretan atzera eginez eta egoera egokiak aurrera egiteko aprobetxatuz.
|
|
|
Mercedes Ugaldek esan ohi du emakumearen rola amatasunera mugatzen dela, baina emakumeak euskal naziogintzan agenteak direla eta zeharkako estrategiak erabili ohi dituztela (edo, emakumea
|
euskal
... agentea dela eta zeharkako... dituela): erresistentzia egoeretan atzera eginez eta egoera egokiak aurrera egiteko aprobetxatuz.
|
|
|
hain kontrajarriak diren bi mundu ikuskerak elkartzen, hegemonikoki gizonezkoena den armen mundua eta emakumezkoena den amatasuna uztartzen. Esan behar da eleberri bakarra dugula gai horrekin etorri zaiguna
|
euskal
literaturara, horregatik da hain berritzailea eta transgresorea Koaderno gorria obrako ama.
|
|
|
Arantxa Urretabizkaiaren Aspaldian espero zaitudalako ez nago sekula bakarrikipuin bildumako Espero zaitudalakoipuinean (Erein, 1983) ama berezi bat agertzen zaigu. Olaziregik esaten duen bezala (1999), 80ko hamarkadan
|
euskal
literaturan izan zen ipuingintzaren boom aren barruan kokatu behar dugu liburu hau. Tenore hartan, gure ipuingintzan nagusiki Ipar Amerikako errealismo zikina eta Hego Amerikako errealismo magikoa sartzen ari zirela, Urretabizkaiak bestelako kontaketa bat ekarri zuen gurera:
|
|
|
Zergatik panpoxlanarekin jarraituz, liburu honek izandako harrera kritikoa buruan, Olaziregik dio
|
euskal
kritikariek liburuari harrera ona egin ziotela. Olaziregiren esanetan, Aldekoak 1979ko nobela onentzat jo zuen, eta Txuma Lasagabasterrek gehien laudatu duen nobela da, J. A. Arrietaren Abuztuaren 15eko bazkalondoa rekin batera.
|
|
|
Olaziregiren esanetan, Aldekoak 1979ko nobela onentzat jo zuen, eta Txuma Lasagabasterrek gehien laudatu duen nobela da, J. A. Arrietaren Abuztuaren 15eko bazkalondoa rekin batera. . Bere 1986ko Antología de la narrativa vasca ren hitzaurrean dioena guztiz da azpimarratzekoa, nobela biribil eta xarmangarri gisara definitu ondoren,
|
euskal
ahots femenino lortuentzat jotzen baitu. Lasagabasterrentzat, ahotsaren indarra ez dagokio egilea emakumezkoa izateari, narratzaile trebeziari baizik?
|
|
|
Azken hamarkadetan,
|
euskal
literaturan adinean aurrera egindako pertsonaia protagonista sorta bat sortu da, denak ere 80 urte aldera arrimatuxeak, zahartzen ari den jendarte baten ispilua, historia beste modu batera kontatzeko aukera edota gaztetasunari aurrez aurre zahartzaroa jartzeko gogoa bihurturik leitmotiv. Baina, horren haritik, Urretabizkaiaren Hiru Mariaeleberriak ekarpen berri bat egin dio eduki aldetik euskal literaturari, memoria albo batera utzirik, zahartzaroa egitasmo bilakatu digu, hau da, zahartzaroan ere pentsa daitekeela eta egitasmo bihurtu, gazteen eskuetan edo erakundeen menean utzi gabe.
|
|
|
Azken hamarkadetan, euskal literaturan adinean aurrera egindako pertsonaia protagonista sorta bat sortu da, denak ere 80 urte aldera arrimatuxeak, zahartzen ari den jendarte baten ispilua, historia beste modu batera kontatzeko aukera edota gaztetasunari aurrez aurre zahartzaroa jartzeko gogoa bihurturik leitmotiv. Baina, horren haritik, Urretabizkaiaren Hiru Mariaeleberriak ekarpen berri bat egin dio eduki aldetik
|
euskal
literaturari, memoria albo batera utzirik, zahartzaroa egitasmo bilakatu digu, hau da, zahartzaroan ere pentsa daitekeela eta egitasmo bihurtu, gazteen eskuetan edo erakundeen menean utzi gabe. Zahartzaroa antolatzeaz dihardu, eta sendi formula berri bat proposatu digu:
|
|
|
hegemonikoki gizonezkoena den armen mundua eta emakumezkoena den amatasuna uztartzen. Esan behar da eleberri bakarra dugula gai horrekin etorri zaiguna
|
euskal
literaturara, horregatik da hain berritzailea eta transgresorea Koaderno gorriaobrako ama, hau da, aipaturiko literatur pertsonaia transgresore hauek jendartean egun gertatzen ari denaren lekukotasuna dira; izan ere, amak gizonezkoen munduan sartzen ari dira, neurri apal batean bada ere, eta gizonezkoak, berriz, amatasunaren munduan murgiltzen ari dira, neurri apalagoan bada ere. Ama helduak, bakarrak, ezkontzaren erakundetik at dauden amak dira eta, halaber, ohiko rol eta ereduetatik urrunduz posizio bat definitzen ari dira.
|
|
|
Zergatik panpox eko ama
|
euskal
literaturako lehen protagonista femenino modernoa da, bera da kontalaria, berak erabiltzen du ikuspuntua eta pentsamenduen jarioa, stream consciousnessteknikaren bidez. Paradigma aktantzialean subjektu nagusia da, eta 70eko hamarkadan emakumezkoaren askapen mugimenduarekin lotuta zeuden hainbat gai ditu objektutzat: bikote harremanak, amatasuna, emakumezkoen gorputza, emakumezkoen ahotsa, antisorgailuak, egunerokotasunaren zama?
|
|
|
bikote harremanak, amatasuna, emakumezkoen gorputza, emakumezkoen ahotsa, antisorgailuak, egunerokotasunaren zama? Ezaugarri horietaz guztiez gain, abandonuaren trataera, amatasunaren denborak eta guraso bakarreko familiaren paradigma aurkeztea oso dira azpimarragarriak, eta zer esanik ez garai hartan emakume idazle batek idatziriko lana
|
euskal
kritikak goraipatu izana; izan ere, ez zen hori ohikoa tenore hartako kritika historiografikoan.
|
|
|
|
Euskal
antropologo feministek (Díez, 1995, 2000; Imaz, 2007; Esteban 2011) bere ikerketetan berretsi dute amatasunak aldatzen ari direla Euskal Herrian. Egile beraren hiru eleberri eta ipuin bat aztertu ditugu.
|
|
|
Euskal antropologo feministek (Díez, 1995, 2000; Imaz, 2007; Esteban 2011) bere ikerketetan berretsi dute amatasunak aldatzen ari direla
|
Euskal
Herrian. Egile beraren hiru eleberri eta ipuin bat aztertu ditugu.
|
|
|
GABILONDO, J., 2006, Nazioaren hondarrak.
|
Euskal
literaturaren historia postnazional baterako hastapenak. Bilbo:
|
|
|
LASARTE, G., 2010, < < Amatasunaren gaineko diskurtsoak
|
euskal
eleberrigintza garaikidean > >, Euskera, 55, 2, 993
|
|
|
LASARTE, G., 2011, Pertsonaia protagonista femeninoen ezaugarriak eta bilakaera
|
euskal
narratiba garaikidean. Bilbo:
|
|
|
OLAZIREGI, M. J., 1999, Intimismoaz harandi: Emakumezkoak idatzitako
|
euskal
literatura. Donostia:
|
|
|
OLAZIREGI, M. J., 2002,
|
Euskal
eleberriaren historia. Amorebieta Etxanoko Udala:
|
|
|
Araibar zaldunak tradizioan ditu erroak. XIX. mendearen bukaeran jaiotako
|
euskal
eleberrigintzaren sustraietan elikatzen da. Kontaketa prozedura berdinez baliatuz, mundu ikuskera bera adieraziko du.
|
|
|
Esan bezala, elikatu duten erro batzuen sakonerak XIX. mendearen mugak igarotzen ditu, antzinakoagoak ziren garaietan ere indarrean zeudela nabarmena delako. Erro hauetakoren batek
|
euskal
literaturan duen lekukotasunik zaharrenera ere joko da, agerian jartzeko Araibar zaldunak zenbateraino duen euskarri tradizioa. Gisa honetan jokatuz, betiere, modu zehatzagoan neurtu ahal izango da zer zegoen jadanik esana euskaraz eta jasotako ondare horri zer erantsi zion Erkiagaren Araibar zaldunak.
|
|
|
Jainkoaren aginduon urraketaren gaia ez da izan emankorra
|
euskal
literaturan, aitzitik, ezkutatzeko joera nabarmendu da. Koldo Mitxelenak Bilintxen bertsoei buruz ziharduela, honela zioen:
|
|
|
Gauza jakina da
|
euskal
literatura oso begiratua, lotsa onekoa izan dela. Lizunkeriak inoiz harrapatu bazuen euskal idazketa, Etxeparek moldatutako bertsoetara jo behar.
|
|
|
Gauza jakina da euskal literatura oso begiratua, lotsa onekoa izan dela. Lizunkeriak inoiz harrapatu bazuen
|
euskal
idazketa, Etxeparek moldatutako bertsoetara jo behar. Geroztik, herri literaturaren barrutiko adierazpenen batzuetara mugatu zuen bizilekua, barruti landutik zeharo desagertuz.
|
|
|
maltzurkeria, doilorkeria, bortizkeria... Horra, Etxaidek
|
euskal
kontagintzara ekarritako nobedadea XX. mendearen bigarren erdiari hasiera ematearekin batera. –Keriek?
|
|
|
Manu Araibarrek hiria bizileku izateak badakar nobedaderen bat
|
euskal
eleberrigintzara, nahiz eta euskal eleberrigintzako lehen pertsonaia hiritarra ez izan, horretan Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberriko Leturiak aurrea hartu ziolako. Nolanahi ere, Manu Araibarrek zerikusi gutxi du Leturiarekin:
|
|
|
Manu Araibarrek hiria bizileku izateak badakar nobedaderen bat euskal eleberrigintzara, nahiz eta
|
euskal
eleberrigintzako lehen pertsonaia hiritarra ez izan, horretan Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberriko Leturiak aurrea hartu ziolako. Nolanahi ere, Manu Araibarrek zerikusi gutxi du Leturiarekin:
|
|
|
XX. mendearen 50 urteetan Etxaideren eleberrigintzak agertu arte, pertsonaia nagusi eredugarriak bakarrik aurkeztu ditu
|
euskal
eleberrigintzak. Baziren pertsonaia ez eredugarriak ere eleberri horietan, baina, halako izaera zutenak, salbuespenik gabe, bigarren mailan gelditzera derrigortuta zeuden.
|
|
|
Hainbat eleberrigile (Txomin Agirre, Toma Agirre, Jean Pierre Iratxet...) landa giroa/ giro hiritarra aurkakotasunaz baliatzen da irakatsi nahi duten ikasgaia argiago helarazteko. Hobesten duten balore sistema landa giroko
|
Euskal
Herrian gordetzen da modurik tinko eta bikainenean: hortik at galtzeko arrisku bizia dago.
|
|
|
–Gaiztoak or bealdean bizi dira, diotenez; zenbat eta berago, gaiztoagoak; zenbat eta erri andiago, okerragoak eta ugariagoak? zioen Txomin Agirreren Garoako (1912) Joanes artzainak, eredugarrietan eredugarriena den
|
euskal
eleberrigintzako pertsonaia nagusiak. Ondorengo eleberrigintzan bada pertsonaiarik Joanes zuzen zebilela erakutsiko duenik.
|
|
|
Eredugarria ez den pertsonaia landa girotik kanpo kokatzean, Erkiagak bat egiten du tradizio honekin: XX. mendearen lehen erdiko
|
euskal
eleberrigintzak aldarrikatua du giro hiritarrak okerrerako bideak erakusten dituela. Alabaina, aldarrikapen horrekin bat egin izanagatik, alderdi horretatik aurreko eleberrigintzak adierazitako ikuskera bera azaldu izanagatik, osagai berri bat sartzen du:
|
|
|
Errealitatearen azterketa soziologikoak erakutsiko luke era horretako gertaerak landa giroan ere oso ezagunak izan direla. Baina,
|
euskal
eleberrigintzan, gaitzen jatorria giro hiritarrean zegoen eta egoten jarraitzen du. Landa giroan gordetzen den balore sistema kolokan jar dezakeen leku arriskutsua da hiria.
|
|
|
Esan bezala, bere garaiko talde soziologiko zabalenaren ikuspegia islatu zuen, nahiz eta mendetako antzinatasuna izan.
|
Euskal
literaturaren tradiziori begiratu bat ematea aski da ikusteko 6 eta 9 aginduen urraketaren gaiak izan duela tarterik. Tradizio horretan agerikoa da gizakumeek eta emakumeek jarrera desberdina erakutsi dutela aginduok urratzeko orduan.
|
|
|
Tradizio horretan agerikoa da gizakumeek eta emakumeek jarrera desberdina erakutsi dutela aginduok urratzeko orduan. Probetxua ateratzea jomuga duen gizonezkoaren aurrean, ohoreaz eta famaz arduraturik azaltzen den emakumea aurkeztu du
|
euskal
literaturak.
|
|
|
Bere garaiko ikuskera islatzen jarraitzen du Erkiagak, baina mende luzeetan indarrean egondakoa zen.
|
Euskal
tradizio idatzian bertan ere bazuen lekukotasunik. Euskaraz argitaratutako lehen liburuan bertan.
|
|
|
Jadanik adierazi denez, Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberriko Leturia da
|
euskal
eleberrigintzako lehen pertsonaia hiritarra. Handik urtebetera jaiotako Manu Araibar ere hiritarra da.
|
|
|
Handik urtebetera jaiotako Manu Araibar ere hiritarra da. Pertsonaia nagusi bila landa girora jo duen
|
euskal
eleberrigintzan oraindik salbuespen izaten jarraitzen dute urtaldi horietan.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzako lehen pertsonaia nagusi hiritarra eta lehen pertsonaia nagusi gatazkatsua ez ezik, lehen pertsonaia bilakaeraduna ere bazen Leturia. Berebiziko aldaketa izatera helduko den arren, ez dago bilakaerarik Manu Araibarrengan.
|
|
|
Araibar zalduna ez da ez pertsonaia gatazkatsua, ezta bilakaera duena ere.
|
Euskal
eleberrigintza ehotzen joan den tradizioan txertatuz, pertsonaiak bilakaerarik gabea izaten jarraitzen du. Araibar zalduna aldatuko da:
|
|
|
da Agurnez maitemintzean.
|
Euskal
eleberrigilearentzat, daukan nortasunari eusten dion izakia da gizakia, nahiz eta alda dezakeen. Aldatu, ordea, era bakar batean baino ez du aldatzen:
|
|
|
bat batean, gertaera zehatzaren kausaz. Ikuspegi hori adierazi zuen XIX. mendearen amaieran jaiotako
|
euskal
eleberrigintzak. Ikuskera bera dario Erkiagari:
|
|
|
Ordu arteko
|
euskal
eleberrigintzak erakutsitako ikuskerarekin hausten duena Leturiaren egunkari ezkutua da. Araibar zaldunak, ostera, jarraipena emango dio osagai berri batzuk gehituz.
|
|
|
Pertsonaiak lauak dira. Gizabanako konplexurik eraiki gabe, pertsonaia sinplez hornitzen jarraitzen du
|
euskal
eleberrigintzak. Manu Araibar gizaki tipo bat ordezkatzera dator:
|