|
2000
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzan oso gutxi jorraturiko generoa dugu honakoa.
|
|
2001
|
|
|
Gizona bere bakardadean, Berriroigo nauzu, Hamaika pauso, Galdu arte, Kilkerra eta roulottea, eta abar. Garai batean
|
euskal
eleberrigintzako pertsonaien artean apaizak, nortasunaren zaindariak, eta militanteak, borroka politikoaren eragileak?
|
|
|
Lasagabasterren aburuz,
|
euskal
eleberrigintza zuzenean igaro zen erromantizismoohiturazaletik modernotasunera, hots, errealismoaren etapatik igaro gabe. Eta, berak dioen legez, «hain zuzen, errealismoa da genero gisa eleberria heldutasunerairitsi dela adierazten duen markagailua»1 Izan ere, Lasagabasterren iritziz, eleberriaren eta errealismoaren arteko lotura ontologikoa da, eleberriaren azkenhelburua, azken hitzaren zentzu bikoitza besarkatuz, «errealitatearen sinbolizazioeta errepresentazio forma bat»2 ematea baita.
|
|
|
50eko hamarkadatik aurrera
|
euskal
eleberrigintzak europar zein amerikar korronteekin bat egin zuenetik, hots, herderianismoak gurean indarra galdu zuenez geroztik, hemen ekoizten den oro testuartekotasun unibertsalaren baitan irakurtzekoohitura hartu dugu. Baina kontuz, honek ez du esan nahi hemengo literaturakberezitasunik ez duenik.
|
|
|
Ariketa intelektualaren emaitza huts modura irakurri dira luzazeuskal eleberri modernoak. Oso berria da
|
euskal
eleberrigintzaren harrera naturala.Zerk aldatu du harrera. Zeren eleberrigintza bera funtsean gehiegi aldatu ez delaesan baitezakegu. Egunero hasten delako idatzi zuen Saizarbitoria eta Bihotzbikoa ez dira hain ezberdinak?; irakurleek obrei ematen dieten harrera da aldatudena.
|
|
|
Definizio estu horrek besarkatzen ote du literatura errealista bere osotasunean? Zer neurritan sartzen da 90eko hamarkadako
|
euskal
eleberrigintza, eta1957az geroztikakoa ere, bidenabar, muga hauetan?
|
|
|
Galdera honek, mamiaren eta azalaren arteko bereizketa tradizionala suntsitzearekin batera,
|
euskal
eleberrigintzaren historia erdibitzen du. Alde batetik errealitatearen zati euskaldun katoliko idilikoaren errepresentazioa eta bere errepikapenantzua, eta bestetik, ideologikoki, eta zer esanik ez linguistikoki ere?
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintza modernoak aurrera egin ahala, hainbat belaunalditakoahotsen topaketa antzematen da. Urtero bezalaxe, eleberrigile entzutetsuen argitarapenak izan genituen:
|
|
|
Txillardegiri izan behar zaion errespetu handiaren ondorio izan daiteke, akaso: azken finean,
|
euskal
eleberrigintza modernoaren fundatzaileetakoa da. Besteak beste.
|
|
2002
|
|
|
Batik bat bi arrazoik eraman ninduten Arantxa Urretabizkaiaren eleberriak aztertzera. Lehenik,
|
euskal
eleberrigintzaren eremuan nahiz eta irakurlearen aldetik harrera ona jaso, kritikoek ez dugu behar bezalako arreta jarri eleberri hauetako hainbat alderditan.
|
|
|
Azken hamarkadetako
|
euskal
eleberrigintzan hedatu den beste tipologia bat mota guztietako errealismoak bere egiten dituen nobelagintzarena da. Errealismoa, ez noski, XIX. mendean egiten zenaren antzera, aurrerapenean eta arrazionalismoan sinesten duen mundu ulergarria islatzeko, baizik eta aurpegi anitz dituen mundu aldakorra kontatzen saiatzeko.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzari dagokionez, 1970eko hamarkadako fase esperimentala gainditu ondoren, nobelak errealitateari aurre egiten hasi ziren. Arestiko gure historian errotuago zeuden istorioak kontatzeko premia sentitu zela esan liteke, eta ildo honetatik planteamendu gutxi asko errealistak zituzten obrak ugarituz joan ziren.
|
|
|
Eleberriaren estilo literarioa nahiko tradizionala izan arren, deskribatzen diren sentimenduen intentsitateak eta pasarteen plastizitate deskribatzaileak istorioaren irakurketa iradokitzaile eta bizia bideratzen dute, garai hartako
|
euskal
eleberrigintzan ohi ez zen bizitasun batez beteriko irakurketa.
|
|
|
Pixkana pixkana, 1970eko hamarkadaren hasierara hurbilduz joan gara. Garai hartan, eta argitaletxe berrien babesean,
|
euskal
eleberrigintza modernoa anizten eta generoak hedatzen joan ziren. Alde batetik, eleberri sozialetik hurbil zeuden eleberriak argitaratu ziren, prosa erraz eta herri hizkeran idatziak eta birtuosismo formaletatik ihes egiten zutenak.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzara itzuliz, eleberri sozialaren ildoari jarraitu zioten idazleen artean, Xabier Gereño (1924) aipatu genuke lehenik. Merkataritza ikasi zuen eta 33 urtez La Aeronáutica S.A.n aritu zen lanean.
|
|
|
Euskal eleberri esperimentalaren atal honi hasiera emateko Ramon Saizarbitoria (1944) idazlearen lehenengo hiru eleberriak iruzkinduko ditugu. Bere ibilbide profesionalarengatik I. Sustatu Saria (Eusko Jaurlaritza, 1994) lortu zuen soziologo honen eleberriek kontamolde eta poetika guztiz berritzaileak ekarri zizkion garaiko
|
euskal
eleberrigintzari. Horretaz gain, Lur eta Kriselu argitaletxeetako kidea izan zen, Ustela eta Oh!
|
|
|
5 Modernitate osteko
|
euskal
eleberrigintzaren aurpegi anitzak()
|
|
|
1970eko hamarkadatik gaur arte definitu den
|
euskal
eleberrigintzaren mapa uharte eta artxipelago ugariz josia agertzen zaigu. J. L. Borgesek literatura ingelesaz zioenari jarraituz1, euskal eleberrigile bakoitza uharte bat dela esan genezake geuk ere, eta uharte izaera horrek nabarmen zailtzen duela euskal literaturaren historialariaren lana.
|
|
|
Gauzak horrela, azken atal honetan gaur egungo
|
euskal
eleberrigintzaren ildo nagusiak zehazten ahalegindu gara, nahiz eta, egia esan behar bada, hainbat egileren ibilbide literarioa aztertuta zaila den nobela tipologia berezi bati atxikitzea. Esate baterako, non kokatu Anjel Lertxundiren azken urteotako eleberrigintza, Hamaseigarrenean aidanezetik Argizariaren egunakera dagoen alde nabarmena kontuan hartu gabe?
|
|
|
Zailtasunak zailtasun, ordea, azken hamarkadetako
|
euskal
eleberrigintzaren sailkapen tipologikoa egiten ahalegindu gara, joera nagusien berri ematen. Eta horretarako, joera orokorrak jasotzen dituzten azpi ataletan sailkatu dugu azken kapitulu hau.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzara itzulita, narrazio teknika modernoak bere egin arren istorioak kontatzen zituen eleberrigintzari eman zion bide aldi esperimentalak. 1979an argitara eman ziren bi eleberri ditugu esaten ari garenaren adibide bikainak.
|
|
|
Zehaztapen labur hauekin amaitzeko, esan dezagun gure aburuz gaurko panoraman aipagarrienak diren egile eta eleberriak iruzkintzen ahalegindu garela. Gure helburua
|
euskal
eleberrigintzaren historia egitea izan den arren, egile desberdinen aurkezpen bio bibliografiko osatuena eskaintzen ere ahalegindu gara eta eleberri bat baino gehiago argitaratu duten egileak soilik iruzkintzen. Eleberri bakarreko egileak aipatu ditugunean (L. Oñederra, I. Rozas, I. Mujika Iraola,...), argitara emandako lanen interesa edo arrakasta izan dugu akuilu.
|
|
|
Hautapen literario orok du oinarrian kritikoaren irizpide estetikoen araberako aukeraketa. Iruzkin arrazoituak eskaintzen ahalegindu garen neurrian, ondoko lerroetan datozenak azken hamarkadetako euskal eleberrien irakurketen metaforak besterik ez dira. a) Subjektibitatea ardatz duen egungo
|
euskal
eleberrigintza: eleberri poematikoak, psikologikoak, oroitzapenezkoak edo testimonialak
|
|
|
Antología de la narrativa vasca actual (1986) liburuaren aitzinsolasean, J. M. Lasagabaster kritikariak lirikotasunaren eta barne munduen nagusitasuna sumatu zuen 1970eko hamarkadaren amaierako eta 1980ko hamarkadaren hasierako zenbait euskal eleberritan. Baina, gainera, ez zuen dudarik egin
|
euskal
eleberrigintzak errealitateari aurre egiteko beren kabuz eusten zioten fikzio unibertsoak sortzeko orduan zituen zailtasunen salaketa egitean. Lehenago defendatutakoaren ildotik, Lasagabasterrek deitoratu egin zuen Barojaren eleberrigintzak euskal idazleen artean izandako jarraipen eskasa, eta eleberrigintza tipologia errealistak gure panoraman egin zitzakeen mesedeak defendatu zituen.
|
|
|
Barne munduek gaurko
|
euskal
eleberrigintzan duten presentziari dagokionez, honako hau azpimarratu genuke lehenik eta behin: atal honetan sartu ditugun eleberriek elkarren artean desberdintasun handiak dituztela aitortu arren, gehiago direla gaietan eta forman dituzten ezaugarri komunak.
|
|
|
intriga edo misteriozko eleberriak, eleberri beltzak eta espioi eleberriak.
|
Euskal
eleberrigintzari dagokionez funtsezko aldaketa gertatu da azken urteotan. Izan ere, 1970eko hamarkadako polizi eleberrietan euskararekiko ardura eta eredu ingeles klasikoak (whodunit motako eleberrigintza) nagusitu ziren eta 1980ko hamarkadaz geroztik, berriz, thriller modernoaren ezaugarriak eta eleberri beltz amerikarrarenak bereganatu ditu euskal eleberrigintzak.
|
|
|
Euskal eleberrigintzari dagokionez funtsezko aldaketa gertatu da azken urteotan. Izan ere, 1970eko hamarkadako polizi eleberrietan euskararekiko ardura eta eredu ingeles klasikoak (whodunit motako eleberrigintza) nagusitu ziren eta 1980ko hamarkadaz geroztik, berriz, thriller modernoaren ezaugarriak eta eleberri beltz amerikarrarenak bereganatu ditu
|
euskal
eleberrigintzak. Hona hemen Cillerok aipatzen dituen zenbait polizi eleberri ezagun:
|
|
|
Gure ikerketaren xede nagusia
|
euskal
eleberrigintzaren bilakaeraren azterketa den arren, garrantzizko irizten diogu azken urteotan gainerako genero narratiboek izan duten igoera eta sendotzea nabarmentzeari. Azken batean, gure jarduna euskal eleberrigintzaren azterketara mugatu badugu ere, dudarik ez dago ipuingintzak gurean erdietsi duen mailak hurbilpen kritiko zabal eta gaurkotuak merezi dituela.
|
|
|
Gure ikerketaren xede nagusia euskal eleberrigintzaren bilakaeraren azterketa den arren, garrantzizko irizten diogu azken urteotan gainerako genero narratiboek izan duten igoera eta sendotzea nabarmentzeari. Azken batean, gure jarduna
|
euskal
eleberrigintzaren azterketara mugatu badugu ere, dudarik ez dago ipuingintzak gurean erdietsi duen mailak hurbilpen kritiko zabal eta gaurkotuak merezi dituela. Ondorio horixe ateratzen da I. Mujika Iraolak (1991), I. Aldekoak (1993; 2000) edo X. Mendiguren Elizegik (1997) argitara eman dituzten artikulu nahiz sarrera interesgarrietatik1:
|
|
|
Has gaitezen ikuspuntu historiografikoa oinarri harturik
|
euskal
eleberrigintzaren aldiak zehazten ahalegindu diren ikerlanak aipatuz. Hauen artean, 1978an J. M. Lasagabaster irakasleak ezagutzera eman zuen lan ezaguna da nabarmentzekoa:
|
|
|
" Euskal nobelaren gizarte kondairaren oinharriak" (ik. Lasagabaster, J. M.: 1981). Lasagabasterrek
|
euskal
eleberrigintzaren bilakaeraz esandakoak abiapuntu funtsezko bihurtu dira ondorengo kritikarientzat. Berari zor diogu euskal eleberrigintzaren sorrerari buruzko lehenengo zehaztapena eta XX. mendearen 70eko hamarkada artean nagusitu ziren poetika desberdinen deskribapena.
|
|
|
Lasagabaster, J. M.: 1981). Lasagabasterrek euskal eleberrigintzaren bilakaeraz esandakoak abiapuntu funtsezko bihurtu dira ondorengo kritikarientzat. Berari zor diogu
|
euskal
eleberrigintzaren sorrerari buruzko lehenengo zehaztapena eta XX. mendearen 70eko hamarkada artean nagusitu ziren poetika desberdinen deskribapena. Lasagabasterren aburuz, euskal eleberria ohiturazkoa izan zen XX. mendearen lehenengo erdiraino() eta modernoa 1957tik aurrera, alegia, Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua eleberritik aurrera.
|
|
|
Aipatutakoez gain,
|
euskal
eleberrigintza garaikidearen joera berriez mintzatu diren ikerlanak ere gogoratu genituzke. Hauen artean, Jon Kortazarren Literatura Vasca.
|
|
|
Hurbilpen historiografikoekin batera,
|
euskal
eleberrigintzaz argitaratu diren lan kritikoak ere aipagarriak dira, besteak beste 1970eko hamarkadan argitaratu ziren zenbait lan ezagun: I. Sarasolaren Txillardegi eta Saizarbitoriaren nobelagintza (1975) edo K. Otegiren Pertsonaia euskal nobelagintzan (1976).
|
|
|
Otegik, berriz, zenbait euskal eleberritako pertsonaiak konparatu zituen liburuaren sarreran ageri den hurbilpen teorikoaren ildotik.
|
Euskal
eleberrigintzari buruzko azterketa berriagoei dagokienez, 1989an A. Toledok argitara eman zuen Domingo Agirre. Euskal nobelaren sorrera (Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo) doktorego tesiaren ostean, S. García Trujilloren La novela costumbrista de Domingo Agirre (Desclée de Brouwer, Bilbo, 1993) eta Ohiturazko euskal literatura (Mensajero, Bilbo, 1995) azpimarratu genituzke.
|
|
|
Ezbairik gabe, euskal literaturazaleari ezagunak zaizkion kontuak dira guztiok, ezagunak zaizkion moduan euskal eleberriaren sorrera berantiarrak gurean izan zituen arrazoi sozio historikoak. Horretaz hitz egiten da liburu honetan baina, batez ere, hitz egiten da
|
euskal
eleberrigintzak azken hamarkadetan izan duen sendotze eta ugaltze harrigarriaz. Kantitatez ez ezik, kalitatez ere azken hiru hamarkadak izan baitira euskal eleberria fikziozko mundu iradokitzailez jantzi dutenak.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzaren egungo panoramaren gainbegirada hau bukatzeko, inguruko literaturetan hainbesteko arrakasta izan duten tipologia bati, eleberri historikoarenari, egingo diogu erreferentzia. Seguru asko, lehenengo eta behin, eleberri historikoarekin definizioari berari heldu genioke, gaurtik begiratuta bistakoa baita kontzeptu labainkor eta aldakorra dela.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzari dagokionez, egia da Jon Etxaidek 1950eko hamarkadan hasitako bide historikoak ez duela jarraitzaile askorik izan euskal autoreen artean. 1983ko Irun Hiria Saria erdietsi zuen Mario Onaindiaren Gillen Garateako batxilerra [itz.:
|
|
|
Hau guzti hau esan ondoren, gure lan honetan euskal eleberriak nahiz eleberri laburrak aztertzeko asmoa dugula esan beharra dugu. Ikusi den modura, bien arteko mugak eztabaidagarriak izanik ere, ipuinaren intentsitatea eta eleberriaren patxada bilatzen duten testuak, hots, eleberri laburrak nahiz eleberriak, izango ditugu aztergai. b)
|
Euskal
eleberrigintzaren sorrera eta garapena XX. mendearen lehen erdian. Ohiturazko eleberrigintzaren gailentasuna
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzaren jatorriaz egindako azterketa gehienak Koldo Mitxelenaren (1960: 14) hitzak errepikatuz hasten dira:
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzaren aurrekarien artean, Joan Antonio Mogelen Peru Abarka aipatzen da (1820an idatzia, baina 1880 arte argitaratu gabea). Mitxelenarentzat hura izan zen euskaraz idatzitako lehen eleberri saioa (ik.
|
|
|
Domingo Agirre apaiza() izan zen garai hartako eleberrigile handia. Auñemendiko Lorearekin
|
euskal
eleberrigintzaren jatorria markatu eta Kresala (1906) eta Garoarekin (1912) gailurrera eraman zuen generoa. Bietan saiatu zen" benetako" euskal tradizio ereduen bizitza islatzen, baserria eta itsasoa, alegia.
|
|
|
Domingo Agirreren ekarrien ondoren,
|
euskal
eleberrigintzak hark markatutako ildotik jo zuen. Hala gertatu zen Jose Manuel Etxeitaren nobelen kasuan().
|
|
|
Poesia izan zen generorik landuena, besteak beste, errazagoa zelako poema deslaiak argitaratzea obra osoak baino, eta 1940 eta 1950 artean argitaratze jarduera normalizatua izatea ia ia ezinezkoa zelako.
|
Euskal
eleberrigintzaren kasuan, bederatzi urte pasatu ziren gerra aurreko azken obra argitaratu zenetik (Uztaro, 1937) 5 1946an Buenos Airesko Ekin argitaletxean Joan Antonio Irazustaren Joanixio argitaratu zen arte6 Iberiar penintsulan 1950ean argitaratu zen lehen eleberria, Jon Etxaideren AlosTorrea eleberri historikoa.
|
|
|
Azken bi hauek Gerra Zibilaren gaia jorratzen badute ere, beren planteamendua ez da errealista, ezta gutxiagorik ere, gatazkak ez baitu baldintzatzen ez narrazioa ez haren azpian dagoen ikuspegi manikeoa.
|
Euskal
eleberrigintza babesleku izan zen defendatu nahi zen ideologia esentzialista, klerikalista eta tradizionalistarentzat, baina ez zen garaiko euskal gizartearen kronika izan inolaz ere. Narratzaile orojakile bat nagusitzen da, bere iritziak adierazteko orduan inongo dudarik egiten ez duena, eta pertsonaiak agente hutsak dira, ez dute eboluzionatzen.
|
|
|
Martin Ugalderen (1921) eleberriak iritsi arte ez zen
|
euskal
eleberrigintzan kontatu Gerra Zibilaren eta erbestearen dramaren gordintasun osoa. Autorearen ibilbide literarioari bere bizitzan jasan izan zituen hiru deserriratzeek markatutako biografia gaineratu behar zaio.
|
|
|
Ugalderen errealismo testimonial gordinak aurrez aurre topo egiten du Irazustaren eta Eizagirreren narrazioen ikuspuntu urrunarekin. Hori dela eta, ez da harritzekoa esan izan dena, hots,
|
euskal
eleberrigintzaren benetako drama bere bilakaera traumatikoa izan dela, ohiturazko poetiketatik poetika modernoetara igaro izana poetika errealistetatik pasatu gabe. J. M. Lasagabasterrek bere garaian (1982) baieztatu zuen bezala, lastima izan zen Pio Baroja idazlearen eredu hurbilak, adibidez, gure artean jarraitzailerik eduki ez izana.
|
|
|
Pixkanaka, 1950eko hamarkadara hurbilduz joan gara, eta urte haietan agertu zen idazle talde berria urrats erabakigarria izan zen
|
euskal
eleberrigintzaren modernizazioan. Lehen esan bezala, 1950ean, Jokin Zaitegik Euzko Gogoa aldizkaria() sortu zuen Guatemalan; bertan argitaratu ziren Ameriketan eta Europan erbesteratutako euskal idazleen lanak, eta euskarri garrantzitsua izan zen belaunaldi berrientzat.
|
|
|
1950eko hamarkadaren amaiera une erabakigarria izan zen
|
euskal
eleberrigintzaren modernizaziorako. Lehenago ere esan dugun bezala, euskal literaturaren kritikariek 1957an kokatu dute, J. L. Alvarez Enparantza" Txillardegi" ren Leturiaren egunkari ezkutua eleberri existentzialista argitaratu zen urtean, hain zuzen, euskal eleberrigintza modernoaren hasiera.
|
|
|
1950eko hamarkadaren amaiera une erabakigarria izan zen euskal eleberrigintzaren modernizaziorako. Lehenago ere esan dugun bezala, euskal literaturaren kritikariek 1957an kokatu dute, J. L. Alvarez Enparantza" Txillardegi" ren Leturiaren egunkari ezkutua eleberri existentzialista argitaratu zen urtean, hain zuzen,
|
euskal
eleberrigintza modernoaren hasiera. Alabaina, aipatu nahi genuke, orobat," modernitate" kontzeptu labainkorra, eleberrigintzara aplikatua, eztabaidarako eta jarrera elkarretatik nahiko aldenduetarako motiboa izan dela gurean.
|
|
|
Sobre literatura), eta horregatik uste dugu eleberri bakoitzak egitate nobeleskoa ulertzeko era berri bat, poetika berri bat daramala bere baitan. Horren arabera, eta gaurtik ikusita, ez da zuzena
|
euskal
eleberrigintza modernoaren bilakaera azaltzerakoan modernitate tematikoaren eta modernitate formalaren artean bereizketa egitea, bi alderdiak banaezi1 Atal honetan nahiz hurrengoan datozen idazle garaikideen fitxa bio bibliografikoak osatzeko, Felix Ibargutxi kazetaria Auñamendi Entziklopedia interneteratzeko prestatzen ari den lanaz baliatu naiz. nak baitira egitate artistiko batean.... Horrenbestez, zuzenagoa iruditzen zaigu Leturiaren egunkari ezkutuak euskal eleberrigintzako modernitatea berez mugarritzen duela baieztatzea, bilatzen den poetikarekin bat zetozen estrategia narratiboak egokitu baitzizkion eleberri tipologia berri bati, existentzialistari2.
|
|
|
Horren arabera, eta gaurtik ikusita, ez da zuzena euskal eleberrigintza modernoaren bilakaera azaltzerakoan modernitate tematikoaren eta modernitate formalaren artean bereizketa egitea, bi alderdiak banaezi1 Atal honetan nahiz hurrengoan datozen idazle garaikideen fitxa bio bibliografikoak osatzeko, Felix Ibargutxi kazetaria Auñamendi Entziklopedia interneteratzeko prestatzen ari den lanaz baliatu naiz. nak baitira egitate artistiko batean. Horrenbestez, zuzenagoa iruditzen zaigu Leturiaren egunkari ezkutuak
|
euskal
eleberrigintzako modernitatea berez mugarritzen duela baieztatzea, bilatzen den poetikarekin bat zetozen estrategia narratiboak egokitu baitzizkion eleberri tipologia berri bati, existentzialistari2.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzaren kasuan, Modernism delakoaren modernitatea eta iraultza teknikoa ez ziren 1960ko hamarkada arte agertu. M. Bradburyk El mundo moderno lanean (Edhasa, 1990) egiten dituen planteamenduei jarraituko bagenie, esan genuke euskal eleberrigintza XX. mendearen erdialdea arte nagusi izan zen estetika historiko eta ohiturazkoa alde batera utzi eta mende hasierako Modernism haren berrikuntzak bere egiten zituen modernitate osteko eleberrigintza bihurtu zela.
|
|
|
Euskal eleberrigintzaren kasuan, Modernism delakoaren modernitatea eta iraultza teknikoa ez ziren 1960ko hamarkada arte agertu. M. Bradburyk El mundo moderno lanean (Edhasa, 1990) egiten dituen planteamenduei jarraituko bagenie, esan genuke
|
euskal
eleberrigintza XX. mendearen erdialdea arte nagusi izan zen estetika historiko eta ohiturazkoa alde batera utzi eta mende hasierako Modernism haren berrikuntzak bere egiten zituen modernitate osteko eleberrigintza bihurtu zela. Bestela esanda, egun euskal eleberrigintza modernoa esaten diogun horrek, zeina sortu baitzen 1957an lehen lan existentzialistaren eskutik, errealitatean lotura zuzena duela II. Mundu Gerra osteko proposamen europarrekin, alegia, modernitatearen amaierara hurbiltzen ari den eleberrigintzarekin.
|
|
|
M. Bradburyk El mundo moderno lanean (Edhasa, 1990) egiten dituen planteamenduei jarraituko bagenie, esan genuke euskal eleberrigintza XX. mendearen erdialdea arte nagusi izan zen estetika historiko eta ohiturazkoa alde batera utzi eta mende hasierako Modernism haren berrikuntzak bere egiten zituen modernitate osteko eleberrigintza bihurtu zela. Bestela esanda, egun
|
euskal
eleberrigintza modernoa esaten diogun horrek, zeina sortu baitzen 1957an lehen lan existentzialistaren eskutik, errealitatean lotura zuzena duela II. Mundu Gerra osteko proposamen europarrekin, alegia, modernitatearen amaierara hurbiltzen ari den eleberrigintzarekin. Espainian, Katalunian edo Frantzian apurka apurka eman zena (errealismoa; eleberri modernoa:
|
|
|
modernismoa; existentzialismoa; esperimentalismoa) bat batean eman zen gurean eta ohiturazko eleberritik eredu existentzialistara pasa ginen. Kuhnen esanak gure eginez, iraultza estetiko baten ezaugarri guztiak ditu, beraz,
|
euskal
eleberrigintzak XX. mendean bizitako aldaketak. Poetikak ordezkatu ziren unetik, bilakaeraz baino gehiago, erabateko berrikuntzaz hitz egin behar baitugu.
|
|
|
Modernitatea bereganatzeak hori ekarri baitzuen gurera:
|
euskal
eleberrigintza mendebaldeko tradizio literarioari begira jartzea. T. S. Eliot poetak" Tradition and Individual Talent" (1920) artikulu ezagunean zioskun modura, literaturan ez dago ezer isolatua edo berezia, guztia barneratzen da tradizio batean.
|
|
|
Has gaitezen, bada,
|
euskal
eleberrigintzaren modernitateetako bat aztertzen: Txillardegiren eleberri existentzialarekin hasi eta muga argi bat ezartzen duena aurreko eleberrigintzaren eta ondokoaren artean.
|
|
|
Lehenago esan dugun bezala, 1950eko eta 1970eko hamarkadak benetan interesgarriak izan ziren modernizazioa eta eguneratzea ekarri zutelako
|
euskal
eleberrigintzaren esparrura. Urte haietan elkarrekin izan ziren 1956ko belaunaldiko autoreak (Txillardegi edo Mirande, esaterako) eta belaunaldi berri bateko autoreak, I. Sarasolak" 64ko belaunaldia" deiturikoan biltzen dituenak4 Belaunaldien araberako sailkapena literaturaren historialariek zalantzan jarri badute ere (aipagarria da, esaterako, literatura espainiarraren adituen artean" Generación del 98" delakoaren inguruan piztutako eztabaida), uste dugu euskal eleberrigintzaren kasuan badaudela ezaugarri eta bizipen bereiziak bi belaunaldiz mintzatzeko:
|
|
|
Lehenago esan dugun bezala, 1950eko eta 1970eko hamarkadak benetan interesgarriak izan ziren modernizazioa eta eguneratzea ekarri zutelako euskal eleberrigintzaren esparrura. ...iko autoreak (Txillardegi edo Mirande, esaterako) eta belaunaldi berri bateko autoreak, I. Sarasolak" 64ko belaunaldia" deiturikoan biltzen dituenak4 Belaunaldien araberako sailkapena literaturaren historialariek zalantzan jarri badute ere (aipagarria da, esaterako, literatura espainiarraren adituen artean" Generación del 98" delakoaren inguruan piztutako eztabaida), uste dugu
|
euskal
eleberrigintzaren kasuan badaudela ezaugarri eta bizipen bereiziak bi belaunaldiz mintzatzeko: bata, mendearen erdialdean Egan aldizkariaren inguruan bildu ziren idazleek osatuko luketena," 56ko belaunaldia" ere deitu izan zaiona; bestea, hamahiru urte geroago, Lur donostiar argitaletxearen inguruan sortu zena, Gabriel Aresti (1933) bilbotar poetaren Harri eta Herriren (1964) argitalpenarengatik" 64ko belaunaldia" ere deitua.
|
|
|
Honela laburtuta, ez genioke duen garrantzia emango eleberriaren gai nagusiari, hots, hautatu beharrak gizakiarengan sortzen duen larridura existentzialari. Izan ere,
|
euskal
eleberrigintzako lehen heroi gatazkatsuaren aurrean gaude (ik. K. Otegi:
|
|
|
zer arrazoi direla medio erabakitzen duen protagonistak egunkaria idaztea, zergatik ez duen idazten une jakin batzuetan, etab. Aipatutako berezitasun narratiboez gain, eleberri berritzailea da orobat planteamendu kronotopikoari dagokionez, espazio erreal (Paris) eta ez errealak (Zerubide, Altzurain...) agertzeaz gainera, denboraren tratamendua urte sasoien bilakaeran oinarritzen baita. Denbora ulertzeko modu honek, nahiz tradizionala izan bere ikuspegi ziklikoan, zenbait berrikuntza ekartzen dio
|
euskal
eleberrigintzaren ordu arteko garapen linealari, narratzaileak ez baitu dudarik egiten gertakizunak protagonistarentzat duten balio sinbolikoaren arabera antolatzeko. Hau da, denbora psikologikoa gailentzen da udari dagozkion gertakari guztiak kentzean, baina gertakari horiek ez dira uda parteko hilabeteetara mugatzen soil soilik, denbora askoz gehiago hartzen baitute.
|
|
2005
|
|
|
Batez ere Saizarbitoriak erabili duen teknikarengatik goraipatua izan da eleberri hau. Bakarrizketek, flashback ugariek, ikuspuntua aldatzeak eta kontakizunaren plano ezberdinek berritasun handia ekarri zuten
|
euskal
eleberrigintzan.
|
|
|
Lehena errealismo kontzeptua XIX. mendeko aro errealistako eleberrigintza mota jakin bati lotua agertzean. Jakina zaigun moduan,
|
euskal
eleberrigintzak ez du izan hori bezalako aro errealistarik, ez behintzat onartzen den hurrenkeran. Lasagabasterrentzat18, euskal eleberrigintzaren ibilbidea zehaztean, euskal eleberrigintza zuzenean pasa zen ohiturazaletasunetik modernismo garaikidera.
|
|
|
Jakina zaigun moduan, euskal eleberrigintzak ez du izan hori bezalako aro errealistarik, ez behintzat onartzen den hurrenkeran. Lasagabasterrentzat18,
|
euskal
eleberrigintzaren ibilbidea zehaztean, euskal eleberrigintza zuzenean pasa zen ohiturazaletasunetik modernismo garaikidera. Hala ere, onartu beharra dago Lasagabasterren ikuspegia gehiegi lerratzen zela XIX. mendeko eleberri errealista horren ezaugarrietara.
|
|
|
Jakina zaigun moduan, euskal eleberrigintzak ez du izan hori bezalako aro errealistarik, ez behintzat onartzen den hurrenkeran. Lasagabasterrentzat18, euskal eleberrigintzaren ibilbidea zehaztean,
|
euskal
eleberrigintza zuzenean pasa zen ohiturazaletasunetik modernismo garaikidera. Hala ere, onartu beharra dago Lasagabasterren ikuspegia gehiegi lerratzen zela XIX. mendeko eleberri errealista horren ezaugarrietara.
|
|
|
Hala ere, onartu beharra dago Lasagabasterren ikuspegia gehiegi lerratzen zela XIX. mendeko eleberri errealista horren ezaugarrietara. Izan ere, gaurko ikuspegitik onartu behar dugu
|
euskal
eleberrigintzan izan diren estetikek modu batean edo bestean bere egin dutela errealismorako joera, bakoitzak asmo eta ikuspegi diferenteekin, berez errealismoa literatura barruan kontzeptu konplexua dela onartzera eraman gaituena. 90eko hamarkadako errealismoa, beraz, askotarikoa izateaz gain, 80ko hamarkadako joera nagusien aurrean izandako berrindartze gisa ulertu behar dugu.
|
|
2006
|
|
|
Pertsonaia femeninoak
|
euskal
eleberrigintza garaikidean
|
|
|
Jakin aldizkariaren azken zenbakian, Gema Lasartek pertsonaia femeninoek
|
euskal
eleberrigintza garaikidean (urte bitartean) duten presentziaz dihardu, hainbat nobeletako emakumezko protagonistak aztertuz. Zenbaki berean, Iñaki Sotok eta Julen Zabalok autodeterminazio eskubidearen inguruan dauden teoria ezberdinak aztertu dituzte; Pruden Gartziak Olentzero, non zaude?
|
|
|
Lehen euskal gatazka hura gainditzera etorri ziren Txillardegiren Leturiarenegunkari ezkutua eta Ramon Saizarbitoriaren Egunero hasten delako eleberriak, egun
|
euskal
eleberrigintzaren giltzarritzat hartuak direnak. Beranduago, bi egilehoriek izango dira euskal gatazkaren gaineko literaturan pauso garrantzitsuakemango dituztenak:
|
|
|
Pertsonaia femeninoa
|
euskal
eleberrigintza garaikidean()
|
|
|
Eta ez hori bakarrik, bera izatea kontalaria, berak erabiltzea ikuspuntua eta pentsamenduen jarioa" stream consciousness" teknikaren bidez; hau da, protagonista izan ez ezik, pertsonaia modernizatua ere bada. Urretabizkaiaren lanak esperimentazio berria ekarri zuen
|
euskal
eleberrigintzara emakumezkoen ahotsaren bidez 70eko hamarkadan (Olaziregi 1999). Nobelako protagonistak 70eko hamarkadan emakumezkoaren askapen mugimenduaren gaiak ditu solasgai:
|
|
|
Pertsonaia femeninoa
|
euskal
eleberrigintza garaikidean()
|
|
2008
|
|
|
hogeita sei urte igaro dira Atxagak Ziutateaz> argitaratu zuenetik eta euskal eleberriak ez dira jada alegorikoak, ezta neorruralak ere.
|
Euskal
eleberrigintza errealista bihurtu da, ironikoa, heldutasunera iritsi den seinale agian. Euskal sistema literarioa osatua dago:
|
|
|
Hamabi orrialdetan, Agirre-ren obra aztertzen du Lhandek eta, adibide hortan oinarrituz,
|
euskal
eleberrigintzaren oinarriak eta norabideak aipatzen ditu. Aitzineko urtean, Azkue-ren Ardi> galdua> aurkeztu zuen eta gisa bereko lana egin zuen, eleberriaren gabeziak eta alde onak azpimarratuz, baita ere generoen poetika landuz.
|
|
|
Azkuek idatziriko
|
euskal
eleberrigintzaren historia labur hau zuzena da, baina datu batzuk falta ditu. Egia esan Azkuek berak euskarazko nobelei buruz une hartan zekiena islatzen du, eta zentzu horretan interesgarria da.
|
|
2009
|
|
|
Hala, beraz, lurraldean sigi saga ibiltzeko ahalmen horri esker saihesten ahal du ETAk etsaia. Behin berriro, hor daukagu irudi bat, sugea,
|
euskal
eleberrigintzan asko erabili dena. Hala, Bernardo Atxagak askotan erabiltzen du irudi hori txoriarenarekin kontrajartzeko, naturaren beraren parte den borroka baten alde biek osatzen duten espazio mitiko batean.
|
|
2010
|
|
|
Gero
|
euskal
eleberrigintzan horren berritzaile jokatuko zuen gazte hark bazekien Txillardegiko nagusi zaharra eta bere aitona, biak ere Donostiako zinegotziak, harreman istilutsuak edukitakoak zirela, baina hala ere izen hori gustatu.
|
|
2011
|
|
|
Besteak beste, ondoko gaiak aurkituko ditu irakurleak: gay poesiaren antologia, Antzinateko Greziatik gaur egungo euskal poesiaraino; ahozko literatura,
|
euskal
eleberrigintza eta ipuingintza garaikidea begirada lesbikoarekin; eta Itxaro Bordaren" Gaiaren minean" artikulua.
|
|
|
Izan ere,
|
euskal
eleberrigintzako lehen heroi gatazkatsuaren aurrean gaude (ikus Otegi, Karlos. Pertsonaia euskal nobelagintzan, Bilbo, Mensajero, 1976), bere haragian existentzia ororen kontingentzia, absurdua sufritzen duen pertsonaiaren aurrean.
|
|
|
Honela bada, modu batean edo bestean, gerra osteko
|
euskal
eleberrigintzan pertsonaiak arazoa ez du modu arazotsuan bizi izan. la eleberri guztiak pertsonaia jasankorrez elikatu direlako eta, hala izan ez denean, arazoari modu arazotsuan aurre egiten dion pertsonaia mamitzeari uko egin diolako kontalariak. Bestela esanda, pertsonaia ez problematikoa —eroapenez jasaten dituztenak bizi beharra suertatu zaizkien zailtasunak— ala kasuren batean problematikoa (Joanak joan eko Piarres) aurkez dezakete Leturiaren egunkari ezkutua baino lehen idatzitako eleberriek.
|
|
|
Hau da, kontalariak ez du moldatzen gatazka modu gatazkatsuan bizi duen pertsonaia. Horregatik, Leturia da
|
euskal
eleberrigintzako lehen pertsonaia problematikoa, gatazkatsua: gatazka modu gatazkatsuan bizi duen lehenbiziko pertsonaia.
|
|
2012
|
|
|
Aipatu biltzarrean, Euskaltzaindiaren Literatura Ikerketa Batzordeak,
|
euskal
eleberrigintzaren bilakaeran Leturiaren egunkari ezkutua k ekarri zuen berriztapena eta gizartean eragin zuen oihartzuna hartu zituen hausnarketa kritikoa egiteko helburutzat, haren zenbait alderdi jakin aztertzearekin batera. Gero, 2008ko maiatzean, Leturiaren egunkari ezkutua eleberriaren ekarpena XX. Mendeko euskal narratibaren testuinguruan izeneko liburua aurkeztu zuen Euskaltzaindiak.
|
|
2013
|
|
|
LASARTE, G., 2010, < < Amatasunaren gaineko diskurtsoak
|
euskal
eleberrigintza garaikidean > >, Euskera, 55, 2, 993
|
|
|
Araibar zaldunak tradizioan ditu erroak. XIX. mendearen bukaeran jaiotako
|
euskal
eleberrigintzaren sustraietan elikatzen da. Kontaketa prozedura berdinez baliatuz, mundu ikuskera bera adieraziko du.
|
|
|
Manu Araibarrek hiria bizileku izateak badakar nobedaderen bat
|
euskal
eleberrigintzara, nahiz eta euskal eleberrigintzako lehen pertsonaia hiritarra ez izan, horretan Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberriko Leturiak aurrea hartu ziolako. Nolanahi ere, Manu Araibarrek zerikusi gutxi du Leturiarekin:
|
|
|
Manu Araibarrek hiria bizileku izateak badakar nobedaderen bat euskal eleberrigintzara, nahiz eta
|
euskal
eleberrigintzako lehen pertsonaia hiritarra ez izan, horretan Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberriko Leturiak aurrea hartu ziolako. Nolanahi ere, Manu Araibarrek zerikusi gutxi du Leturiarekin:
|
|
|
XX. mendearen 50 urteetan Etxaideren eleberrigintzak agertu arte, pertsonaia nagusi eredugarriak bakarrik aurkeztu ditu
|
euskal
eleberrigintzak. Baziren pertsonaia ez eredugarriak ere eleberri horietan, baina, halako izaera zutenak, salbuespenik gabe, bigarren mailan gelditzera derrigortuta zeuden.
|
|
|
–Gaiztoak or bealdean bizi dira, diotenez; zenbat eta berago, gaiztoagoak; zenbat eta erri andiago, okerragoak eta ugariagoak? zioen Txomin Agirreren Garoako (1912) Joanes artzainak, eredugarrietan eredugarriena den
|
euskal
eleberrigintzako pertsonaia nagusiak. Ondorengo eleberrigintzan bada pertsonaiarik Joanes zuzen zebilela erakutsiko duenik.
|
|
|
Eredugarria ez den pertsonaia landa girotik kanpo kokatzean, Erkiagak bat egiten du tradizio honekin: XX. mendearen lehen erdiko
|
euskal
eleberrigintzak aldarrikatua du giro hiritarrak okerrerako bideak erakusten dituela. Alabaina, aldarrikapen horrekin bat egin izanagatik, alderdi horretatik aurreko eleberrigintzak adierazitako ikuskera bera azaldu izanagatik, osagai berri bat sartzen du:
|
|
|
Errealitatearen azterketa soziologikoak erakutsiko luke era horretako gertaerak landa giroan ere oso ezagunak izan direla. Baina,
|
euskal
eleberrigintzan, gaitzen jatorria giro hiritarrean zegoen eta egoten jarraitzen du. Landa giroan gordetzen den balore sistema kolokan jar dezakeen leku arriskutsua da hiria.
|
|
|
Jadanik adierazi denez, Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberriko Leturia da
|
euskal
eleberrigintzako lehen pertsonaia hiritarra. Handik urtebetera jaiotako Manu Araibar ere hiritarra da.
|
|
|
Handik urtebetera jaiotako Manu Araibar ere hiritarra da. Pertsonaia nagusi bila landa girora jo duen
|
euskal
eleberrigintzan oraindik salbuespen izaten jarraitzen dute urtaldi horietan.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzako lehen pertsonaia nagusi hiritarra eta lehen pertsonaia nagusi gatazkatsua ez ezik, lehen pertsonaia bilakaeraduna ere bazen Leturia. Berebiziko aldaketa izatera helduko den arren, ez dago bilakaerarik Manu Araibarrengan.
|
|
|
Araibar zalduna ez da ez pertsonaia gatazkatsua, ezta bilakaera duena ere.
|
Euskal
eleberrigintza ehotzen joan den tradizioan txertatuz, pertsonaiak bilakaerarik gabea izaten jarraitzen du. Araibar zalduna aldatuko da:
|
|
|
bat batean, gertaera zehatzaren kausaz. Ikuspegi hori adierazi zuen XIX. mendearen amaieran jaiotako
|
euskal
eleberrigintzak. Ikuskera bera dario Erkiagari:
|
|
|
Ordu arteko
|
euskal
eleberrigintzak erakutsitako ikuskerarekin hausten duena Leturiaren egunkari ezkutua da. Araibar zaldunak, ostera, jarraipena emango dio osagai berri batzuk gehituz.
|
|
|
Pertsonaiak lauak dira. Gizabanako konplexurik eraiki gabe, pertsonaia sinplez hornitzen jarraitzen du
|
euskal
eleberrigintzak. Manu Araibar gizaki tipo bat ordezkatzera dator:
|
|
|
Prozedura narratiboak hautatzea, egia esan, ez da ekintza inozoa. Mundu ikuskera bakar baten adierazle izan da hirurogei urtez landu den
|
euskal
eleberrigintza, Leturiaren egunkari ezkutua iritsi arte. Horren aurretiko eleberrigintzak adierazitako mundu ikuskerari eusten dio Erkiagaren Araibar zaldunak.
|
|
|
(102) edo gaztelaniaz dagoen kantarik (134). Badira, halaber,
|
euskal
eleberrigintzan ordu arte erabili gabeko hitzak: popo (12), igande baterako plana (26), tebeo (33), ponpis, bikini, slip, short (102), exotiko (105), exitu (109), vedette (120), kupo (126), tonua (132), atmosferarik (135)...
|