|
2000
|
|
|
Liburuan darabiltzan gaiak(
|
euskara
, hizkuntza eta kromatismoa, literatura, eta bestelakoak) aipatzean, helburu bat omen du Sarrionandiak, hots, euskal kulturaren osagai tradizionala eta unibertsala dena ezkontzea.
|
|
|
Kandelako kritikoak dioenez, Narrazioak ipuinetan kontaketa bera da nagusitzen dena, eta prosa poetikotik hurbil dabil kasu askotan, hain zuzen ere, oso harira eta ongi lotuta datozen konparazioak eransten dituelarik. Era berean esaten du liburuan erregistro barietatea sumatzen dela, autoreak aitortua baitu liburu honetan duen helburuetako bat
|
euskarari
literaturan bide berriak ibiltzen laguntzea duela.
|
|
|
Laberintoaren oroimena (Baroja, Donostia, 1989) izenburuaz argitaraturiko saio bilduman Sarrionandiaren lehen poema liburu honetaz eta hiri horietako bakoitzean omenduriko olerkarien izenak eman ondoren, zera dio Jon Kortazarrek: " Zentzu honetan Sarrionandiaren poesia metaliteratura da, literaturari buruzko literatura,
|
euskaraz
egindako collagea. Sarrionandiarentzat dena esanda dago, geratzen dena beste era batetan esatea da eta horrela bere poesia zertxobait manierista da.
|
|
|
Joseba Sarrionandia Uribelarrea Igorretan jaio zen, Durango ondoko herrixkan, 1958ko apirilaren 13an. Euskal Filologiako ikasketak egin zituen Deustun, eta lizentziatu ondoren
|
euskara
irakasle gisa jardun zuen lanean. Bergarako U.N.E.D.en Fonetika irakasle izan zen, bai eta Udako Euskal Unibertsitatean ere.
|
|
|
1975 urteen inguruan ugariak izan ziren Zeruko Argia, Anaitasuna, Ibaizabal eta Pott aldizkarietan eginiko kolaborazio periodistikoak, beti ere
|
euskara
eta euskal literaturaren edo zinearen inguruko gaiak ardatz zituela. 1980an eman zituen ezagutzera lehen literatur sorkuntzak sariketa literarioen bitartez:
|
|
|
Lur eremua in T.S. Eliot
|
euskeraz
. Hordago, Donostia, 1983, 123167 or.
|
|
|
Poesia itzulpenen artean, aldiz, T.S. Eliot() idazle ifarramerikarraren poesia itzuliz Gabriel Arestik eta Pott Bandako zenbait partaidek eginiko liburuan parte hartu zuen, eta Lur eremua (The Waste Land) hartu zuen bere ardurapean. (TS Eliot
|
euskaraz
. Hordago, LUR, Donostia, 1983).
|
|
|
Idazle gazte (23 urte) apalaren oharrok gora-behera, funtsean literatur zereginaren arloan jarduterakoan anbiziotsu agertzen da. Narrazioak liburuaren" post scriptum" ean aitortzen duenez,
|
euskera
adierazkorrago eta literaturarako gaiago egitea da bere benetako lehia. Jarrera honek nahiz literatura egiteko ideal perfekzionista eta zorrotz horrek, Lauaxetaren lehen liburuko beste" post scriptum" ospetsu hura," Uarra" izeneko idatzi laburra oroitarazten du.
|
|
|
Denbora eta espazioari dagokionez, han hemenka aipamen ugari egiten badira ere, oro har kronotopo indeterminatua gailentzen da. Istorioa iparraldean kokatzen da Sara herria aipatu egiten baita eta
|
euskara
eta frantsesaren erabilera ere nabarmena baita. Haatik, ez dira kokaleku jakinari buruzko aipu zehatzak aurkitzen.
|
|
|
Federiko Krutwigek sortu eta gidatzen zuen Jakintza Baitha taldeko kidea dela (edo zela; ez dakit sortzailea hilez geroztik taldeak jarraitzen duen); horrek gutxienez hizkuntza modu jakin bat hautatzera eraman du: hizkuntza kultua, periodo luzeetakoa, mailegu anitz darabiltzana, zehaztasun lexikal eta sintaktikoaren onetan,
|
euskara
batuaren arauak betez nolanahi ere. Efektua bitxi samarra da, aitortu behar dut, baina gutxi gorabehera horrelatsu imajina liteke izango litekeela euskara idatzia Joanes Leizarragaren bideak aurrera egin balu.
|
|
|
hizkuntza kultua, periodo luzeetakoa, mailegu anitz darabiltzana, zehaztasun lexikal eta sintaktikoaren onetan, euskara batuaren arauak betez nolanahi ere. Efektua bitxi samarra da, aitortu behar dut, baina gutxi gorabehera horrelatsu imajina liteke izango litekeela
|
euskara
idatzia Joanes Leizarragaren bideak aurrera egin balu.
|
|
|
kontatzeko duten ahalmena kontuan hartu, balizko erritmo bat aztertu, hori izan da erreferentzia nagusia. Euskaldunok kontalari onak garela uste dut, ahozko literaturaren eragina gertu behar du, eta gurasoek, zentzu horretan,
|
euskara
asko dakite... Hor dago erreferentzia nagusia:
|
|
|
Giro hau islatzeko hizkera bizia eta aberatsa erabili ditu. " Hizkeraren aldetik,
|
euskarak
orain artean behintzat oso berezkoak izan ez dituen giro ilun eta gordinenetara egokitzeko saio orekatua egin du Edorta Jimenezek, nola araztasun garbiegitik hala zabarkeria lotsagabetik ihesi." (Egunkaria I)
|
|
|
" Askozaz errazagoa, ez hain barrokoa... Izan ere, hainbat aldiz kritikatu izan dut
|
euskaraz
edo frantsesez erabiltzen den teknika barroko hori." (Olasagasti: Egunkaria XI) Darabilen estilo erraz honetan, elkarrizketa biziak aipatzekoak dira.
|
|
|
Aitzitik, eleberri honetan aurrekoetan baino deskribapen gehiago tartekatuko ditu, garai hartako ohituren berri emateari berebiziko garrantzia eman baitio. Lutxo Egiak adierazi zuen bezala," Baleen berbaroa izugarri ondo girotutako eta
|
euskara
ederrez idatzitako eleberria da." (Deia)
|
|
|
Baina oso era nabarian, hitzak moztuz... Bigarren arrebak hiriburuan bizi delako, Donostian edo Bilbon, erdera erabat txartoa dauka, erdera eta
|
euskera
nahastuz." (Deia VIII)
|
|
|
Idaztankerari begiratuz,
|
euskara
aberatsa, bizia eta adierazkorra aukeratu du. Noski, Jimenezen idazkerari darion bizkaieraren kutsuari eutsiz:
|
|
|
Hizkuntza berria aldarrikatu du Edorta Jimenezek, hiria
|
euskaraz
deskribatuko duen hizkuntza. " Eta gero obrak motzak badira euskaren aldetik edo, bilaketaren ondorioz lortuko dugu geure obrak sinesgarriak izatea.
|
|
|
Hizkuntza berria aldarrikatu du Edorta Jimenezek, hiria euskaraz deskribatuko duen hizkuntza. " Eta gero obrak motzak badira
|
euskaren aldetik
edo, bilaketaren ondorioz lortuko dugu geure obrak sinesgarriak izatea. (Egunkaria 1991XII)
|
|
|
Elaberriaren alde formaletara pasata, hizkeraren alde morfologiko ziurraz aparte, nabarmentzekoa autoreak hartu bide duen ildo estilistiko detailista. Esanen litzateke egileak apostua egin duela, han hemen,
|
euskararen
ahalbide espresiboak zenbait alorretan garatzeko. Ikustekoa da ahalegin horretan, adibidez, autoreak alde formal zenbait adierazteko azaldu duen abilezia.
|
|
2001
|
|
|
3) Errealitatearen eta kontagintzaren arteko banakuntza erabatekoa zen ikuspuntu linguistiko batetik. Belaunaldi hau ez zen
|
euskaraz
" bizi", euretako asko euskaldun berriak ziren eta euskara ez zen eguneroko bizitzaren zutabe(" soziologikoki" ez zirela euskaldunak zioen Ramonek)
|
|
|
3) Errealitatearen eta kontagintzaren arteko banakuntza erabatekoa zen ikuspuntu linguistiko batetik. Belaunaldi hau ez zen euskaraz" bizi", euretako asko euskaldun berriak ziren eta
|
euskara
ez zen eguneroko bizitzaren zutabe(" soziologikoki" ez zirela euskaldunak zioen Ramonek)
|
|
|
Alde honetatik," helburu abertzalez" idazteak ez du, belaunaldi honen kasuan," literatura irakurterraza", euskal literatura irakurlearen
|
euskara
maila jasotzeko balio dezakeena adierazi nahi. Alderantziz, belaunaldi honen traiektorian, eta bereziki Saizarbitoriarenean, zerbait argi badago, garaiko Europako literatura berriekiko duten zaletasuna da.
|
|
|
Bigarren nobelan, nabarmenagoa da diskurtso9 mailaren zatikako izaera (nobelaren" historia" plano desberdinen txandaketaren bidez aurkezten zaigulako). Berdin generrake nobelaren izaera polifonikoari dagokionez, izan ere, bertan pertsonaia desberdinen jarduerarekin batera, nobela honi buruz egin diren azterketetan hainbeste aldiz azpimarratu den erdara/
|
euskararen
erabilera heterofonikoa baitaukagu.
|
|
|
Garaiko euskal nobela irakurleak ohituta zeuden
|
euskaraz
kontateknika tradizionalak ez ezik, istorio lineal eta" betikoak" ere irakurtzera. Txuma Lasagabasterren artikulu klasikoa gogoratuz12, 1957ko Leturiaren egunkari ezkutua dateke, 1969a baino lehenago, ohiturazko nobelen mundu ikuskeratik aldentzen den bakarra (nahiz eta, jakina denez, tarte horretan ohiturazko nobelen gaietatik ihes egiten zuen hainbat nobela argitaratu zen).
|
|
|
Guztiarekin ere, konpromisoak, lehen esan bezala, ez zuen garaian irakurterraz eta
|
euskararen
onerako gerta zitezkeen nobelen argitalpena ekarri. Konpromisoa euskaraz idaztearekin soilik lotuta egonik, ordura artean indarrean zeuden modaz pasatako eredu literario zaharkituak baztertu zituzten.
|
|
|
Guztiarekin ere, konpromisoak, lehen esan bezala, ez zuen garaian irakurterraz eta euskararen onerako gerta zitezkeen nobelen argitalpena ekarri. Konpromisoa
|
euskaraz
idaztearekin soilik lotuta egonik, ordura artean indarrean zeuden modaz pasatako eredu literario zaharkituak baztertu zituzten. Hurrengo etenaldia Pott() bandakoek egin zuten.
|
|
|
Hurrengo etenaldia Pott() bandakoek egin zuten. Literatura idaztea behar bihurtuz, idazketa horrek ez du beti
|
euskaraz
soilik idatzirikoa esan nahiko.
|
|
|
1976an 95 liburu berri eman baziren argitara, gaur egun 1000 titulutara hurbiltzen gara, eta gorakada horren atzean leudekeen arrazoiak guztiok ezagutzen ditugu: EAE eta Nafarroako Gobernuaren sorrera,
|
euskararen
ofizialkidetasuna, hezkuntza mailan eredu euskaldunen hedapen eta arrakasta, euskara batuaren finkatze eta onarpena, euskal alfabetatuen kopuruaren gorakada,...
|
|
|
1976an 95 liburu berri eman baziren argitara, gaur egun 1000 titulutara hurbiltzen gara, eta gorakada horren atzean leudekeen arrazoiak guztiok ezagutzen ditugu: EAE eta Nafarroako Gobernuaren sorrera, euskararen ofizialkidetasuna, hezkuntza mailan eredu euskaldunen hedapen eta arrakasta,
|
euskara
batuaren finkatze eta onarpena, euskal alfabetatuen kopuruaren gorakada,...
|
|
|
Zenbakien arabera,
|
euskaraz
nobela bat irakur dezaketenen kopurua 750.000 hiztunetara hurbiltzen den honetan, euskal mundura hurbiltzen doazen irakurtalde potentzialak ugarituz doaz. 1993an euskaltegietan 52.000ren bat ikasle bagenituen, euskal herriprentsak 300.000 irakurle zituela jakin genuen, edo 1991n eguneroko prentsak 44.000 irakurle zituela, edo eta 94 ikasturte honetarako OHOko ikasleen %62a eredu euskaldunetan matrikulatua dagoela.
|
|
|
Beste garaiak dira hauek, dudarik gabe:
|
euskaraz
esna gaitezke irratiari esker, euskal prentsa irakurriz gosal dezakegu, ikasketa asko euskaraz egin ditzakegu, Honekin batera, gure artean argitara ematen diren liburu askoren tiradek gora egin dute.
|
|
|
Beste garaiak dira hauek, dudarik gabe: euskaraz esna gaitezke irratiari esker, euskal prentsa irakurriz gosal dezakegu, ikasketa asko
|
euskaraz
egin ditzakegu, Honekin batera, gure artean argitara ematen diren liburu askoren tiradek gora egin dute.
|
|
|
Hala ere, ez gara hemen kopuru hauek aditzera eman lezaketen oasisa erabat sinesteko bezain inozoak izango. Tamalez, gaur egun ezagutzen dugun literaturak, sorkuntzarako eta banakuntzarako azpiegitura hobe honek, morrontza handiegia du, oraindik,
|
euskararen
egoerarekin.
|
|
|
Esan daiteke 70eko hamarkadan sendotzen den euskal nobelagintza modernoari esker, gure narratibak garaiko joera literarioekin zuen etena ezabatu egiten duela. Lehenengo aldiz, euskal irakurleak ez du inongo eskizofrenia literariorik biziko
|
euskarazko
eta beste hizkuntzetako irakurketa literarioen artean. Saizarbitoriaren nobelek hasten duten aro honetan, behiala T. S. Eliot poeta nobeldunak" Tradition and Individual Talent" (1920) artikuluan esandakoa frogatuko da:
|
|
|
Azkenik, aipagarria da, halaber, plano honetan hizkuntza desberdinen erabilera (idazlearen beste bi nobeletan gertatzen den bezala): kontaketa bera, bai lehenengo mailako narratzailearena, bai bigarren mailakoarena (Samuelena), beti
|
euskaraz
azaltzen da, baina estazioan dagoen gozoki saltzaileak, Doña Klaudiak, gaztelaniaz egiten du bere produktuaren propaganda: " Hay chicles, caramelos, pastillas de café y leche" (12.or.,...)," Chicle americano" (12.or.,...). a) Historiako hizkuntza bikoiztasun hau ez da bigarren nobelaren kasukoa bezain bortitza.
|
|
|
8" Lehenengo nobela bilinguea" izendatu zen nobela honetan
|
euskara
eta gazteleraren erabilerak izugarrizko asaldapena sortu zuen garaiko irakurle eta kritikarien artean. Arazoa itxuraz sinplea zen:
|
|
|
Arazoa itxuraz sinplea zen: erabilera horren atzean egileak" egiazkotasun" efektua bilatzen zuen ala ez, hori onartzeak ekar zitzakeen ondorio guztiekin (hau da," egiaren" eta" errealitatearen" izenean zilegi zen ala ez
|
euskaraz
idatzitako nobela moderno eta urbanoa).
|
|
|
Eta benetako nobela moderno bat egin zuen". Bilinguea, noski, Euskal Herriaren errealitatea
|
euskaraz
kontatzea faltsua baitzen bere ustez. ihesean egindako azken ehun metroak kontatzea. Bertan" euskal nobela nazionala" (politikoki ulertua, noski) ikusi zuten irakurleek ez zuten egileak objektibotasun osoz transkribatu nahi izan zuen ekintza bortitza, hots, militante baten heriotza izugarria, hala ulertu.
|
|
|
R. Saizarbitoriaren belaunaldiari" 64ko belaunaldia" deitu izan zaio, urte horretan argitaratu baitzuen Gabriel Aresti poeta bilbotarrak() Harri eta Herri ezaguna, eta
|
euskararen
batasuna bultzatu zuen Baionako Biltzarra ere urte horretan izan baitzen.
|
|
|
• 60ko hamarkadan finkatu ziren (batez ere, 1968ko Arantzazuko Bileraren ostean)
|
euskara
batuaren zutabe nagusiak.
|
|
|
Saizarbitoria, X. Kintana, I. Sarasola, A. Urretabizkaia, R. Arregi eta X. Lete biltzen zituen lagun talde hau, ez zen soziologikoki euskalduna, hau da,
|
euskara
ez zen beren eguneroko jardunaren oinarria. Frankismoaren debekuak eta zapalkuntza politikaren ondorioak jasaten zituen belaunaldiaz mintzo garela esan behar da.
|
|
|
Hori dela-eta, garaiko egoera eta gabeziek bultzatuta ekingo dio Saizarbitoriak idazteari. Egileak berak behin eta berriro adierazi duenez," akzidentez" hasi zen
|
euskaraz
idazten, bere garaiko euskal literaturaren pobreziak eta beharrak gaurkotzeko asmoz.
|
|
|
80ko hamarkadara arte itxaron dugu, euskal literatura irakurleria ugarituko duten lege baldintzak bete daitezen. Aro demokratikoa deitu izan zaion honetan, 1979an onartu zen Autonomia Estatutuak eta 1982ko Elebitasun Dekretuak
|
euskararen
koofizialtasuna erakarriko dute, eta irakaskuntzaren abaroan sortutako irakurleria gaztea ugalduko.
|
|
|
Horretaz gain, 100 metro nobelan hainbat baliabide literario aurkituko ditugu. Gaztelania eta
|
euskararen
erabileraz bat, denboraaldaketak eta narratzailearen ikuspuntua izango dira,, nobelaren ekarpenik nagusienak. Estrategia guztiok XX. mendean nobelagintzak urratutako aurrerapausuen adibide ditugu.
|
|
|
Egilearen kontaketa objektiboa eteten duten egunkari, gida turistiko, kanta edo kaleko iruzkinek, nobelaren ahots aberastasunaz haratago, garaiko giro politiko bortitza gogorarazten digute. Ezin dugu ahaztu,
|
euskararen
egoera diglosikoa salatzen duten pasarteez gain, garaiko errepresio politikoa eta euskal izaera kultural oro ukatzen duen erregimena daudela oinarrian, eta horregatik, ezin da ukatu, nobela honetan ere garaiko egoeraren oihartzun ugari kausi dezakegula. Horrela ulertu nahi genituzke, ikastolen hastapenak gogorarazten dizkigun Xabiertxo (1925) liburuari egindako erreferentziak, edo nobelaren zenbait kapitulutan errepikatzen den kantak:
|
|
|
Gerrako kronikak, gaztelaniara Amor y guerra titulupean itzulia (Espasa Calpe, 1999). Orain artean liburuak
|
euskaraz
izan dituen hiru argitalpenak eta 1997an Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak eman zion Zabalkunde Saria, bere arrakastaren lekuko ditugu. Arrakasta hori gaztelaniako itzulpenak jaso dituen laudorioetara ere heda genezake, izan ere, R.
|
|
|
Gaur berrogeita hamar urte inguru duen idazle (eta lagun) talde honek (Saizarbitoria, Sarasola, Kintana, Urretabizkaia, Lete,...) bere garai eta beharrei ez zegokien literaturarekin egin zuten topo. Euskal gizartean 60ko hamarkadan jazo zirenak (ETAren sorrera, ikastolen mugimendua, industri eta ekonomiaren gorakada,
|
euskara
batuaren oinarrien finkapena,) iraultza hori egin zedin beharrezko" humus" a bihurtu ziren.
|
|
|
Ordura artean indarrean zegoen kultura ortodoxoari heterodoxia kultural eta politikoa kontrajarri zitzaion. Arestik literaturan hasitako iraultza, Mitxelenak
|
euskararen
batasunean eta Oteizak arte mailan emango dute.
|
|
|
"
|
Euskara
da gure territorio libre bakarra.
|
|
|
|
Euskaraz
solasean hasiez gero hara hor funtzionario bat berehala ezkutuan gure ondora datorrela. Zihur ez duela deus ulertzen euskaraz baina bertan geratzen da zelatan, espioi filmetako espioiaren moduan.
|
|
|
Euskaraz solasean hasiez gero hara hor funtzionario bat berehala ezkutuan gure ondora datorrela. Zihur ez duela deus ulertzen
|
euskaraz
baina bertan geratzen da zelatan, espioi filmetako espioiaren moduan. Dena dela, guk ez diogu euskarazko lehen ikasgaia ere ematen eta, gutako batek oharkabean bezala dio:
|
|
|
Zihur ez duela deus ulertzen euskaraz baina bertan geratzen da zelatan, espioi filmetako espioiaren moduan. Dena dela, guk ez diogu
|
euskarazko
lehen ikasgaia ere ematen eta, gutako batek oharkabean bezala dio: emukatup tab kogaid erug naedlakezta ae neztidnufnok nugud..." (GP, 20)
|
|
|
|
Euskara
da territorio librea, eta ispiluaren beste aldean badago beste territorio esploratugabea. Eta euskara, ispiluan sortzen den mundua, eta jeinuarena, arrunkeriatik ihes egiten duenarena, maila berberean daude.
|
|
|
Euskara da territorio librea, eta ispiluaren beste aldean badago beste territorio esploratugabea. Eta
|
euskara
, ispiluan sortzen den mundua, eta jeinuarena, arrunkeriatik ihes egiten duenarena, maila berberean daude. Baina proposamena eskuin ezker idazteak azken gai dena muturreraino eramatea arriskutsua da, poema honetako azken bertsook ahuntz hizkuntza baino ez baitira, eta teorizazio ortzi mugan jeinuaren hitza, jerga bihurtzen baita.
|
|
|
Da Vinci da artearen territorio librea.
|
Euskara
poeta eta preso den Sarrionandiaren territorio librea. Anbiguoa izatean datza ispiluaren izaera.
|
|
|
Harresiak, hala ere (kontsolamendu flakoa dugu) ez du atzematen idazlearen gogoa. Idazleak badu bere territorio librea,
|
euskara
.
|
|
|
|
Euskara
da gure territorio libre bakarra" (GP, 20)
|
|
2002
|
|
|
Ustela aldizkaria fundatu zuen Atxagarekin batera, eta Zergatik bai (1976) bere gaitasun literario handiaren erakusgarri bizia izan zuen. Izagirrek argitaratu ditu poemaliburuak (Itsaso ahantzia, 1976; Oinaze zaharrera, 1977; Guardasola ahantzia, 1977; Balizko erroten erresuman, 1989; Non dago Basque" s Harbour?, 1997); saiakerak (Gure zinemaren historia petrala, Susa, 1996; Incursiones en territorio enemigo, Pamiela, 1997; eta
|
Euskararen
Historia txikia Donostian,); hiztegiak (ik. Euskal Lokuzioak, 1981), marrazki bizidunetarako gidoiak eta beste hainbat idatzi, denak euskal kulturarekin duen konpromiso argiaren fruitu.
|
|
|
Bera dugu euskal egile sarituen eta itzuliena, eta Atxagak gurean nahiz Euskal Herritik kanpo erdietsitako harrera onaren erakusgarri dira atzerriko adituen laudorioak8 Zientzia Ekonomikoetan lizentziatura eskuratu ondoren, 1981etik 1984ra bitartean Filosofia ikasketak egitera joan zen Bartzelonako Unibertsitate Zentralera. Hasieran ekonomista,
|
euskara
irakasle, liburu saltzaile, inprimategiko langile, irratiko gidoilari... aritu zen, harik eta 1980an literaturan buru belarri jardutea erabaki zuen arte. Atxagaren bibliografia benetan oparoan molde askotako testuak aurki ditzakegu:
|
|
|
Bi letter jaso nituen oso denbora gutxian eta gisa horretako ipuin luzeen ekarria (bost hizkuntzatara itzuli dute eta
|
euskaraz
hamazazpi edizio izan ditu) honako hau da, besteak beste: ingelesaren eta euskararen konbinazio heterofonikoaren fruitu den hizkuntza arteko mestizaia iradokitzailea.
|
|
|
Bi letter jaso nituen oso denbora gutxian eta gisa horretako ipuin luzeen ekarria (bost hizkuntzatara itzuli dute eta euskaraz hamazazpi edizio izan ditu) honako hau da, besteak beste: ingelesaren eta
|
euskararen
konbinazio heterofonikoaren fruitu den hizkuntza arteko mestizaia iradokitzailea. Bost hizkuntzatara dago itzulita orobat Sugeak txoriari so egiten dionean, eta 1983an Lizardi Saria irabazi zuen Haur Literaturaren atalean.
|
|
|
Poliglota berebizikoa zen Mirande (hizkuntza zelta guztiak ezagutzen zituen, eta gainera frantsesa, alemana, gaztelania, ingelesa, nederlandera, errusiera, hebreera modernoa, etab.), eta hogei urte inguru zituela hasi zen
|
euskara
era metodikoan ikasten. K. Mitxelenak berak ere azpimarratu zuen bere garaian autorearen oinarri kultural aberatsa, eta bere obra poetiko zein narratiboan asko dira irakurketa filosofiko (estoikoak, Nietzsche eta Spengler, batik bat) eta literario (Poe, Baudelaire, Kafka, Yeats...) ugarien oihartzunak.
|
|
|
1965etik euskaltzain urgazle da eta 1999tik ohorezko euskaltzain.
|
Euskara
ikasteko metodoak ez ezik, hainbat hiztegi ere kaleratu ditu Gereñok. Autore eta editore emankor honek honako eleberri hauek ere idatzi zituen, besteak beste:
|
|
|
Egilearen bibliografia oparoaren osagai dira haur eta gazteentzako liburuak (ik. Olaziregi, M. J. & Etxaniz, X.,
|
Euskarazko
Haur eta Gazte Literatura Idazleak, Pamiela, Iruñea, 1998), ipuin nahiz eleberriak, zinemarako gidoiak (Hamaseigarrenean aidanez, 1984; Kareletik, 1985), edo saiakera liburu interesgarriak, adibidez Gogoa zubi (Alberdania, Irun, 1999). Lertxundiren obraren aipamen sakonagoa aurrerago egingo badugu ere, azpimarratu egin nahi genuke autorearen berritze etengabea, jada presente dagoena 1970 eta 1973 artean argitaratu zituen hiru lanetan.
|
|
|
Cien metros, Ed. Nuestra Cultura, 1979], garaiko irakurlearen itxaropenak asetzeaz gain, gainditu ere egin zituen neurri handi batean. Eleberri hau, gaztelaniara, frantsesera, ingelesera eta italierara itzulia eta 1985ean Alfonso Ungría zuzendariak zinemara eramana, autorearen lan ezagunena da, eta
|
euskarazko
azterketa eta edizio gehien (hamargarrena 1997ko abenduan) izan dituena.
|
|
|
Ziur aski, gertaerak kontatzeko
|
euskara
eta espainiera erabiltzearekin batera, denbora aldaketak eta fokalizazioa dira eleberri honen testu estrategia nabarmenenak. Narratzaileak eleberriaren lehen bost atalak behar ditu ihesaldiak irauten duen hiru minutuak kontatzeko, baina protagonistaren heriotzaren ostean iragaten diren 53 minutuak seigarrenean, azkenekoan, kontatzen dira.
|
|
|
Izagirre eta R. Saizarbitoria)
|
euskaraz
soilik idazten baitzuten.
|
|
|
K. Izagirreren Zergatik bai, R. Saizarbitoriak liburuaren kontrazalean adierazten zuen eran, saiakera linguistiko bat da,
|
euskara
batuaren asepsia gainditzeko saio bat. Saio hura hizkera erregistro eta maila desberdinak agertzen zituzten testu labur sorta batean mamitu zen.
|
|
|
Saio hura hizkera erregistro eta maila desberdinak agertzen zituzten testu labur sorta batean mamitu zen. Heteroglosia horren bidez, Izagirrek
|
euskararen
egoera diglosikoa islatu zuen, baita irakurlea seduzitu ere estilo iradokitzaile eta plastizidade handikoa erabiliz. Aipagarriak dira benetan testuetan agertzen diren modalizazio joko guztiak eta obran agertzen diren pertsonaia talde desberdinen (umeak, gazteak, jubilatuak...) ezaugarriak transkribatzean erabilitako ironia.
|
|
|
Denboran oso atzera joan gabe, hortxe daukagu Juan Garziak argitara eman zuen artikulu interesgarria (ik. " Errealismoa
|
euskaraz
", Egunkaria,, 5), zeinetan" osorik edo zati batean euskarazkoak ez diren munduak euskaraz emateko orduan ditugun zailtasun era askotakoak" aipatzen ziren.
|
|
|
Denboran oso atzera joan gabe, hortxe daukagu Juan Garziak argitara eman zuen artikulu interesgarria (ik. " Errealismoa euskaraz", Egunkaria,, 5), zeinetan" osorik edo zati batean
|
euskarazkoak
ez diren munduak euskaraz emateko orduan ditugun zailtasun era askotakoak" aipatzen ziren.
|
|
|
Denboran oso atzera joan gabe, hortxe daukagu Juan Garziak argitara eman zuen artikulu interesgarria (ik. " Errealismoa euskaraz", Egunkaria,, 5), zeinetan" osorik edo zati batean euskarazkoak ez diren munduak
|
euskaraz
emateko orduan ditugun zailtasun era askotakoak" aipatzen ziren.
|
|
|
Hala ere, ez dugu uste eleberriak kritikaren aldetik izandako harrera kaskarra merezi zuenik. Horren suntsitzailea izan ez zen
|
euskarazko
iruzkinen bat alde batera utzita, harrigarria da gaztelaniaz zein euskaraz argitaratutako kritiken erabatekotasuna, are oldarra ere. G. Nichols Floridako Unibertsitateko irakasleak" Breaking Ranks, Breaking Lances:
|
|
|
Hala ere, ez dugu uste eleberriak kritikaren aldetik izandako harrera kaskarra merezi zuenik. Horren suntsitzailea izan ez zen euskarazko iruzkinen bat alde batera utzita, harrigarria da gaztelaniaz zein
|
euskaraz
argitaratutako kritiken erabatekotasuna, are oldarra ere. G. Nichols Floridako Unibertsitateko irakasleak" Breaking Ranks, Breaking Lances:
|
|
|
Laura Mintegi (ik. http://www.idazleak.org) Lizarran jaio zen eta 1973tik Algortan bizi da.
|
Euskara
Bilbon ikasi zuen 17 urte zituela. Historian lizentziaduna (1978) eta Psikologian doktorea (1999) da.
|
|
|
artean Andoaingo Zine eta Bideo Eskolako irakasle izan zen eta gaur egunean kulturako erredaktore dihardu Euskaldunon Egunkarian. Horretaz gain, aipagarriak dira hainbat egunkari eta aldizkaritan argitara eman dituen artikulu eta kolaborazioak, hala nola, Txortan; Ai, ama; Atte; Susa; Literatur Gazeta; Plazara; Hemen; Irudimena; Literatura; Hegats; Egin; AHTaren Aurkako Aldizkaria; Egan; Jakin; Administrazioa
|
Euskaraz
; Ostiela!; Donostia Aisia; Buztanikara... Irabazi dituen sarien artean honakook aipa genitzake:
|
|
|
Halarik ere, Agur, Euzkadiren irakurketa hau ez genuke osatuko baldin eleberrian ukitzen den gai nagusiari, euskal abertzaletasunaren gaiari, erreferentzia egingo ez bagenio. Julenek hasieratik onartzen duenez (26),
|
euskara
eta aberria izan dira betidanik bere kezka nagusiak, eta ezker abertzaletik gertu dagoela onartu arren, benetako gogoeta eta grinarik gabe bizi du euskal errealitate politikoa. Lauaxetarekin duen enkontruak ezer eskaintzen badio Pizkunde garaiko idazleek zuten jarrera irmo eta baikorrera itzultzekoa eskaintzen dio.
|
|
|
Erreal miresgarriaren teknikari uko egin gabe, autoreak nobela testimoniala idatzi nahi izan zuen, aurrekoa baino egitura askoz sinpleagoan oinarritua. Ollaran (autorearen Altza herriaren irudikapena) herriaren inguruan gertatzen da haria; garai batean idilikoa izandako leku horretan zementuzko etxe pila eraiki da eta emigrante uholde batek inbaditu du, bertakoen hizkuntza,
|
euskara
, ia familiaren esparrura soilik mugatzeraino. Francoren garaiko giro politikoaren argazkia zenbait ezaugarriren bidez osatzen du, hala nola protagonistak F. Krutwigen Vasconia irakurtzea eta, bere aberriaren alde borrokatzeko erabakia hartuta, ETAn sartzea.
|
|
|
Babilonia, Acento, 1999], autorearen ezagunena eta maitatuena da. Horren froga dira orain arte izandako hamahiru edizioak eta saldutako 30.000tik gora
|
euskarazko
aleak. Hau gutxi balitz, euskal gazteek beren nobela kuttuntzat hartu zuten Atxaga, Follet, King, Allende eta beste zenbait idazleren lanekin batera (ik.
|
|
|
Irakurlea hasiera hasieratik harrapatzen duen eleberria da, eta Euskal kritikari gehienentzat oharkabean pasatu bazen ere, autorearen obra onenetakoa delakoan gaude gu. Obrari buruz
|
euskaraz
argitaratutako artikulu bakanetako baten ondoren argitaratu elkarrizketan (ik. Fernandez, I. & Ezkerra, E.:
|
|
|
Euskal eleberrigintzari dagokionez funtsezko aldaketa gertatu da azken urteotan. Izan ere, 1970eko hamarkadako polizi eleberrietan
|
euskararekiko
ardura eta eredu ingeles klasikoak (whodunit motako eleberrigintza) nagusitu ziren eta 1980ko hamarkadaz geroztik, berriz, thriller modernoaren ezaugarriak eta eleberri beltz amerikarrarenak bereganatu ditu euskal eleberrigintzak. Hona hemen Cillerok aipatzen dituen zenbait polizi eleberri ezagun:
|
|
|
Itxaro Bordaren ondoko nobelak, batez ere haren polizia trilogia, narratiba aldetik lortuagoak dira, eta kritika sozial eta politikoa agertzen dute, gaurkotasun kutsu nabarmenarekin batera. Horregatik uste dugu I. Bordaren azken eleberri hauek gehiago hurbiltzen direla nobela beltzaren generora, krimen bat askatzearekin batera euskal gizartearen gatazka nagusien argazkia ere egin nahi baita (bertako egoera politikoa,
|
euskara
, intsumisioa, industrializazioa...). Lehenago ere aipatu dugun legez, autore honen nobelen ezaugarrietako bat pertsonaia nagusia, detektibea, emakumezkoa izatea da.
|
|
|
Aspaldian Hendaian bizi den idazle eta kazetari elgoibartarra da Hasier Etxeberria. Psikologiako ikasketak bukatu gabe utzi eta urte batzuez
|
euskara
irakasle aritu ondoren, gidoigile bezala hasi zen lanean ETBn. Bera izan dugu Farenheit eta Sautrela kultur saioen arduradun eta aurkezle ezaguna, baita Zopa Haundi edo Lapikoka sukaldaritza saioena ere, besteak beste.
|
|
|
Eta egin zezakeen era bakarrean egin du, hau da, eleberrian haien hizkuntza eta estilo ahaztua, isildua transkribatzen saiatuz. Horregatik, autoreak harritu egin gintuen eleberria
|
euskara
batuan, baina nafarreraren berezitasun lexikalak txertatuz, idatzi izanak. Heterofonia eta heteroglosia horiek testu polifoniko eta ñabardura sinboliko eta semantiko berritzailez hornitutako testua egiten du Ur uherrak.
|
|
|
Kasu honetan nabarmentzekoa da, orobat, euskalki desberdinen erabilera pertsonaien hizkera transkribatzeko: narratzailearen erregistroa
|
euskara
batuaren hurbilekoa da, aitaren hizkerak bizkaieraren ezaugarri lexikalak ditu, eta, Martintxo semearenak, lapurteraren ezaugarri lexikalak. Horrela ikusita, Tigre ehizan protagonista penatu horietako bakoitzaren ilunbeen bihotzera egindako bidaia literario bihurtzen dela esan daiteke.
|
|
|
Ez da lekua eta momentua ikerketa horien ondorioak komentatzekoa, baina badira hiru datu, gutxienez, guztiz nabarmentzekoak direnak. Batetik,
|
euskarazko
irakurzaletasuna jaitsi egiten dela adinarekin eta irakurzaletasun horrek irakaskuntza zirkuituarekin harreman hertsiegia duela. Bestetik, 20 eta 39 urte bitarteko euskal hiztun alfabetatuen artean irakurtzeko zaletasuna oso mugatua dela (%36k ez du liburu bakar bat ere irakurtzen urtean).
|
|
|
Ikusten dugunez, Elebitasun Dekretuaren ostean Euskal Autonomia Erkidegoan azken urteotan 100.000 euskal hiztun gehiago garela jakina bada ere, askotan aipatu izan da uste genuen baino irakurle gutxiago erakarri ditugula. Alegia,
|
euskaraz
ikasi duten gazte asko ez direla benetan irakurketarekin zaletu eta euskal literaturaren merkatua irakaskuntzarekin lotuegia dagoela oraindik16.
|
|
|
Egile asteasuarrak hiru euskaldun mota bereizi zituen. Batetik, euskaldun patetikoak, hau da, euskaldunak izanik
|
euskaraz
bizi nahi dutenak eta, euren buruarekin kontraesan izugarrian, aukera hori kontzienteki egiten dutenak euren burua behartuz (militanteak ere deituak). Patetiko hauekin batera, sinpatikoak egongo lirateke, euskal mundua maite eta itxuraz errespetatzen dutenak, baina inongo behar eta obligaziorik sentitzen ez dutenak euskaraz bizi eta sentitzeko.
|
|
|
Batetik, euskaldun patetikoak, hau da, euskaldunak izanik euskaraz bizi nahi dutenak eta, euren buruarekin kontraesan izugarrian, aukera hori kontzienteki egiten dutenak euren burua behartuz (militanteak ere deituak). Patetiko hauekin batera, sinpatikoak egongo lirateke, euskal mundua maite eta itxuraz errespetatzen dutenak, baina inongo behar eta obligaziorik sentitzen ez dutenak
|
euskaraz
bizi eta sentitzeko. Azken taldea antipatikoek osatuko lukete, eta hauen inguruko deskribapenak beharrezkoak ez direlakoan nago.
|
|
|
Bitartekaritzat har genitzake, halaber, hainbat erakunde publiko nahiz pribatu, liburuaren promoziorako diru-laguntzak ematen dituztenak. Aurrerago aipatuko den moduan, Euskal Herriari dagokionez, hortxe geneuzkake Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak, Foru Aldundiek, hainbat erakundek (Euskal Kultur Erakundea...)
|
euskarazko
liburuaren sustapenera bideratu dituzten diru-laguntzak (liburutegietarako aleak erosiz, liburu azoketan euren presentzia ziurtatuz, katalogoen edizioa bultzatuz...). Horiez gain, bitartekarien atal honetan ezin utzi aipatu gabe euskal liburu17 Berriki, literatur sarietan irabazle suertatzen diren liburuen zabalpen eskasa salatzen zuten adierazpenak argitaratu dira egunkarietan.
|
|
|
28 Literatura aldizkarien gordailu honek XX. mende hondarreko
|
euskarazko
hamasei aldizkari biltzen ditu. Berriki jakin dugunez (ik.
|
|
|
Berriki jakin dugunez (ik. Berripapera 109, 2001eko ekaina), laster aldizkari gehiago izango dira sarean, dela osorik
|
euskaraz
argitaratu ez direnak, dela 1960 baino lehenagokoak. dituzte liburu guztien ekarpen literarioak; ez dago kalitate literarioaren araberako oihartzunik. Gainera, liburu ataletan kritikak argitara ematen dituzten salbuespen interesgarri batzuk kenduta (F.
|
|
|
Testu liburuetan argitara ematen diren iruzkin, laburpen, aipamen, ikasgai, unitate didaktiko eta abarrek euskal literaturaren merkatu nagusian eragiten dute. Lehenago aipatutakoaren ildotik,
|
euskarazko
irakurketak zirkuitu akademikoarekiko duen mendekotasunak testu liburuetan argitara ematen diren" birsorkuntza" didaktikoen eraginkortasuna frogatzen du.
|
|
|
1 ik. Mujika Iraola, I., 1991," Ipuingintzaz", Hegats 5, 1991ko abendua, 17; Aldekoa, I., 1993," Mapak eta istorioak" in Aldekoa, I., 1993, Euskal Ipuinen antologia bat, Alberdania, Irun, 7; Aldekoa, I., 2000," El cuento en
|
euskera
", Bitarte 21, 111; Mendiguren Elizegi, X., 1997," Aniztasuna eta Kalitatea" in Torrealdai, J. M., 1997, Euskal Kultura Gaur, Jakin, Arantzazu, 330
|
|
|
Lehen esan dugun moduan, 1980ko hamarkadan nabarmen sendotu eta ugaldu zen euskal liburugintza. Igoera honen arrazoiak hobeki azaltzeko garaian,
|
euskarazko
liburugintzari eman zitzaizkion diru-laguntza berriez gain, literatur sorkuntzari berari ematen hasi zitzaizkionak hartu genituzke kontuan. Kultura Sailak bitartean eskainitako dirulaguntzak edo Gipuzkoako Foru Aldundiak 1983tik gaurdaino sorkuntzari ematen dizkionak aztertuz gero, errazago ulertuko dugu idazle kopuruak
|
|
|
Gaurtik begiratuta, euskal itzultzaileek funtsezko ekarria egin dute, zalantzarik gabe, hizkuntza literarioa sendotzeko eta aberasteko. Euskal irakurleen literatur horizontearen aberasgarri, gaur egun, Lermontov, Woolf, Joyce, Stevenson edo Carlo Levi
|
euskaraz
irakurtzea gomendagarria ez ezik, plazerra ere bada. Edozein modutan, nabarmentzekoa da euskarara itzulitako ondare unibertsal honek ez duela, oraingoz, Manu Lopezek aurkeztu berri duen doktorego tesitik kanpo15, euskal kritikaren arretarik merezi izan.
|
|
|
Euskal irakurleen literatur horizontearen aberasgarri, gaur egun, Lermontov, Woolf, Joyce, Stevenson edo Carlo Levi euskaraz irakurtzea gomendagarria ez ezik, plazerra ere bada. Edozein modutan, nabarmentzekoa da
|
euskarara
itzulitako ondare unibertsal honek ez duela, oraingoz, Manu Lopezek aurkeztu berri duen doktorego tesitik kanpo15, euskal kritikaren arretarik merezi izan. Even Zoharrek darabilen kontzeptuaz baliatuz, itzulpenek, haur eta gazte literaturak, edo emakumezkoek idatzitako literaturak, gune marjinala du oraindik periferikoa esango lukete teoria sistemikoen defendatzaileek euskal literatur sistema garaikidean.
|
|
|
15 ik. Lopez, M., 2000,
|
Euskarara
itzulitako haur eta gazte literatura: funtzioak, eraginak eta itzulpen estrategiak, Euskal Herriko Unibertsitatearen Argitalpen Zerbitzua, Bilbo.
|
|
|
Harreraren alderdiari heldu nahiko genioke jarraian, gure literatur sistemaren barruan ahulenetakoa datekeen alderdiari. Azken urteotan euskal liburugintzak izan duen igoera eta tiradak ugaldu izanak
|
euskaraz
inoiz baino gehiago irakurtzen dela iradoki nahi badigu ere, guztiok dakigu euskal irakurleen soslai soziologikoa ezezaguna zaigula oraindik. Ikerketa soziologiko zabal eta gaurkotu baten faltan, euskal irakurleen inguruan egin diren azterketek egoeraren diagnosi partziala egiten lagun diezagukete, eta hementxe sartuko genituzke, esaterako, nire doktorego tesian egin nituen azterketa soziologikoak, 2.700 euskal hiztun gazte elebidun aztertzen zituztenak (ik.
|