|
2000
|
|
|
Baina ez gaude ziur Gasteizen jaioa ote zen.
|
Bere
anaia gazteagoa, Diego, Burgosen jaioa baitzen eta zenbaitek uste dute han jaioko zela Frantzisko bera ere. Baina ez dugu horren lekukotasun zehatzik.
|
|
|
|
Bere
gizatasun berezia Parisen erakutsi zuen, teologo bezala Elizaren goi mailetaraino ospe eta itzal eraginkorra lortuz eta ziurtatuz. Han zelarik hain zuzen, 1527 urtean, Rotterdam-eko Erasmok idatzi zion Luis Vivesi, honek Frantziskoren gizatasuna Inkisizioaren aurrean bitartekaritzat har zezan, zeren, haren anai Die gok ere heretikotzat joa baitzuen Erasmo.
|
|
|
Salamancako katedran irakaskuntza lan ona bete zuen, bereziki Ameriketan indioekin egiten ari ziren gehiegikeriak, Frai Bartolomé de Las Casas misiolariaren salakuntzetan oinarriturik,
|
bere
iritzien gogoetetan osatzean, Relectiones zirelakoak burutuz. Bere hitzaldi haietara joaten ziren Zuzenbidean aritzen ziren ikasleak ez ezik zenbait irakasle ere, hauen artean Martin Azpilkueta nafarra.
|
|
|
Salamancako katedran irakaskuntza lan ona bete zuen, bereziki Ameriketan indioekin egiten ari ziren gehiegikeriak, Frai Bartolomé de Las Casas misiolariaren salakuntzetan oinarriturik, bere iritzien gogoetetan osatzean, Relectiones zirelakoak burutuz.
|
Bere
hitzaldi haietara joaten ziren Zuzenbidean aritzen ziren ikasleak ez ezik zenbait irakasle ere, hauen artean Martin Azpilkueta nafarra. Hitzaldi haietako azkenengoak, 1539 urtean, De indis eta De iure belli deritzen saioak, garrantzitsuenetarikoak izan ziren.
|
|
|
Eta honek bi liburukitan argitara eman zituen 1557 urtean. Horregatik,
|
bere
ahozko ikasgaiak dizipuluek jaso eta ezagutarazi zituztelako, Frantzisko Vitoriari maiz eman zitzaion So krates izengoitia.
|
|
|
Gaiok berak esaten zuenez,. Zuzenbidea, legez eta usadioz hornituriko herri guztietan, alde batetik berena delarik, aldiz gizaki ororena da. Horregatik, herri bakoitzean
|
beretzat
emana, propioa da, eta zuzenbide zibila deritza, hiriaren zuzenbidea balitz bezala. Alabaina, arrazoi naturalak gizaki ororen artean sorturikoa, herri guztiek berdin betetzen dutena, jendeen zuzenbidea da, hots, nazio guztientzako zuzenbidea?.
|
|
|
Arartekotzan nengoenlarik, 1993ko urriaren 27tik 30era bitartean, Europako Ombudsmanen hitzaldiak antolatu genituen Gasteizen, eta une ona bezain egokia iruditu zitzaidan aldi
|
berean
Aita Frantzisko Vitoriakoa omentzeko, pertsonaia hau bertakoek zein erbestekoek hobeto ezagutu zezaten. Etorri ziren ombudsmanik gehienek bazekiten nor zen eta giza eskubideen alde zer lan burutu zuen; baina ordurarte gutxik zekiten jatorriz hemengoa zela eta guztiek oso pozik hartu zuten hainbesteko merezimenduz eskaini genion omenaldi hura.
|
|
|
Martin Azpilkueta(), Doktor Nabarro bezala ezagutzen dena dugu beste gizon gogoangarri bat. Aurrekoarekin lotuz, Salamancan Aita Vitoriaren hitzaldietara joaten zen eta
|
bere
ekintza eta lanetan haren eragina nabari du.
|
|
|
Gero, 1567 urtean, Erromara jo zuen eta, Vatikanoko Tribunal nagusiko kide izendatu zutenez, aukera egokia lortu ere bai, zeren Pio V.ak, Gregorio XIII.ak eta Sixto V.ak beren kontseilaritzat hartu eta ohore handien jabe egin zuten. Eta, han ere,
|
bertako
antolakuntza eta egitarauen hobekuntzaz arduratu zen. Horregatik, bere bizitzako azken urteetan, administraritza eta zuzenbideetan ospe handia lortu zuen, ez ordea Espainiako gortean.
|
|
|
Eta, han ere, bertako antolakuntza eta egitarauen hobekuntzaz arduratu zen. Horregatik,
|
bere
bizitzako azken urteetan, administraritza eta zuzenbideetan ospe handia lortu zuen, ez ordea Espainiako gortean.
|
|
|
|
Bere
lanik aipatuenak honako hauek ditugu: Comentario resolutorio de usuras (Lizarra, 1565), Manual de confesores y penitentes (Salamanca, 1556) eta De Redilibus eclesiasticis...
|
|
|
|
Bere
jaioterri zuen Barasoain herrian ospitalea eraiki zuen, Nafarroaganako maitasuna erakutsiz. Gure egunotan, berriz, Eusko Ikaskuntzak ohore egiten dio Zuzenbideko koaderno sailari Azpilkueta izena ematean.
|
|
|
bezala hain ezaguna dugun idazle ospetsua. Salamancan ikastaroak egina zen eta
|
bere
bizitzan zehar hil arteraino Lapurdiko Saran parroko izana. Bere Gero (1643) liburuan agertzen denez, honek ere bazuen zerbait Aita Vitoriaren irakaskuntzetatik.
|
|
|
Salamancan ikastaroak egina zen eta bere bizitzan zehar hil arteraino Lapurdiko Saran parroko izana.
|
Bere
Gero (1643) liburuan agertzen denez, honek ere bazuen zerbait Aita Vitoriaren irakaskuntzetatik. Hara hemen esaldietariko bat:
|
|
|
aitonen seme(, hidalgo?) izateagatik. Bai Larramendik ongi erantzun ere, hemen gizon guztiok ginela bakoitza
|
bere
lanari loturik, baina aldi berean nobleziaz berdinak, klase diferentziarik gabeak, eta hobe zela hola izan, eta ez beste zenbait herrialdetan bezala, noble alferrak, noble lapurrak eta abar.
|
|
|
aitonen seme(, hidalgo?) izateagatik. Bai Larramendik ongi erantzun ere, hemen gizon guztiok ginela bakoitza bere lanari loturik, baina aldi
|
berean
nobleziaz berdinak, klase diferentziarik gabeak, eta hobe zela hola izan, eta ez beste zenbait herrialdetan bezala, noble alferrak, noble lapurrak eta abar.
|
|
|
M. Larramendi gizon argi bezain zorrotzak, Espainiak gure herrian zeraman politikaz kezkaturik egin zituen zenbait salakuntza foruen alde. Hortaz irakurgarria da J. Ig. Tellechea Idígoras ek
|
bere
sarreraz, oharrez eta hitzatzez argitaratu zuen Larramendiren So bre los Fueros de Guipúzcoa (1983) liburua. Eta argitaratzaileak bere sarrerako XLIVXLV. orrialdeetan dioena kontutan hartzekoa da.
|
|
|
Hortaz irakurgarria da J. Ig. Tellechea Idígoras ek bere sarreraz, oharrez eta hitzatzez argitaratu zuen Larramendiren So bre los Fueros de Guipúzcoa (1983) liburua. Eta argitaratzaileak
|
bere
sarrerako XLIVXLV. orrialdeetan dioena kontutan hartzekoa da.
|
|
|
Herri baten abertzaletasuna ez da berez pizten
|
bere
burujabetzaren alde, inperialista erako beste aberri batek horretara bultzatuz behartzen ez badu.
|
|
|
Ingalaterrako erregetzaren inguruan kargu garrantzitsuak eduki zituen Alexander Jardine zeritzanak Bergaran Xabier Munibe, Peñafloridako kondea, bisitatu zuenean, harriturik zegoen Bergarako Seminario hartan ematen zituzten irakaskintza gaiekin, baina harrituago Azkoitiko zaldunok herriarekin maila berdinean bat eginak ikusteaz. Goraipatzen du beren lana, baina aldi
|
berean
baita argi salatu ere horien aurka inkisidore eta gainerako beste askok bekaizkeriaz sortzen zizkieten eragozpen nagusiak.
|
|
|
Baina hemen ahantzi ezinezkoa zaigu Axular handia hainbeste goraipatzen zuen Joannes Etxeberri() Sarako mediku hura. Julio Urkixok bildu zituen
|
bere
lanak, sarrera eta oharrez osaturik argitaratzeko (ikus Obras vascongadas del Doctor Labortano Joannes D. Etcheberri, 1712 Paris, 1907), norengan aurki genitzakeen giza eskubideen alderako iritziak. Esate baterako, Lapurdiko Biltzarrari idatzi zion gomendiozko gutun hartan zioen:
|
|
|
Esate baterako, Lapurdiko Biltzarrari idatzi zion gomendiozko gutun hartan zioen: . Mundu hau bada
|
bere
oinean badago, mantentzen bada, legeak egiten badira, nori bere zuzena begiratzen bazaio, jakintasuna, eta eskolak irakasten, eta ikasten badira, eta guztien gainetik baldin salbatzen bagara; ontasun eta fagore hauk guztiak heldu zaizkigu mintzotik eta hitz egitetik?.
|
|
|
Esate baterako, Lapurdiko Biltzarrari idatzi zion gomendiozko gutun hartan zioen: . Mundu hau bada bere oinean badago, mantentzen bada, legeak egiten badira, nori
|
bere
zuzena begiratzen bazaio, jakintasuna, eta eskolak irakasten, eta ikasten badira, eta guztien gainetik baldin salbatzen bagara; ontasun eta fagore hauk guztiak heldu zaizkigu mintzotik eta hitz egitetik?.
|
|
|
Mediku
|
berak
–Eskual Herriko gazteriari, eskaintzen zion idazlanean gaineratu zuen beste honako hau:
|
|
|
Batak darabila nekea eta trabaillua; bertzeak aisia eta alferkeria; jakintasunak edo zientziak gerla egiten dio enorantziari nekearen eta trabailluaren bidez, harma hautaz garaitzen du. Halaber enorantziak ere aisiaren eta alferkeriaren bidez kontra egiten dio jakintasunari, trabatzen du, eta irabazten diotza hanitz izpiritu gai eder, eta batzuetan, munduan diren adimendurik haltoenak, eta gairik hoberenak; batzuek estudiatu gabez, eta bertzeak estudiatu ondoan halaber aisiari eta alferkeriari
|
bere
buruak emanez, eta ikasi zutena ahanztera utziz?.
|
|
|
Iparragirre euskal kantariak
|
bere
heldutasunean eskainitakoak ere ahantzi ezinezkoak zaizkigu:
|
|
|
Izan ere, lehenik
|
bertakoon
elkartasuna dugu beharrezkoena eta gero besteekiko adiskidetasuna. Gizakia, edonongo gizakia baita errespetagarri eta hortik abia gintezke beste ororen elkartasunera.
|
|
|
Nire ustez, beharbada Larramendiren iritzien berri zerbait bazekien. Horregatik, hark bezala,
|
bere
azkenetariko bertso batean hara zer zioen:
|
|
|
Bi hitzaldi eman zituen 1918 urtean, La liga de naciones y el problema vasco izenburupean eta Eibarren bertan V. Fernández tipografian inprimatuak izan ziren. Han agertu zuen herri bakoitza
|
bere
etorkizunaren jabe izan beharra. Aldi berean federakuntzaren premia, foruen galerak utzitako lekua betearazteko.
|
|
|
Han agertu zuen herri bakoitza bere etorkizunaren jabe izan beharra. Aldi
|
berean
federakuntzaren premia, foruen galerak utzitako lekua betearazteko. Gainera, harrigarria badirudi ere, Tomas Meabek zioen bezala, Gernikako Arbola kanta, himno gisa hartzekoa zeritzon.
|
|
|
T. Etxebarriak adiskide mina zuen Indalecio Prieto eta
|
bere
iritziak zer ikusirik izan zuen honek Errepublikaren garaian Euskal Herriarentzat autonomia defendatu eta bultzatze hartan.
|
|
|
Baina, gure garai honetan, gogoratu beharrekoa dugu zuzenbideaz hain zentzuz eta hainbeste idatzi zuen Jesus Galindez amurrioarra, 1942an Buenos Airesen La aportación vasca al Derecho internacional zeritzan liburua argitara eman zuena. Liburu irakurgarri hartan bereziki Frantzisko Vitoria eta Simon Bolibar zituen eredu, eta horietan oinarritu zen
|
bere
tesia garatzeko. Baina, bera abertzalea izanik ere, X. kapituluan zioen:
|
|
|
Liburu irakurgarri hartan bereziki Frantzisko Vitoria eta Simon Bolibar zituen eredu, eta horietan oinarritu zen bere tesia garatzeko. Baina,
|
bera
abertzalea izanik ere, X. kapituluan zioen: –Ez inperialismorik, ez nazionalismo itxirik.
|
|
|
J. Galindezek,
|
bere
burua Ameriketako Dominikar Errepublikan erbesteraturik ikusi zuenean ere, giza eskubideez arduratzen jarraitu zuen eta. La era de Trujillo, diktadurari buruzko tesia prestatu zuenean hil zuten.
|
|
|
Frantziako IV. Errepublikan kontseilari izan zen, De Gaulle jeneralaren kontseilari juridikoa ere bai eta, mentalitatez hain zabala zenez, seguruenik, beregandiko ideia izan zen De Gaullek euskaldunoi euskarazko eskolak eskaintzea ere; baina, zoritxarrez, eskainitakoa betetzera ez zen iritsi. Cassin jauna,
|
bere
merezimenduz, Doctor honoris causa izendatu zuten Oxford (1945) eta Magunzian (1963), eta Bake Nobel Saria jaso zuen 1968an.
|
|
|
Gero, Coruñako Agrupación Cultural O Facho zeritzan elkarteak, ONUren agiri horren hogeigarren urteburuan (1968) lau hizkuntzatan (galegoz, gazteleraz, katalaneraz eta euskaraz) argitara eman zuen Coruñako Moret argitaletxean, J. A. Gonzalez Casanova irakaslearen hitzaurrez. Euskarazkoa. Orixe, ren testu
|
bera
zen. Francoren Gobernuak bahitu zuen, hitzaurrearen aitzakiaz.
|
|
|
Treviñoren aurretiko izena Uda omen zen, eta izen hori ibaitik omen zetorkion. Ondorean
|
bere
geografiako izen zerrenda dakar eta argi nabari da kasik izen guztiek euskarazko sustraia dutela.
|
|
|
|
Bertako
biztanleria, ordea, beti arrazoi praktikoetan oinarritu izan da: Arabaren geografia barnean kokaturik egotea, arabar sentitzeaz gainera Gasteiz hiriburua hurbil izatea, merkataritzan era guztietako harreman estua izatea, eginkizunak bizkortzea eta hobetzea, bide berriak irekitzearen bultzapena eta abar.
|
|
|
Inguru
|
berean
, ez da intelektualik falta izan Treviño Arabara itzultzearen alde oihukatzeko. Adibidez, F. de la Fuente Marquínez de Beltrán treviñoar jakitun eta irakasle zenak Universitas argitaratu zuen duela berrogeiren bat urte, bertako atal luze bat Treviñori eskainiz.
|
|
|
Erudizioz betea, ez zaio umorerik falta, baina mindurarik ere ez.
|
Bere
oroitzapenak eta sentipenak hor isurtzen ditu. Erudizioa bai, baina esan beharrekoa iruditzen zait zentzu orekan huts nabariak ere badituela.
|
|
|
Gure egunotan, ordea, horiek historia zuzenari bihurtzeko asmoz, Jose Luis Lizundia jaunak, 1981eko maiatzaren 27an txosten bat aurkeztu zuen Eusko Legebiltzarrean Eusko Jaurlaritza
|
bere aldetik
jar zedin Castilla Leongo agintariekin harremanetan, Treviño berreskuratzeko ahalegina egiteko. Baina une hartan gure politikariak ez ziren gehiegi ahalegindu.
|
|
|
Orain, Treviño
|
bertatik
, antzinako izen zaharraz baliaturik ari da Uda deritzan taldea, beraien naturalezaz eta historiaz zor zaienaren eske. Baina badirudi, Javier de Burgos zenaren gogoak bizirik dirauela Espainiako Estatuaren baitan.
|
|
|
Baina badirudi, Javier de Burgos zenaren gogoak bizirik dirauela Espainiako Estatuaren baitan. Zeren, ulergaitza iruditzen zait, bakearen bila gabiltzan demokrazia batean, Uda taldearen aurka Madrildik Ynestrillas eskuindarra
|
bere
taldearekin etortzea eta Guardia Zibilen babespean Treviñon istiluak sortzea.
|
|
|
Euskarak lehen aldiz izan zuen ofizialtasuna, epaitegiak barne, Nafarroako erresuman izan zen,
|
bertako
historiak hala erakusten duenez. Uste hori nuen nire irakurketen arabera, eta horren lekukotasuna agertzen digu Jimeno Juríok ere bere Navarra.
|
|
|
Euskarak lehen aldiz izan zuen ofizialtasuna, epaitegiak barne, Nafarroako erresuman izan zen, bertako historiak hala erakusten duenez. Uste hori nuen nire irakurketen arabera, eta horren lekukotasuna agertzen digu Jimeno Juríok ere
|
bere
Navarra. Historia del euskera liburuaren 54 orrialdean, bertan erabiltzen ziren hizkuntzak orokortasunean begiratuz.
|
|
|
Eta ez edonolako ofizialtasuna, epaitegietan erabili beharrekoa baizik. Eta, gaur egun, han ez ezik hemen ere epaitegietan euskarari sarrera ematea nekeza zaigu, nahiz eta gaztelera zein euskara maila
|
berean
ofizialtzat hartuak izan. Badugu hor euskaldunok eta Euskal Jaurlaritzak zereginik.
|
|
|
Dagoeneko kontatu dugun bezala (ikus 54 orrialdea, eta bertan aipaturiko Henriette Walter-en liburua), Frantziako Estatuaren barnean XVI. mende hasieran erabaki zen pertsona bakoitza
|
bere
hizkuntzan epaitu beharra. Bazirudien behingoz bide egokia hartu zela, baina ez zuen asko iraun, eta geroztik hango hertsitasuna nabarmenagoa izan da.
|
|
|
ONUren agiri hura eratu eta gehien bultzatu zutenetakoa, aita Proventzakoa eta ama Euskal Herrikoa zituen René Cassin baionar jurista ospetsua izan zen,
|
bere
lanen eskergarri 1968an Bake Nobel saria jaso zuena.
|
|
|
Hizkuntzari buruzkoan, arrazoia ez dago txikiagoa edo handiagoa izatean. Gu ere munduaren zati bat garenez, naturak eman digun unibertsaltasuna bakoitzak
|
beretik
daramagu eta, besteak ukatu gabe, hein batean unibertsalagoak gara gure gizartetik gizarte orekari eutsiz jarraitzen badugu.
|
|
|
Horregatik, nekeza egiten zaigu pertsona bakoitza
|
berari
ulerterrazena zaion hizkuntzan ezin epaitu izana. Giza eskubideen arabera, hori ez baita zilegi.
|
|
|
Egiazki, bakerik nahi baldin badugu, guztiok elkar errespetatu beharra dugu, naturalezak eman diguna bizirik iraunarazteko eskubidea emanaz eta laguntzak eskainiz. Eta horretarako legezkoena da epaitegietan bakoitzak
|
bere
burua ondoen defendatu ahal izateko egokien zaion hizkuntzaz baliatzea.
|
|
|
Une hartan, berriak genituen abertzale taldeen aldetiko autodeterminazio edo burujabetza eskari deiak. Eta, behin eta berriz,
|
berak
galdetzen zidan zer uste nuen horretaz. Arartekoaren betebeharretan ez zegoela holakorik eta ez nintzela sartuko gai horretan, erantzun nion.
|
|
|
Adibide soil bat jartzekotan, ni konforme nengokeela gure hizkuntza, Europan diren hizkuntzetarik zaharrena, legez bizirik jarraitzeko neurriak hartuko balira, gainera gogoan izanik Frantzia eta Espainiako hizkuntzarik zaharrena dela euskara. Baina horretarako Frantziak
|
bere
Konstituzioaren 2 artikulua aldatu beharra duela eta era beran Espainiakoak bere 3 artikulua, horrela izan ezik gure euskararen ukapena zelako eta aldi berean baita ONUren adierazpenarena ere.
|
|
|
Adibide soil bat jartzekotan, ni konforme nengokeela gure hizkuntza, Europan diren hizkuntzetarik zaharrena, legez bizirik jarraitzeko neurriak hartuko balira, gainera gogoan izanik Frantzia eta Espainiako hizkuntzarik zaharrena dela euskara. Baina horretarako Frantziak bere Konstituzioaren 2 artikulua aldatu beharra duela eta era beran Espainiakoak
|
bere
3 artikulua, horrela izan ezik gure euskararen ukapena zelako eta aldi berean baita ONUren adierazpenarena ere.
|
|
|
Adibide soil bat jartzekotan, ni konforme nengokeela gure hizkuntza, Europan diren hizkuntzetarik zaharrena, legez bizirik jarraitzeko neurriak hartuko balira, gainera gogoan izanik Frantzia eta Espainiako hizkuntzarik zaharrena dela euskara. Baina horretarako Frantziak bere Konstituzioaren 2 artikulua aldatu beharra duela eta era beran Espainiakoak bere 3 artikulua, horrela izan ezik gure euskararen ukapena zelako eta aldi
|
berean
baita ONUren adierazpenarena ere.
|
|
|
Baina alferrik, ez zuen ulertu nahi. Gaineratzen nion esanaz, herriak
|
bere
izate naturalean errespetatzen ez badira, oso normala zela horien aldetik burujabetzaren eskaria. Zeren mundua orotarikoa denez gero, bakoitzak beretik osatzea dela legezkoena, elkarkidetzan biziko bagara.
|
|
|
Gaineratzen nion esanaz, herriak bere izate naturalean errespetatzen ez badira, oso normala zela horien aldetik burujabetzaren eskaria. Zeren mundua orotarikoa denez gero, bakoitzak
|
beretik
osatzea dela legezkoena, elkarkidetzan biziko bagara.
|
|
|
Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalak
|
bere
sarrerako hitzaurrearen azken hitzetan argi dio: Adierazpen honetan etengabe oinarrituta, alde batetik eskubide eta askatasun hauen begirunea bultzatu behar dela irakaskuntzaren eta hezkuntzaren bidez eta, bestetik, nazio mailan eta nazioarte mailan arian arian neurriak hartuz, era eraginkorrean eta orokorrean ezartzea ziurtatuko dela, bai Nazio Batuen barnean diren herrien artean, bai eta Estatu baten menpean dauden lurraldeetan ere.
|
|
|
Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsal hori edozein hiritarrek zentzuz ulertzeko eran egina da, baina zenbait juristak, bakoitzak
|
bere
gogoaren arabera, analisiak egiten dituzte. Horretan okerrenak elebakardunak izaten dira, ulertzen ez duten hizkuntzari oztopoak jarri nahian.
|
|
|
Baina, nork ukatuko digu kulturaren tresnarik baliagarriena hizkuntza
|
bera
dela. Horregatik dator 26 artikuluaren hirugarren zatian:
|
|
|
Euskal Autonomia Erkidegoan bi hizkuntzak ofizial izanik, euskalduna euskaraz epaitzeko eragozpenak badira, zer ez da gertatuko Europako Kontseiluak prestaturiko Eurogutuna onartzerik nahi ez zuen Frantziapean dagoen Euskal Herrian? Orain Frantziak Eurogutunari sinadura eman nahi omen dio, baina
|
bere
Konstituzioaren 2 artikulua aldatu gabe. Beraz, era horretara, epaitegien aurrean Frantziako gainerako hizkuntzek legez ez lukete inolako eskubiderik.
|
|
|
Hainbeste urtetan lortu ezinez, azkenerako euskara legez onartua izan den Euskal Herriaren parte batean ere, oraindik euskalduna euskaraz epaitu ezinik gabiltza. Zer itxaron genezake bakoitza
|
berari
aukerakoen zaion hizkuntzan epaitu ezik?
|
|
|
Pozez irakurri nuen 1999ko urriaren 11ko Egunkaria k
|
bere
15 orrialdean zekarren berria,. Eurokarta duintasunez sinatzea galdeginen dute Baionan urriaren 24an, izenburupean, non dei egiten zuen Frantziako hizkuntza gutxituen alderako elgarretaratzera, Baionan, urriaren 24an.
|
|
|
Ikasketak gazteleraz egin zituen euskalduna izanik, helvetiar konstituzioa ezagutzeak iratzartu ninduen eta hortik bihurtu nintzen euskaltzale. Mundu hau bakoitzak
|
beretik
osatu behar duela iruditzen zaidalako.
|
|
|
Estrasburgon Europako Kontseiluak eskualdeetako edo gutxituriko hizkuntzei buruzko Eurogutuna 1992ko otsailaren 19 aurkeztu eta laster European Ombudsman Institute erakundeak batzarra antolatu zuen,
|
bere
eskualdean hizkuntza bat baino gehiago mintzatzen ziren herrietako arartekoak deituaz. Ombudsmanok, Bonn-eko Legebiltzarrean bildurik, Eurogutun horren aurrean, bakoitzak bere iritziak agertzea eskatzen zitzaigun.
|
|
|
Estrasburgon Europako Kontseiluak eskualdeetako edo gutxituriko hizkuntzei buruzko Eurogutuna 1992ko otsailaren 19 aurkeztu eta laster European Ombudsman Institute erakundeak batzarra antolatu zuen, bere eskualdean hizkuntza bat baino gehiago mintzatzen ziren herrietako arartekoak deituaz. Ombudsmanok, Bonn-eko Legebiltzarrean bildurik, Eurogutun horren aurrean, bakoitzak
|
bere
iritziak agertzea eskatzen zitzaigun. Egia esan, guztiok onartu genuen.
|
|
|
Egia esan, guztiok onartu genuen. Eta inori ez zitzaion iruditzen etikoa ombudsman batek
|
bere
eskualdean birizik zirauten hizkuntzak ez jakitea. Lehen lehenik, administrazioaren aurrean, hiritarren eskubideak gorde behar zituenarentzat nahitaezkoa iruditzen zitzaigun bertako hizkuntzak ezagutze hori.
|
|
|
Horren arabera, ez luke behar laguntza berezirik. Baina, hara hor, Frantziako Estatu Kontseiluak
|
bere esku
du hizkuntzei dagokien arazo hau eta bera da Europako Batasunean hizkuntza gutxituen aldeko gutunari betoa jarri diona, bere Konstituzioaren 2 artikuluaren kontrakoa omen dela eta. Orain onartu duelarik, zer gertatuko ote bere Estatu barnean?
|
|
|
Horren arabera, ez luke behar laguntza berezirik. Baina, hara hor, Frantziako Estatu Kontseiluak bere esku du hizkuntzei dagokien arazo hau eta
|
bera
da Europako Batasunean hizkuntza gutxituen aldeko gutunari betoa jarri diona, bere Konstituzioaren 2 artikuluaren kontrakoa omen dela eta. Orain onartu duelarik, zer gertatuko ote bere Estatu barnean?
|
|
|
Horren arabera, ez luke behar laguntza berezirik. Baina, hara hor, Frantziako Estatu Kontseiluak bere esku du hizkuntzei dagokien arazo hau eta bera da Europako Batasunean hizkuntza gutxituen aldeko gutunari betoa jarri diona,
|
bere
Konstituzioaren 2 artikuluaren kontrakoa omen dela eta. Orain onartu duelarik, zer gertatuko ote bere Estatu barnean?
|
|
|
Baina, hara hor, Frantziako Estatu Kontseiluak bere esku du hizkuntzei dagokien arazo hau eta bera da Europako Batasunean hizkuntza gutxituen aldeko gutunari betoa jarri diona, bere Konstituzioaren 2 artikuluaren kontrakoa omen dela eta. Orain onartu duelarik, zer gertatuko ote
|
bere
Estatu barnean?
|
|
|
Espainiak ere, 1978ko Konstituzioaren 3 artikulua aldatu behar luke, Estatupean dauden hizkuntza guztiak Konstituzio
|
beretik
onartzeko, Suitzan XIX. mende hasieratik duten bezala. Horri buruz, ikus bere garaian Euskaltzaindiak eskatu zuena (Euskera, XXIV, 1979, 131 orr.).
|
|
|
Espainiak ere, 1978ko Konstituzioaren 3 artikulua aldatu behar luke, Estatupean dauden hizkuntza guztiak Konstituzio beretik onartzeko, Suitzan XIX. mende hasieratik duten bezala. Horri buruz, ikus
|
bere
garaian Euskaltzaindiak eskatu zuena (Euskera, XXIV, 1979, 131 orr.). Ez baita egokia autonomien baitara uztea zenbait eskualdetako hizkuntzak ofizial izan ala ez.
|
|
|
Eurogutuna zertan den argitzeko, laburki eman ditzadan bertan jasotzen diren punturik aipagarrienak: hasteko, sarrerakoan, Europak
|
bere
jatorriz duen hizkuntz aberastasuna adierazten du, denak osagarritzat joaz eta gizarte oreka egokia lortzeko arau juridikoen beharra aipatuz. Horretarako, lehen partean erabaki orokorren adierazpena dakar, ondokoetan zehaztasunak agertzeko.
|
|
|
Gurasoek hautatzen dutenaren arabera, maila guztietako ikasketak beraien hizkuntza jatorrean egiteko aukera emango zaie. Aldi
|
berean
, hizkuntzarekin batean bertako kultura jatorraren irakaskuntza ere bermatu nahi da, horretarako beharrezko diren irakasleak prestatuz.
|
|
|
Gurasoek hautatzen dutenaren arabera, maila guztietako ikasketak beraien hizkuntza jatorrean egiteko aukera emango zaie. Aldi berean, hizkuntzarekin batean
|
bertako
kultura jatorraren irakaskuntza ere bermatu nahi da, horretarako beharrezko diren irakasleak prestatuz.
|
|
|
Era horretara jarraituz, 9 artikuluan, beste honako hauek azaltzen ditu: Justiziarako ere, bi aldeetariko bati hizkuntza gutxituan epaitzearen eskaria aski zaio,
|
bere
burua berea duen hizkuntzan defendatu ahal izateko. Horretarako, tribunalak, beharrezko diren bitartekoak jarri ditu, hizkuntza gutxitua dakitenekin osatuz eta aldi berean agiriak ere bere hizkuntza jatorrean jarriz.
|
|
|
Era horretara jarraituz, 9 artikuluan, beste honako hauek azaltzen ditu: Justiziarako ere, bi aldeetariko bati hizkuntza gutxituan epaitzearen eskaria aski zaio, bere burua
|
berea
duen hizkuntzan defendatu ahal izateko. Horretarako, tribunalak, beharrezko diren bitartekoak jarri ditu, hizkuntza gutxitua dakitenekin osatuz eta aldi berean agiriak ere bere hizkuntza jatorrean jarriz.
|
|
|
Justiziarako ere, bi aldeetariko bati hizkuntza gutxituan epaitzearen eskaria aski zaio, bere burua berea duen hizkuntzan defendatu ahal izateko. Horretarako, tribunalak, beharrezko diren bitartekoak jarri ditu, hizkuntza gutxitua dakitenekin osatuz eta aldi
|
berean
agiriak ere bere hizkuntza jatorrean jarriz.
|
|
|
Justiziarako ere, bi aldeetariko bati hizkuntza gutxituan epaitzearen eskaria aski zaio, bere burua berea duen hizkuntzan defendatu ahal izateko. Horretarako, tribunalak, beharrezko diren bitartekoak jarri ditu, hizkuntza gutxitua dakitenekin osatuz eta aldi berean agiriak ere
|
bere
hizkuntza jatorrean jarriz.
|
|
|
11 artikuluak, berriz, komunikabideei dagozkien arauak eskaintzen ditu, hizkuntza gutxituek, gutxienez, irrati bat eta telebista bat izan ditzaten. Aldi
|
berean
, horren lagungarri, prentsa sortaraziz eta bultzaraziz. Horien guztien beharra baita gizarte demokratikoan.
|
|
|
12 artikulua, kultur eraikuntzan eta laguntza eskaintzean oinarritzen da: biblioteka, akademia, antzerki, zinema, eta aldi
|
berean
literatur produkzioa, zinematografia eta abar, teknologia berrietan hornituak noski.
|
|
|
Hor oinarriturik, ez nuke esan beharrik Hondarribia eta
|
bere
inguruak Nafarroako erresumakoak zirela 1200 urtean Gaztelako errege Alfonso VIII.ak erresuma hari itsasorako irteera kendu arte. Ikusi besterik ez dugu Fausto Arocenaren Guipúzcoa en la Historia (1964) liburuko VIII. kapitulua.
|
|
|
Gogoan izan, halaber, Aragoi eta Gaztelako Erregetza biok, edonork dakienez, XI. mende hasieran, Nafarroako Santxo III.ak (Santxo Handia zeritzanak) sortu zituela musulmanei kendu zizkien lurraldeetan, eta
|
bere
semeen artean zatitu zituela: Gaztelako erregetza sortuz Fernando I.arekin eta Aragoikoa Ramiro I.arekin.
|
|
|
Adibidez, Bizkai Gipuzkoetan Oñaz eta Ganboarren arteko guduketaz baliatu ziren Gaztelakoak, talde baten alde jokatuz eta elkarren arteko zatiketa geroz handiagoak bultzatuz, harik eta lurralde guztiaren jabe egin ziren arte. Geroago, gauza
|
bera
egingo zuten Nafarroan, Agramont eta Beaumont taldeekin.
|
|
|
Jakin bedi, abertzaletasunak berez ez duela eramaten herri bat
|
bere
burujabetzaren alde borrokatzera, inperialista erako beste aberri batek horretara behartzen ez badu.
|
|
|
Ordurako ohartua zen Manuel Larramendi, gure Argiaro edo Ilustrazioaren sarrera ekarri zuen gizon argi bezain zorrotza. Horretaz irakurgarria da, lehen ere aipatu dugun legez, J. Ig. Tellechea Idígoras ek
|
bere
sarreraz, oharrez eta hitzatzez argitaratu zuen Larramendiren Sobre los Fueros de Guipúzcoa (1983) liburua. Eta argitaratzaileak bere sarreraren XLIV XLV orrialdeetan dioena kontuan hartzekoa da.
|
|
|
Horretaz irakurgarria da, lehen ere aipatu dugun legez, J. Ig. Tellechea Idígoras ek bere sarreraz, oharrez eta hitzatzez argitaratu zuen Larramendiren Sobre los Fueros de Guipúzcoa (1983) liburua. Eta argitaratzaileak
|
bere
sarreraren XLIV XLV orrialdeetan dioena kontuan hartzekoa da.
|
|
|
eta ez dirala egin beharrak, baizik huts hutsik obeditu beharrak. Badakite, ez gobernariak ezen ez eta harekin batean
|
bere
bilguma osoak ere, ezin kenduko digula fueroak ematen digun eskua, libertadea ta bidea?.
|
|
|
Hala ere, Espainian, 1978ko Konstituzioak ez zuen jarraitu Suitzakoaren bide eredugarria, ezta ONUk 1948 urtean giza eskubideez agertu zuen agiriaren 2 artikuluak
|
bere
orokortasunean adierazten duena ere. Baina oroigarriagoa dugu oraindik Unesco erakundearen L, emploi des lan gues vernaculaires dans l, enseignement (1953), guztiontzat hain gomendagarria dena.
|
|
|
25 artikulua. 1 Pertsona orok du bizimodu egokia izateko eskubidea, bai
|
berari
eta bai bere familiari osasuna eta ongi izatea bermatuko diena, eta batez ere janaria, jantziak, bizitokia, mediku sorospena eta gizarte zerbitzuak; eta baita lanik eza, gaixotasuna, elbarritasuna, alarguntasuna, zahartzaroa edo bizibidea nahi gabe galtzeko beste kasuren bat gertatzen denerako asegurua izateko eskubidea ere.
|
|
|
25 artikulua. 1 Pertsona orok du bizimodu egokia izateko eskubidea, bai berari eta bai
|
bere
familiari osasuna eta ongi izatea bermatuko diena, eta batez ere janaria, jantziak, bizitokia, mediku sorospena eta gizarte zerbitzuak; eta baita lanik eza, gaixotasuna, elbarritasuna, alarguntasuna, zahartzaroa edo bizibidea nahi gabe galtzeko beste kasuren bat gertatzen denerako asegurua izateko eskubidea ere.
|
|
|
Hezkuntza dohainekoa izango da oinarrizko ikasketei dagokienez behintzat. Oinarrizko ikasketak egitea derrigorrezkoa izango da; heziketa teknikoa eta lanbiderakoa, orokorra; eta denek izango dute goi mailako ikasketak egiteko aukera
|
bera
, norberaren merezimenduen arabera.
|
|
|
29 artikulua. 1 Pertsona orok komunitatearekiko betebeharrak ere baditu, komunitatea baita
|
bere
nortasuna guztiz eta era askean garatzeko toki bakarra.
|
|
|
2 Pertsona orok,
|
bere
eskubide eta askatasunez baliatzeko orduan, legeak ezarritako mugak baino ez ditu izango, helburu honekin: gainontzeko herritarren eskubide eta askatasunen begirunea ziurtatzea, eta gizarte demokratiko batean moralak, ordena publikoak eta ongizate orokorrak dituzten bidezko eskakizunak betetzea.
|
|
|
1948ko abenduaren 10ean Nazio Batuen Batzar Nagusiak onartu eta aldarrikatu zuen Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala;
|
bere
testu osoa dator ondoko orialdeetan.
|
|
|
10 artikulua. Pertsona orok eskubidea du, berdintasun osoan, auzitegi burujabe eta alderdikeriarik gabean jendaurrean hitz egin eta zuzentasunez entzun diezaioten, nahiz
|
bere
eskubide eta betebeharrak erabakitzeko, nahiz bere aurkako salaketa penalak aztertzeko.
|
|
|
10 artikulua. Pertsona orok eskubidea du, berdintasun osoan, auzitegi burujabe eta alderdikeriarik gabean jendaurrean hitz egin eta zuzentasunez entzun diezaioten, nahiz bere eskubide eta betebeharrak erabakitzeko, nahiz
|
bere aurkako
salaketa penalak aztertzeko.
|
|
|
11 artikulua. 1 Delituagatik salatutakoak eskubidea du errugabetzat jo dezaten, errudun dela legez eta jendaurreko epaiketan frogatzen ez den bitartean. Epaiketan
|
bere
burua zaintzeko berme guztiak ziurtatuko zaizkio.
|
|
|
2 Arrazoirik gabe, ez zaio inori
|
bere
jabegoa kenduko.
|