|
2003
|
|
|
Atseginhandiarekinjakinduthainbestealdizelkarrekin aipatudugunEtxepareAldudekomirikuarenbizia, gogoaetalanakharrotzendituenliburuabururatu
|
duzula
.
|
|
|
Geroagoetanihaurheldutasuneraheltzearekin, Aldudenbereaneginnituen Xotroeneko, Auzkiako, Mielartzaineko, AlastainekoalaMentako, Xabaño, Gosterratxu, Urrutia, UrrikarrietedoItzainadeituadiskideenbitartezhasinintzen Etxeparezenakutzioroitzapenenbiltzen: Horranolaikasinuen, Etxeparefrantsesezmintzo zitzaiola berebehorrari, berezikibeihalakozamariaerasiatunahi
|
zuelarik
, etxeratitzulizelakotz, karrozahutsarekin, nagusiaeriarenetxenutzirik, maizegigertatzenomenzitzaionbezala.
|
|
|
Etaapezhonekihardetsizion:. Ezkexaotoi, Anderea, gainhartarikezdira hemengogauzak orobatereberdinikusten; bekatuhandiagoarentzat Elizakkantatuohi
|
du
: latinez. Felixculpa!, hots, Jatorrizko bekatuarentzat: –Zorioneko Bekatua!?.
|
|
|
...okjakingurasortarazizidaten: zelakoaizango otezen, benetan, Aldudeko medikuezezagunhura. Etabatxilergokourteetan literaturako irakaslearenazalpenekerreakziozPioBarojagalgarriairakurtzera bideratu gintuzten bezala, kasikbultzatu esangonuke?, Villasantekguztizerakargarribihurtuzidandelakomedikulaikoa.Zeridatzikozuen, bada, euskalletretakogirosantujaleanhorrelako konmozioapizteko. Zeinvenenozabalduko
|
zuen
euskalliteraturaren zainanemikoetanbarrena. NorainoausartaizangozenEtxeparehori?
|
|
|
KontuadageroetabiziagoaeginzitzaidalaAldudekomedikuaren, arrazoiak? ...nmoralakuestionatzeazgainzer eta eboluzionismoa sartunahiizanzueneuskararenmundura, kontrabandozizan arren.Horretazkonturatzea erabakigarri suertatuzitzaidan: JeanEtxepare une horretaraarteidazlelaikobatizanzen niretzat, hau da, euskalabifaunakoraraavis deigarrietainteresgarri bat; ostera, nirepredilektoabihurtuzueneboluzioaren zabalkundeanjardunzuelajakiteak.Unehorretatikaurreragogobiziaedukiizan
|
dut
, idazleazbestaldegizonaulertzeko, etabaigizonhorreninguruaere.
|
|
|
1911: Cercled. Etudeseuskariennes Baionaneratuberrielkarteko kideizendatu
|
zuten
.
|
|
|
Barkoxtarrajaiotzez, Ximun Gimon berandu samarapaiztubazenere, arrakastagalantalortu
|
zuen
misionistamodurabaiEuskalHerrianbertaneuskaraz, etabaikanpoanere, Biarnon, PirinioGaraietan etaLandetan biarnesezetafrantsesez, 35urteluzez. Denadela, osokezkatutazegoenAmeriketako euskaldunenparaderoazela eta, hanezbaitzutenerlijiozkolaguntzarik, etaabade faltaz ezzitzaketenbete eureneginbidekristauak.
|
|
|
...zterabultzatzenzuena.AitaArbelbideerezeharokezkatuta agertzen zaigu, euskaldunek, ameriketarat (sic) joaitekodutenerrabia, delaeta.Egoeraeta pentsakera islatzeko, bestekontuezininteresgarriago batzuenartean, emigrazioari doazkionhiruzpalaupasartealdatukodizkizut honaArbelbiderenIgandeafamatuarenaitzinsolasetik (1895). Hainbestetan aipatudenhitzaurrehorrek, euskararendefentsasutsuenetarikoagaratzen
|
du
, aitaArbelbideren ustez, euskarakisolatukobaituEuskalHerriaarrisku guztiezjositakomunduarekiko, alegia, euskarazegitenduenpopuluasalburikegonenda.Ardatznagusihorreninguruan, beraz, euskararenorduko, izurriteak, zerrendatu etaazaltzeariekinzion:
|
|
|
JeanPierreArbelbide Etxeberri (Zaro, 1841; Baiona, 1905). Hazparnekobikario, herrihorretakomisionistetansartuzen, etahaien buruzagibilakatu. Kongregaziobateratzeanahiizan
|
zuen
, bainaezziotenbaimenikeman.Predikarietakonfesoreestimatua, Baionako katedralekoohorezkokalonjeizendatuzuten.Euskaltzalesuharra, idazlejorieta garbiazen.Harenliburuak diraBokazioneaedoJainkoarendeia (1877), Erlisionea (1890), etaIgandeaedoJaunareneguna (1895).
|
|
|
...aren hobiratzeannabarmenduzenarren.ÉliséeReclus ekLesBasques, unpeuplequis' envaartikulua argitaratuzuen1867an, etaizenburuakberakdioskunez, progresoakdesagertzerakondenatutakoEuskalHerriaaurkeztuzigun, penazblai.Artikulu horrek, ManexGoihenetxekazpimarratuduenez, garrantziizugarriaeduki izanzueneuskaldunenirudiareneraketanordukomunduzientifikoan; izan ere, hondar herriarenirudiakontsakratu
|
zuen
(peuplerésiduel), alegia, handik aurreraeuskaldungoa, osomaiz, aspaldikoleinurua iraungietaezabatuzdoan populuarenirudinostalgikoarekinbegietaratzenda.
|
|
|
Ameriketarajoanda, baina, azkartuegingoda, Reclus enarabera, hondar herrihorrengalera: Europanbainolehenagourtuetadesagertukodaarraza.Arrazaesan
|
du
, berriroikusdezakezunez.Jakina, berbahorierabili arren, ÉliséeReclusezdaarrazista, badakigularik ereez duenaegungo, zuzentasun politikoa, betetzen. Alde horretatik, deigarriasuertatzenda, Arbelbidekarrazari buruzbarikhizkuntzareninguruanharilduduelabere eztabaida, etahortaz, politikokizuzenalitzateke, bere hitzakbeharbezainzorrotzaztertzenbaditugubehintzat.
|
|
|
...es koLaurakBat elkarteakdiru bilketabateginzuenIparragirrebertsolariaEuroparaitzul zedin, eta, besteakbeste, kantaldibatantolatuzuen.Euskaldunaberastu askohurbilduzirenkontzertuhorretaraeuronseme alabekinbatera.Ba, IparragirrekordurakoeuskaldunenhimnoabilakaturikoGernikakoArbola abestuzuenean, gurasoaknegar zotinkaarituzirendeblauki, etabienbitartean, belaunaldi gaztedotorea, euskaraapenasulertzen
|
zuena
, irribarreka hasizenemoziohorrenaurrean.Alegia, goragoaitaLhandekezarridigun prozesuhorretanbesteurratsbataurreratu da: euskaldunfrantsesa?, euskaldunargentinar?, argentinar.Iparragirrekberakere, EuskalHerrira bakarrikitzulizelarik, hainbatseme alabautzizituenAmeriketan.
|
|
|
JoseMariIparragirrebertsolaria(). 1858ko abuztuaren 29anBaionan hartuzuenitsasontziaBuenosAireserantz.HangoeuskaldunekBibaIparragirre oihukatuzeginziotenongietorria.Ezzennegozio gizonaetaazkeneanartzainjarri zen, Uruguain, Mercedes aldean.Gitarrajoazkantatu etaardiakzaindu: horixezenharenbizitza, baina errazgaltzenzituenardiak. GeroMontevideorajozuen, etaGernikakoArbolaostatuazabaldu.Lasterutzi
|
zuen
, etaatzeraereartzaingoraitzulizen.Oraingoan urte luzeakigarozituenisiliketapobre.Hilotezen zabalduzen.Familiaederto handituzuen: zortzisemealaba edukizituen.Buenos AireskoLaurakBatelkarteak egindiru bilketazbueltatu zenberriroEuskalHerrira1877an, bakarrik, familia geroagoekartzekoasmoz. Ezinezkogertatuzitzaion.
|
|
|
Betiizanzuen, besteametsenartean, donLuisAranaGoirilagun
|
zuela
, euskaldunguztiakirlabatean bilduetaEuskadiberribatsortzeko ametsa.
|
|
|
Denaesateko, zehaztasungehiagoizateagustatukolitzaidakeUrreiztietarenuhartehorrenaipamenean, esatebaterako, zeinirlazen, zeinazaleratakoa, basahuntzezgainerazeintzukbaliagaidituenbertanbiziahalizateko, Urreiztietak zenbateuskaldunkokatzeapentsatuzuen,
|
gogoaneuskaldunakalaeuzkotarrak
zituen, etaabar.Ezjakitearren, ezdakiguezta Karibekoazen alaPazifikokoa, zorionekouhartea: zeuknongurago. BadirudiSabinoAranakberakereinoiz, 1894an, Pazifikokoaukeraeginzuela, nosotros, loseuskerianos, debemossaberquelaPatriasemide por laraza, lahistoria, lasleyes, lascostumbres, elcarácter ylalengua, yqueestaEuskerianuestra podrÃasertanEuskeria, asentadaenlasestribacionesoccidentalesdelPirineo...
|
|
|
Edozelanere, RamuntcholiburuakerakustenduenEuskalHerria, begiradanostalgikobatekikusikolukeenada, hainzuzen, XIX. mendearen amaieranEuskalHerriarisoegiteko
|
nagusituzena.Aurrekoataleanesan
dugunez, ÉliséeReclus ekkanonikobihurtuzuendesagertzeradoanherriarenirudia, etahortikaurrerairmotueginzen.Hemeretzigarren mendean zehar, denadela, euskaldunarenirudiakbilakaeranabarmenajasanzuen. Mende hasieran euskaldunen ikuspegimitikoazabalduzen, batezereeuskaldunenjatorriariburuzkomisterioadela eta.
|
|
|
PierreLoti.HorixedaJulien Viaud() idazle frantsesarenezizena.Itsas armadakoofizialaizanik, makina batbidaiaegin
|
zituen
, etaizanereurrunekolurraldeetankokatzen zituenbereeleberriak, dela Konstantinoplan (Aziyadé, 1876), delaTahitin (Le mariagede Loti, 1880), dela Islandian (Pêcheurd. Islande, 1886), delaJaponian (MadameChrysanthème, 1887). Nolanahi, 1891nEuskalHerriraetorrizen, Bidasoakomugazaintzenzuen Javelotontziaren kapitaina izendatuzutenean, eta EuskalHerriaaurreko lurraldeakbezain exotiko begitanduzitzai... Ramuntcho (1897) hor kokatuzuen.FrantsesAkademiakokidehautatu zuten1891n.Hendaianhil zen.
|
|
|
AitaArbelbidekidatzipasartehorreknahikoaondoerakustendiguzernolakohipotesiakplazaratu zirenmisterioaargitunahian.Baina, XIX.mendeakaurreraeginahala, besteakbesteemigrazioaren handiakgiroaaldatu
|
zuen
, alegia, ilundu eginzuen, optimismoapesimismokutsakorbilakatu zen, etalehengobegitarteeguzkitsuak, lehengoaurkiak, badubereifrentzua, berebegitarteilunabartsua.Hauda, mende hasierakoikuspegimitiko hori, edotaepikoaetaheroikoa, mendearenazkenalderabesteikuspegikrepuskularetaagoniko batekinnahastukozaigu.JonCasenaverenarabera, ikuspegibiakelkarrekinbizidiraXIX. mendearenbukaeran.Horkokatu beharda R...
|
|
|
Eneama maite, enehaurtasunekoargietagozobakarra, bethiikustendutetxesahetseanxutik, goizarekin, xuhailezjauntzia, besoakukondorainoagerian, eskuenarteanoihalmarruskatzenari, aitzineanbi heraitzsardekadunengaineanzaukanaskabatenbarneratixurkina erortzeratuzten
|
zuela
.
|
|
|
Amakbelhaunikaraztenohininduen, noiz, nun, ez nakike? eta, bieskuak ahurrazelgarriezarririk, erranaraztenzaundanhitzezhitzothoitzhau, orainoaditzen
|
baitut
:
|
|
|
Armadilokia, edotapeludokiaEtxeparekdioskunez, janarihautaomen daberezabalerageografikoosoan, TexastikArgentinaraino.Puntuhorretan adosdaudebegiratuditudanerreferentzia guztiak.Halaere, bakarbatean aurkituizandutzerenzaporeaduen: dirudienez, kalitatehandikotxerriki lakoada.Nolanahi, Juancitorenamakprimerakosukaldariaizanbehar
|
zuen
, ikusiz eta peludokiaren oroitzapenak berak zer nolako mihizkadaksortzen dizkion seme gehienari.
|
|
|
...narthraordena, armadilo, inurrijaleeta nagiezosotua, denetarahogeitahamarespezie, Ameriketatik hedatutadago EstatuBatuetatikhegoalderantz.Taldehorretakoanimalienezaugarriberebizikoaornoxenartralakedukitzeada, alegia, gerrialdekoornoekluzakin bereizgarri batzukdauzkate.Jakina, batetikpangolinen etabestetiknagi, inurrijaleetaarmadiloen artekoantzekotasunak, guztiokbaterasailkatuta egoteaondorioztatu
|
zutenak
, mirmekofagiaksorturikokonbergentziaadaptatibozgauzatuzirelaustedagauregun.Esannahibaita, inurriezelikatzen direnbaifolidotoeketabaixenartroekantzerakoeboluzio presioak jasango zituztelarik, erantzunmorfologiko analogoetarairitsiziren, etaezaugarri analogohoriektronparazidituztezoologoakluzaroan, hariketakonturatu direnarteezdirelahomologoak.Sailkapentaxonomikoberrihorrenikuspegitik, dagoenekozez...
|
|
|
Ostera, ezdiraelkarrensinonimo, homonimoakbaino, arestianaipatudugunetaformalkiPilosaFlower, 1883deritzontaxona, nagiakbiltzen
|
dituena
, eta, bestalde, PilosaRay, 1693deritzona. JohnRay renPilosa, izatez, ugaztunenegungoizentaxonomikoarensinonimozaharbatda, hots, MammaliaLinnaeus, 1758klasearena.Hauda,, piloso?
|
|
|
Linnaeus ek seiklasetansailkatuzituenanimaliak, alegia, Mammalia, Aves, Amphibia, Pisces, Insectaeta Vermes.EurotariksoilikMammalia izenerako aukeratuzuenemeenezaugarribat.Gainerakoklaseen izenak batzuetanAristotelesengandikoakziren: Avesdelakoakhegaztiesan nahi
|
du
; Amphibia horretanhabitatadagonabarmenduta; Insectagorputzaren lakainketaridagokio; Vermeslur zizareenkoloregorritikdator.Hamazortzigarren mendekonomenklatura taxonomikoaosoatazakontserbadorea zen, zeren, izenerabilgarriakiraunaraziegitenbaitziren, etaberriakbehar izatenzirenean, izentradizionalak eraldatuzgauzatzenziren.Halaere, Linnaeus ektradizioahautsizMammaliaterminoaeratuzuen, etamuzinegin ...
|
|
|
...Areago, Aristotelesek bestetaldebitan banatuzituenkuadrupedioak; batetik, bibiparoetailetsuak, titidunakdirenak (egunugaztundeitzenditugunanimalietarik askobesarkatuz), eta, bestalde, obiparo etaezkatatsuak (egunnarrastideitzenditugunak etabaizenbaitanfibio). Hegaztiek bestetaldebateratzenzuten, animaliaodoldunen artean: bi zangodunak, bainaezerektoak.Azkentaldekoakarrainakziren, uretakoakizanikez
|
baitzuten
, ez hankaibiltaririk, ezbesorik, ezhegorik.
|
|
|
Ordukonaturalistekezzutenberehalakoan segituRay kmarkaturiko bidea.Linnaeus ek, ohikoazenez, QuadrupediaerabilizuenSystema naturaerenlehenargitarapenean, 1735ean.Hala ere, gizakiakkuadrupedioenarteansailkatu
|
zituen
, eta, horrekaskorenhaserreaekarriziolarik, kokapeneztabaidagarri etadeserosohorrekedobultzatutahasizenzeozeregokiagorenbila. Ezdagoesanbeharrik, Linnaeusezzenlehena izan, gizakiakanimaliakdirelaikusizuena.Kasurako, PierreBelon ek1555eannabarmenduzuen gizakiarenetahegaztieneskeletoenantzhandia, etaEdwardTyson ektxinpantzebatdisekzionatuzuen, Homo sylvestrisizendatu zuena, etaargi geldituzenespeziehorrenetagizakiarenartekokidetasunestua, anatomiaridagokionez.Aristotelesekberakgizakiakuadrupedioiledunbibiparoenarteankokatuzuen, baina, ErdiAroanzehareskolastikoeknaturarenbaitatikaterazuten, etaaingeruenpareraeraman.Ikuspegihorrekinbat, JohnRay k, esatebaterako, ezzuengiza jendeabereliburuaninkluditu, lehenagoGesner eketaAldrovandi kbezalaxe.Gizakien arimahilezkorraezinzengainerakopatarienarteansailkatu.
|
|
|
Ordukonaturalistekezzutenberehalakoan segituRay kmarkaturiko bidea.Linnaeus ek, ohikoazenez, QuadrupediaerabilizuenSystema naturaerenlehenargitarapenean, 1735ean.Hala ere, gizakiakkuadrupedioenarteansailkatu zituen, eta, horrekaskorenhaserreaekarriziolarik, kokapeneztabaidagarri etadeserosohorrekedobultzatutahasizenzeozeregokiagorenbila. Ezdagoesanbeharrik, Linnaeusezzenlehena izan, gizakiakanimaliakdirelaikusizuena.Kasurako, PierreBelon ek1555eannabarmenduzuen gizakiarenetahegaztieneskeletoenantzhandia, etaEdwardTyson ektxinpantzebatdisekzionatuzuen, Homo sylvestrisizendatu
|
zuena
, etaargi geldituzenespeziehorrenetagizakiarenartekokidetasunestua, anatomiaridagokionez.Aristotelesekberakgizakiakuadrupedioiledunbibiparoenarteankokatuzuen, baina, ErdiAroanzehareskolastikoeknaturarenbaitatikaterazuten, etaaingeruenpareraeraman.Ikuspegihorrekinbat, JohnRay k, esatebaterako, ezzuengiza jendeabereliburuaninkluditu, lehenagoGesner eketaAldrovandi kbezalaxe.Gizakien arimahilezkorrae... Alabaina, anatomiakonparatuarengarapenarekingeroetalekutxikiagozegoenarimarentzat, eta, laster, ukaezinbihurtuzengizakiarenanimaliatasuna.
|
|
|
Esanbezala, naturalistagutxibatzuek Quadrupedia erabiltzensegitu
|
zuten
, etaareago, besterenbateksistemaalternatiboa proposatu.Henride Blainvillefrantsesak nomenklaturazoologikoaarrazionalizatu guran, 1816an, ugaztunentaldeaPiliferaberrizendatuzuen (ile eroaleena), hegaztienaPennifera (luma eroaleena), etanarrastienaSquammifera (ezkataeroaleena). JohnHunter ingelesak Tetracoiliataldeaproposatu zuen1861ean, lauganbarakobihotzanabarmenduz.Kritikahoriekguztiekosoarrakastamurritza edukzuteni, etaLinnaeusen Mammaliterminoaakaurreraeginzuen.
|
|
|
Ekidnaugaztunosoprimitiboada, narrastienezaugarri batzukgordedituena, esate errazbaterako, arrautza bidezugaltzea.Halaere, edozein ugaztunenantzera, odolberokoanimaliada (gainerakougaztungehienentenperaturabaino baxuagoa edukiarren? 30º32º?), gorputzailezestalita
|
duena
, etaguruinberezi batzuenbidezkumeak esnezelikatzendituena.Ileezgainera, ekidnaarantza babeslezgaineztatutadago, kirikinoengisara, etaarriskupean kiribilduegitenda, aurpegia etagorputz adarrakbarruangorderik.Deigarriada, bestalde, ekidnarenelikadura, termitakbaitiraharenhazkurriiabakarra.
|
|
|
JeanEtxeparerenumetakooroitzapenetanpeludoaklekuzabalabetetzen
|
du
, eta, goragoikusidugunez, hainbatazalpenemandizkiguhareningurukoak.Baina, peludoazgainerabestepataribiagertzenzaizkiguoroitzapen horietan:
|
|
|
Jakina, gordezulohoriekbabeshandikoak diraeguzkiarenetaharrapakarien aurrean, eta, bestalde, ugalketaren urrats guztietarako guneaproposa eskaintzendietebizkatxei, delaparekamendu, jaiotzazeinedoskitzerako. Arrakurterosakabanatzendirabizkatxeradesberdinetara, eta, horidela eta, sakabanatuaurretik pisuhandialortzen
|
dute
, prozesuaenergetikoki garesti suertatzenbaitzaie, taldedesberdinenlurraldeek ezbaituteelkargainjartzen, eta, batezere, lehiatuegitendirelakotaldehartzailearenarrekin.Dena dela, tamainadadimorfismo sexualarenezaugarrinagusia.Panpetanugalaldibakarraegotenda: parekamenduakmartxo apirilean etajaiotzakuztailabuztuan.Gehienetan200g kokumebijaiotzendirasabelaldiko, etaamek zortziastebetezedoskiaraztendi...
|
|
|
badirudipopulazioekgoraeginbeharizanzutela, etaez, ostera, suntsitu. ...osuntsipenaknahikoaerrazazaldaitezke, izotz aroaren maximoangune horiestepaartikoz estalitaegonzelaonartuz (kasu: bibliografia iturridesberdinetan, gauzaberberaizendatzeko, estepa tundra?,, estepaartiko, eta, sabanakriofitiko, terminoakaurkituditut). Izanere, horrelakoestepa batekjatekougariekoitzikolukeanimaliaalatzaileentaldeentzat.Estepa artikoarendesagerpenak animaliendesagerpenaondorioztatuko
|
zuen
. Horrela, ustezkoestepaartikohorimaldanbeheraabiatukozen, zeren, izotz xaflenurtzeakitsasmailaren gorakadaekarrizuelarik, Beringitsasartekourekorduraartekolur zubiarengainetikhedatubaitziren.Klima, itsasoko urakBeringiako lautadagaineztatzean, epelagoetahezeagobihurtuko zen, etahortaz, orduraartekoestepaartikobelartsuak, inoizbenetanexistitubaldinbazen, bideaemangoziontundrarieta, geroago, zurzuri, sahats, haltzetaizei basoei.
|
|
|
Azalpenklimatikoak osogogobetekoaksuertatuezdirelarik, ehiztari prehistorikoekburuturikosarraskiarenaukerakhartuduindarhandiaadituenartean, batezere, ArizonakoUnibertsitatekoPaulS.Martin eneskutik. Sarraskiarenhipotesiaren arabera, esangabedoa, ehiztariprehistorikoek zutenPleistozenokomegafaunasuntsitu.PaulS.Martin eknabarmendu
|
duenez
, baiAmeriketako etabaiAustraliakomasa suntsipenekbete betean kointzidituzuten, lurraldehorietaralehengizakiakheltzearekin.
|
|
|
Ehiztarien aurrerapenaren sekuentziakronologikoa egokiro uztartzendaPleistozenokougaztunhandien suntsipenprogresiboarekin. Sarraskiarenhipotesiaren arabera, ehiztariosotrebe batzuekBeringiazeharkatu zutenetahegoalderantz zabalduziren: populazio nahikodentsoamantendu
|
zuten
, ugaztunhandiez elikatzenzirelarik.
|
|
|
Halandaze, Clovisehiztariekeraginkortasunzinegetikogalantaeduki
|
zuten
, etatokian tokian triskantzahondatzaileakburutuzituzten.Dirudienez, animalia saldoosoakbideratzenzituztenpaduretarantzedotaamildegietarantz suazuxatuz, halatannon, ehizaldibakarbateandozenakaaleakababaitzitzaketen, ehunkabeharbada.Erahorretara, ugaztunhandienpopulazioekerrekajokozuten, osolasterminimobideragarrietatikbeherajaitsiz. Esangabedoa, behinherbiborohandiakdesagertuarazitaatzetxotikjoangozireneurenharrapakariaketasarraskijaleak.
|
|
|
...iaizanzela, zamalkatzenzituztenzaldiekindiarrenarteansorturikoizu laborria.Indiarrekezzutenzaldiaezagutzen, etaezinagoizugarriabegitanduzitzaienkonkistatzaileakzaldizagertzea.Jakina, klima aldaketaizanzeinClovisherriaizan, jatorrizkozaldi behorrakPleistozenoko suntsipenekezabatuzituztenAmeriketatik, eta, heinbatean, konkistatzaileenaldeeginzutelaesandaiteke, indiarrakinferioritate baldintzetanutzi
|
baitzituzten
.
|
|
|
...nzengizakienjanari iturrigarrantzitsuenetarikoa, etabesteakbestehorrexekbehartuzuenabeltzaintzaetalaborantzaren garapenamundukobazterdesberdinetan.Eraberean, Tim Flannery kmegafaunarendesagerpenariegotzidioAustralianhainsarri gertatzendirensuteerraldoien errua: sasoibateko megaherbiboroekjaten zutenbazka, gaureguntonakaetatonakametatzenetaihartzendahango lautadamugagabeetaneta, aldika, suakhartzen
|
du
, inguruosoakiskaliz. Bestalde, Ameriketakolandare espezie askokfruitumastodontikoak ekoiztendituztealfer alferrikusteltzendirenak: ustedenez, megafaunarekinbaterakoeboluzionaturiko fruituakdira, baina, bikotekideekologikoaksuntsitutakoanalferrikgaltzendiragauregun, ezbaituteganorazko sakabanatzailerik.Horietakoenberrikonplituaaurkitukoduzu Barlow en liburuan.
|
|
|
AitarenanaiakereLekorneraitzuliziren, bata, Pierre, Hiriartiaetxera (edoIdiartia), etabestea, Bernard, Orzakuaetxera (geroagoBlanxarrenia bilakatukozen). JonCasenavekdioskunez, hiruanaiakdiruzpolitozebiltzan, zeren, etxebanaerosteazgainera, hainbatfuntseskuratu
|
baitzituzten
, Lekornen bertanetaMakean.Dirudienez, errentez bizidenaren bizimoduastidunaeginzuten, artzaintzaedotalaborantza oroitzapenen kutxanondo gordeta.
|
|
|
...aianostalgikohorretanzeharbururaetorrikozaizkionahasianhaurtzaroko erreminiszentziak etaAmerikanbiziizandakonekeaketailusioak, baina, sorterriabisitatzekoamets zaharragauzatzean, orduantxekonturatuko daAmerikaduelabenetako herria, etaberarenganantz deiegitendiola.Izanere, eleberriarenazken orrialdeanEuskalHerrirabehin betikobueltatzekoeskatzendiotenean, bihurtugabeetaburuarekin ezetzesanezerantzun
|
zuen
:
|
|
|
LukaBabakida, esangabedoa, lauanaiahorietatik zaharrena.AldudekomedikuakezdiguLukariburuzkoargibidegehiagorikeskaintzenBuruxkakliburukoatalhorretan, izanere, horKarnotxakurlangilearenheriotza lazgarriakontatunahidigu eta:. Enebihotzmina etanigarrak!... Ezdut
|
ukan
, arimazegia, enebizian, nahigabesaminagorik.. PiarresLafittekbildudituaitaBlasMendiondokoaren gainekoak, baina, ezduguremedikuarekinlotu.
|
|
|
LukaBabaki (Lekorne, 1873; Fismes. Marne? 1914), Blas Mendiondokobilakatuzen899an, kaputxinoegin zenean.Burgosalderajoan zen, Frantziakfraideakdesterratu
|
zituenean
; geroago Oiartzunenkokatuzen.Predikarihanditzatfamatu zuten, etaberepredikuak argitarazitzangaldatuzioten: 35hitzaldizosotuzuen Heren Ordenakoerreglaren chehetasunakliburua (1914). GerlaHandianBaionara itzulizen, 249.erreximenduansartzekoapaiz lanetarako.Obusbateksorbaldan larrikikolpatutahil zen.
|
|
|
LukaBabaki (Lekorne, 1873; Fismes. Marne? 1914), Blas Mendiondokobilakatuzen899an, kaputxinoegin zenean.Burgosalderajoan zen, Frantziakfraideakdesterratu zituenean; geroago Oiartzunenkokatuzen.Predikarihanditzatfamatu
|
zuten
, etaberepredikuak argitarazitzangaldatuzioten: 35hitzaldizosotuzuen Heren Ordenakoerreglaren chehetasunakliburua (1914). GerlaHandianBaionara itzulizen, 249.erreximenduansartzekoapaiz lanetarako.Obusbateksorbaldan larrikikolpatutahil zen.
|
|
|
Kontuakkontu, 1894koazaroanBordelerajozuen, medikuntzaikasterat, etaamaituaurretiksoldadutzaeginzuenProventzan, 1898koazarotik1899koirailabitartean.EgonaldibatereeginzuenParisen.Denadela, Jean Etxeparek Quelquesremarquessurlejoueur depelotedoktore tesiaaurkeztu zuen1901ean, uztailaren11n.BestebehinereLafitterenazalpenetarajoko
|
dugu
, oraingohonetantesiarennondiknorakoakezagutzeko:
|
|
|
Gerojokohorrek dituenhamahiruondorioikertzenditu: 1.nola besoarenharat hunatekeskuinekosorbaldabertzelakatzenduteneta zergibelondohelduzaionbular kaiolaedo sahets hezurreriaguziari; 2 nundikerrebeslariekbesoagaltzenduten, aitzineratetaairetikezin joa
|
baitukete
; 3.zergatikpilotariariusubizkar hezurra doi doibatezker zeihartzenzaionkanpo alderateskuinekosorbaldaapalduzetaxutik dagolarikgorputzaeskuinekozangoarengainerat berma raziz; 4.nola pilotakbular gainetabeso ginarrakhaztendituenlarrupetiklodigune batzuagertzerainokoan; 5.nolaluzarasorbalda ginarrakazkarkimakurtzendirenetapozoinakakitzetiksortzen; 6.zeraldakuntzaederrakgertatzenzaizkonbesoari, halae...
|
|
|
...zendirenzertzeladetarikobatzuk.Esatebaterako, bateanDurkheimagnostikoazelairakurrikobaduzuere, hurrengoanateotzataurkeztukodizute; sarritanantiklerikal gisaradeskribatutaegotenda, eta, areago,, aitasantusekular, esatenziotelaerantsiz.Durkheim ekelizarenkontraetaateismoarenaldeeginbazuenere, horizientziarenonerako eginomenzuen, zeren, bestalde, moralitateaetaerlijioaegitadasozial modurainterpretatu
|
baitzituen
, eta, izatez, baliopositiboazutelaustezuen, gizarteatrinkotzenlaguntzenzutenheinean.Esatebaterako, Durkheim ek suizidio tasakaztertuzituenprotestanteenetakatolikoenartean, eta, azalduzuenez, katolikoenartekogizarte kontrolestuagoaksuizidio kopuru murritzagoakeragitenzituenkolektibohorrenbaitan.Alegia, Durkheim en pentsaerangizarte integraziorako faktoregarrantzitsua daerlijioa, besteak beste suiz...
|
|
|
Kaliforniaaldeaneuskal kazetabikaleratuzirenXIX. mendearenamaieran.AmerikanjaiotakoMartinBizkailuzekEscualdunGazetaaterazuenLosAngeles en1885ean, bainairakurle faltazhirugarrenzenbakiarekinitzalizen.Bestalde, 1893anJeanPierreGoitino ainhoarerrientakCaliforniako EskualHerriaaterazuen.Lauzpabosturteziraun
|
zuen
–ezdagoarginoiz arte?, baina, berauereirakurle eskasiazitxizen.Kaliforniaaldetik, dirudienez, euskaldunfrankozebiltzan, baina, irakurleurri.
|
|
|
Lerrootanirakurriahalizandugunez, besteakbeste, euskararenbatasunarendefendatzailegarrantzitsuenetarikoaizanda.Nolanahi, orainarte aipatutakoezgainera, Parisenukanzuen, krisiintelektualean?, berefedea galduzuenBuruzainek, EuskalHerritikurruntzendireneuskaldungehienengisara edo.Xarritonekjaso
|
duenez
, 1895eanHiriart Urrutik, un enragédebasque, quinesembleavoirperdu, parsuitedesonlongséjour à Babylone Paris, quesareligion, esanezdeskribatuzuenBuruzain.Kontu horrengaineanezdakigugauzahandirik, salbu etaetxekoeketaherrikoek harenfedearengalerazela etaeskutitzetankezkaiaetengabeaadierazten dutela.Halaere, badirudiheinbateaneboluzioareningurukoideiekbeteko zutelahutsunehori, behintzat, horixepe...
|
|
|
Eugène Dubois() anatomistaholandesa.Ospe zabalalortu
|
zuen
, Europatik kanpokohominidogoiztiarrenlehenaztarnak aurkitzeagatik. Javairlaindonesiarreanidorozituen1891n, etagauregunHomo erectus gisaradaudesailkatuta.
|
|
|
ErnstHaeckel enmundu ikuskerazientifikoarenmuina, naturaren sakoneandatzanbatasunafrogatunahianzetzan, eta, izanere, Jainkoaeta naturagauzabatetaberazirelaesatenzuen, etaezzegoelabanaketarik materiarenetaizpirituaren artean, alegia, gorputzetaarimaartean.Halandaze, Haeckel ek errealitatebakarrabegietaratzen
|
zuen
, hauda, kosmosaren interpretaziomonistikoahobetsizuen, etabizitzaosoan guztiz oldarkorarituzen orduanerabat zabaldutako interpretazio dualistikoaren kontra.Monismoa, izatez, erlijiotzatjozuen.
|
|
|
Ontogeniarenetafilogeniarenartekoparalelismoa, Haeckel enarabera.Haren iritziz, edozein animaliaren garapen enbrionarioan? Monoxeniadarwinikoralarenairudikatudu, bost urratsdaude, animaliaren eboluzioaksegituduenprozesukobostmailanagusiak erakustendituztenak.Labur esateko, sinpleenetikkonplexurantzdoazenbost urratsenbrionario horietan Haeckel ekunizelularitatearenlorpenaren etaunizelularitatehorretatikplurizelularitateetamultizelularitaterainokoprozesuebolutiboarenislaidentifikatu
|
zituen
, etabailehenanimaliaprimigenioarenagerpenaere.Irudianikusdaitekeenez, Haeckel ekizen paraleloakproposatuzituen segidaontogenikoetasegidafilogenetikokourrats bakoitzarentzat.
|
|
|
Haeckel enlegebiogenetikoaren arabera, ontogeniak filogeniaerrekapitulatzen du.Legehoriilustratzeko, Haeckel ekornodunen enbrioienirudiakargitaratu
|
zituen
, gerorabiologiazko eskuliburuetanzabalkunde ikaragarriaedukiizandutenakgaureguneraarte.Hala ere, enbriologoek gezurtatu eginzutenlegebiogenetikoadagoenekoz XIX.mendean.Irudikatutakoenbrioiakondokoakdira ezkerretikeskuinerantz: arraina, arrabioa, dortoka, oiloa, zerria, behia, untxia etagizakia.Konturazaitezkeenez, ezdaudeilustratutaornodun klase guztiaketa daudengehienakugaztun plazentalioenenbrioiak dira.
|
|
|
Nolanahi, Haeckel enhipotesiak Pithecanthropus erectusgizakiaren estalgetzeabideratuzuen eraberean, monerobatzuen, aurkitzea, sortarazi zuen.Haeckel ekberak, Protogenesprimordialis bataiatuzuena laginduzuen Nizan1864an, eta Protomyxa aurantiacaLanzaroten1867an. Zalantzabarik Bathybiushaeckelii izanzenospe gehienlortu
|
zuena
monero horienartean; gogoratu, Huxley kdeskribatuzuen1868an, bainahandikurtegutxiraegiaztatuzen, izatez, kaltziosulfatoarenprezipitatukoloidalbatzela, hauda, itsashondokolaginetako istilareneta alkoholarenerreakziozsorturikozeozer. Eta horrekezabatueginzuenBathybiusetaaurkitutakogainerako moneroenbenetakotasuna: bizia etaez bizialotunahianpostulatuzituen Haeckel ek, baina orduan deskribatutako moneroakguztizez organikosuertatu ziren.Horrelaizanik, komunitatezientifikotik desagertuzjoan ziren, ezari ezarian, moneroen aipamenak.
|
|
|
LéopolddeFolin() markesa.Ozeanografiaren aitzindarietarikobatizan zen, eta1880 83tartean zenbaitlaginketa kanpaina eginzituenAtlantikoeta Mediterraneonbarrena, TravailleuretaTalismanitsasontziezbaliatuz.Halaber, IparEuskalHerrikoazterketafaunistikometodikoahasi
|
zuen
, etabatezerebarraskiloaklanduzituen.Ikerlan malakologikohorietanlorturikozenbaitdatu, Folin markesarenustez, euskaldunakAtlantidatiketorriak zirelaproposatuzuenhipotesiarenaldeinterpreta zitezkeen.
|
|
|
Denadela, nikbestepuntubatnabarmenduko nukeeskutitzhorretatik, etadaeskaintzendigunEtxeparerenpotreta, hainzuzenereegindigun harenargazkipsikologikozehatza.Gainera, ezdabakarrikgutunakesan dioena, ze, badagoesanbarik ereulertzeraematendiguna. Esaterako, urgulutsualzenEtxeparemedikua. Zereneskutitzairakurritakoan jakinizan
|
dugunez
, urguilutsuadelaPierreBuruzainek esatendubereburuaz, baina, Etxeparerenharrotasuna, Hiriart Urrutirenlumamiragarriarisinestekotan, neurrizkanpokoada, bestemagnitude batekoa.Ildohorretan, gogoratu Larresorokourteetanere, bere buruarenjabe, eta, bere aburuennagusi, irudikatudigulaLafittek.Hiriart Urrutirenbegietan, orozgain, briden beharraduenpottokadahogeitagutxiurtekoEtxepare, adorezetaindarrez galapandoana, eta, zeiharkabadaere, oneratitzulia; zalgurditikgogotsutiratukodu, baina, hobelitzatekehirunazkauztartzeaerdikolekuan, alboetakomandoekbideradezaten.
|
|
|
FriedrichWilhelmNietzsche() filosofoalemana.Filologiaklasikoaikasi zuenBonn etaLeipzig en (1864), etairakasleaizan zenBasileakoUnibertsitatean, 1879raarte.Hurrengo hamarurteanosoidazlan garrantzitsuakplazaratu
|
zituen
, halanola, Honela mintzatuzenZaratustra (1883), Ongiazetagaizkiazharaindi (1886), etaMoralaren genealogia (1887). Suitzanbiziizanzenbitartean, RichardWagner konpositorearenadiskideaizan zen.Osasun arazoakaspalditikedukizituelarik, 188889koneguanzoroetxe bateansartuzuten, hil arte.
|
|
|
Nortzuk etaapaizaksalatudizkigu Etxeparek jalehorretan, apaizei leporatzendieeuskararenkamustasuna, hauda, euskaraElizakinstrumentalizatu duelaesaten arida, etabaideitoratzenereberorrenondorio murriztaileak.Baina, sakonagodoapasartehorretako kritika.Izanere,
|
hastekoJesukristoGalileakozurginsemesoilgisadeskribatu
du, alegia, era horretaraJaungoikoarensemeizaeraukatuz, eta,, Mariarenbirjintasunaere.Areago, GalileakozurginsemepedoilaesandioEtxepareknazaretarrari, etaguripedoilhoriarrotzsuertatubazaiguere, mediku tradiziozaleakberehalakoanikusidubotikariareniraina, zereneta, ekialdekoeuskalkietanzorriztoari esaten baitzaiopedoil; Etxeparekkemenbakoa adieraztekoerabilizuen (esangurahoriliburuarenoin oharbatea...
|
|
|
...deskribatu du, alegia, era horretaraJaungoikoarensemeizaeraukatuz, eta,, Mariarenbirjintasunaere.Areago, GalileakozurginsemepedoilaesandioEtxepareknazaretarrari, etaguripedoilhoriarrotzsuertatubazaiguere, mediku tradiziozaleakberehalakoanikusidubotikariareniraina, zereneta, ekialdekoeuskalkietanzorriztoari esaten baitzaiopedoil; Etxeparekkemenbakoa adieraztekoerabilizuen (esangurahoriliburuarenoin
|
oharbateanzehaztu
zuen). JurgiKintanaren arabera, horixeizangodaJesukristorenaurkainoiz euskarazidatzidenaurrenekoiraina.
|
|
|
Nireustezaskozadierazgarriagoa daurteberekoudaberrianargitaratu
|
zuena
, izanere, gogoalibreagozebilkiokeenAldudekomendi bazterretatik literaturazpentsatzen, etahorplazaratutakoakezdu, ziurrenez, Hegoaldeko euskaltzaleeneraginzuzenik.Eta, bestalde, oso osoesanguratsuadela deritzot, kontuanhartutagerlahandiaamaitu berritanidatzia dela, etafrantsesabertzaletasunakden dena kutsatzenzuela.
|
|
|
...apiztendueskualdun zerbaitdakitenguzienbaitan.Baduurtheandana, Espainiakogurehaurridek amestuzutelahanidekitzeaeuskaldungazteriarentzat, ikastetche nausibat, nunargiberensemeakhamazazpi, hemezortziurthetarik harat.Zerzuzenagorikalabainanholakoetchebatenukaiteabainogizadibatentzat, gizadihaubere etorkiazbertze gizadietarikberechadelarik, halaberberemintzaiaz, halaberorainobereohidurez! Onhartzenere
|
dugu
, ederresten, holakoikastetchebateanerakaspenakeskuarazlitezkelabehareman, eskualerriguziakburuzagiberakukanezgerozbaieta mintzaibera.Hizkuntzaberdina, buruzagiberak, sinestebertsuak, jaidurakizaitezberdinetaohidurak, gainerajakitatebakarbatenithurria,, zer altchagarria, zinez, eskualdungizadiarentzat! Zerurratsageureburuarenjabegorat!
|
|
|
Lerrootangaitzaren deskribapenazgainera, izenaereazaldu digu AlbertConstantinek, edohobetoizenak.Izanere, horikusiduguzergatik esatenzaiontintaren gaitza, hauda, ankriareneritasunaetabaimin horia. Azkenhauizenberezikiegokiadanireirudiko,
|
baditu
etaherrikoitasunak damaiondotoreziaxumea, baibeharduenzehaztasuna, etabaiantzerako gaitzekikoizen kidetasunaere, kasurakohorduguConstantinekberakaipaturiko ametzetaharitzenmin zuria.Ustedut, berreskuratubeharrekoizenakdirela, erabilerateknikoetarako.
|
|
|
Misiolari gaiakXotroeneanbertanegin
|
zituen
lehen mailakoikasketak, etxekobarnebateanbermatzenbaitzenauzoko errientahaurrenargitzerat. GeroLarresororabidalizuten, eta, antza, hanpiztuzitzaionaldudarestudiantearitokisalbaietaratjoatekobokazioa, jakinaPierreDurisburu (18251890) beskoiztarmisionista aipatuarenbizitzairakurriz.Larresoronamaitutaetasoldadutzaeginetaostean, urtebizegonzenBaionakoSeminario Handian eta1903ansartuzenParisekomisionistegian.
|
|
|
Etxeparek, urrentu, daukute zubiaidatzizuen1910 urtearenhasierakokronika batean.Azkenekotz!
|
Bazuen
bortzhilabetehasiazela[...] Bazteretxetakoekdiotehiria arizaukulaedertzen egunetikegunera.Zubiondoko etxehandihori. Uhidea, da: horkoapartamentubatean biziizanzenJeanEtxepare medikua.
|
|
|
EzdaerrazaAlbertConstantinmedikuariburuzkoargibideaskoriklortzea ohikobibliografia iturrietara jozgero.Gehienezbizitzakodatanagusiaketa Jean BaptisteConstantin idazlezuberotarraren semeaizanzelaaurkituko
|
dituzu
, edukiizanzuenkargurenbatenaipamenazbatera.Horrenadibidea izandaitezke kasurako, Zuberoako idazlezenduakliburuanJean Louis DavanteuskaltzainakJean BaptisteConstantinen ataleaneskainidizkion lerroak:. Berlekuan(= Atharratzen) luzazkontseilariorokorizanenda idazlearensememedikua, Albert(), aitabezalaeuskaltzale beroa, bainaidazteariezhainemana, beharbada denbora eskasezberebieginbideen gatik.. Nola...
|
|
|
Albert Constantin jaunmedikua1903koazaroaren22anezkonduzen MarieClaireAmestoirekin(), hainzuzenere, Saint Martin HarriagaMorroxko Hazparneko alkateetadiputatuaberatsokituaren alaba sasikoa.Hirusemeedukizituzten: Jean (1904), Arnaud (1905) eta Pierre (1906). LehendabiziHernanikojosulagunenikastetxeansartu
|
zituzten
, alegia, PierreLhande() euskaltzainzuberotarrabizizen egoitzara, baina, GerlaHandiarekinmuga arazoaklarritueginzireneta Pauerabidalizituztenikastera.
|
|
|
Hauda, ohikobideetatikBaionakoLasserreedoLamaignèremoldiztegietarajobeharrean, Etxeparek, Azkuerenurratsenatzetik, atzerrianargitaratuzuenliburua, etaberesosetatikzuenordaindu argitalpen kostu osoa. Badirudierahorretarajokatuzbertakoapaizteriaren kontrolpetikatmantendunahiizanzuela.Arrazoiak arrazoi, Jon Casenavekazpimarratu
|
duenez
, osodeigarria daBuruxkakEuskalHerritik kanpoargitaratuizana, Baionaneuskalliburuenargitalpeneanespezializaturikomoldiztegibiegonikere.Zernahigisaz, 1909koazaroanargitaratuzelarik, liburuahurrengo urteanhasizenzirkulatzen.
|
|
|
Aitarendebekuagorabehera, Etxepareklagunbatzuenarteanzabaldu
|
zuen
–liburuozarra?:. Haatikadinbatetakoeskualtzalebatekdoiaipatzen bazion, hitzpollitbatekinzart! emanenzionpresent, gogorarazidiguLafittek. Harihorretatiktiratuz, xehetasungehiagoirakurdaitezkePierreBuruzainek Lacomberi1913anigorritakoeskutitzbatean:
|
|
|
Sasoibatean. TereIrastortzakdioenez, liburuakforratzenzirengaraian? nahikotxoibiltzennintzenVillasanterenHistoriadelaLiteraturaVascaliburuarenorrialdeetanatzeraetaaurrera, gureParnasotxikikoizenerabatezezagunakdeskubritzeneta, aldiberean,
|
irentsinahian.Pozarrenarakatzen
genituen hangolerro sailak, erruzeskaintzenbaitzizkigutengureezjakintasunhistorikoaaseetabetetzen zutendatuak.Denetarikaurkitunuenbertan, baina, badaudehirukontu, gainerakoenaldean buruanfreskogelditu zaizkidanak.Izatez, ezdutezerikusizuzenikgureliteraturarekin, baina, anekdotekingertatzendena, eurokazgogoratueta, batera, hariberetikbestemakinabatdatubururatzenzaizkit.
|
|
|
JeanMartinHiribarren (Azkaine, 1810; Baiona, 1866). UrruñaetaBardozekoerretoreaizanetagero, Baionakokalonjeizendatuzuten1865ean.Eskaldunak (1853) poema daharenidazlanik famatuena: erudizio handikoliburuhorretanhainbat datudaudeohitura, joko, pertsonaiaetaabarrengainean.UrtebereanMontebideokoberriakargitaratu
|
zuen
, eta1858anEskaraz egia.
|
|
|
...¤hr (Legazpia, 1900; Berlin, 1945). UdanakoKataberameatzetakogerentearensemea, gaztetatikhurbilduzeneuskararenmunduraetaEuskaltzaindiarekinkolaboratuzuen.FamiliarekinbateraAlemaniaraitzulizenean, BaskischundIberisch, euskaraetaiberiera, doktore tesiadefendatuzuenGöttingenen.BigarrenMundu Gerlanitzultzailegisaarituzenhainbatfrontetan, etageroBerlinen interpretarienirakasle.Gerlarenazkenegunetanhil
|
zuten
.
|
|
|
Egiaesateko, nikneuknahiagonukeerrefusarenepisodioabenetakoa balitz.Kasurako, EdwardSpencerDodgson() euskaltzalexelebreaerebegikoagoaegitenzitzaigunLewisCarrollidazlefamatuarenanaia zelaustezenean.Charles LutwidgeDodgson daAlicerenabenturaklurralde miresgarrianliburuezagunarenegilearenegiazkoizena.Dirudienez, nahastehorrenhasieran Mitxelenaberaegonzen, Dodgsonbiokahaidetzatjo
|
baitzituen
, etaokerranahikotxozabaldu dagerora.Okerrakoker, begikoagoazitzaigunLewisCarroll enanaiaustezkoa, EdwardSpencerDodgson soilabaino.Eraberean, glamorosoagoazaigu, etaordukogiroarenadierazlebikaina?, Etxepareandregaiakerrefusatua.
|
|
|
Jakina, horrelako gizasemea, tximeletak eta ehizatzendituenalez, ikuskizunapartasuertatukozenAldudeko bazterretan, etahortikatxikikozuen xelebre ospehori.Ospeagorabehera, JeanEtxepareele ehiztarijarraikia izanzen, argitaraturiko eskutitzetanbehadezakegunez, baina, bildutako materialak Lacomberentzatedukizezakeeninteresdialektologikoaz gainera,
|
bazuen
garrantziaereEtxeparerenliteraturhizkeraeraikitzekobidean.
|
|
|
Estutasunhorrek, dioskunez, hainbataukera moztuzizkion, eta, antza, idazterakondenatu
|
zuen
, idazlearen, lanhurri, idoretasarimeheko, jardunhorretara, baina, ezsosakirabaztearren, ez dagoesanbeharrik.Egiada, guremedikuabeste euskaltzaleezagunaskobainodezentegutxiago mugitzenzenordukoekitaldietara.
|
|
|
antolatzeko egitasmoaz. Era berean, 1911nbizpahiru herritarrek hartugogo
|
zuten
, telefonoarenharia euren etxeraino ezartzeko; haietarik bat Erreka, ostatu nagusikoa. 1912an, dioskunez,, plazako bi etxerik handienetarat bidatua izan da tutetan, handik goraxago pentze batean sortzen zen iturria.
|
|
|
1912an, dioskunez,, plazako bi etxerik handienetarat bidatua izan da tutetan, handik goraxago pentze batean sortzen zen iturria. Orai delako bi etxek
|
badute
ura ausarki, beherean bezala estai guzietan?. Antza, Baigorri eta Donibane Garaziko laborari etxe anitzek ezarri zuten. Etxepareren lerroetan jakin dugu, halaber, lehen irratiak 1926an entzun zirela, eta urte berean iritsi behar zela argindarra Alduderaino, baina, hitzarturiko epeak bete ziren arren, enpresak ez zuela argirik eman, eta, okerrago, etxeetaraino heltzeko sariak itsuski emendatu zituela.
|
|
|
Orai delako bi etxek badute ura ausarki, beherean bezala estai guzietan?. Antza, Baigorri eta Donibane Garaziko laborari etxe anitzek ezarri zuten. Etxepareren lerroetan jakin dugu, halaber, lehen irratiak 1926an entzun zirela, eta urte berean iritsi behar zela argindarra Alduderaino, baina, hitzarturiko epeak bete ziren arren, enpresak ez
|
zuela
argirik eman, eta, okerrago, etxeetaraino heltzeko sariak itsuski emendatu zituela.
|
|
|
Pentsalitekemedikuizateakabantailahandiko kokapensozialaemango ziola, baina, Alduden bizimodu neketsuadaroa.Ameriketan aberastutako arrantiertxikibatensemeaizanarren, JeanEtxepareinguruosoapaleanbizi zen, justu justu irabaztenzuenbiziahalizatekobeste, etaezinzuendespendiohandirikegin.BuruxkakidatzizuenetiketaEskualzaleenBiltzarreko buru lehenaaukeratuzutenarte, JeanEtxeparekbazterrekokokapenabete
|
zuen
, nahizetageroraosoidazleberritzaile etaoriginaltzatjoaizan.Horrek erakutsikoliguke, JonCasenaveren ustez, euskalesparru literarioanez zegoela lekurikEtxeparerenezaugarridun idazlebatentzat. Alegia, ez zegoentokirikidazlebatentzatzeinaezbaitaherrikoiabainaezta diruduna, bienartekoabaino, idazlebaterezeinaezbaitagoelizarenmenpeetabai dago, bestalde, euskararendimentsioliterarioazarduratuta.Dirudienez, arteanez zegoenEtxeparerentzako, txokoekologikorik?.
|
|
|
...aoroitarriek, eta, areago, monumentuhorietakohildakoenzerrendatristagarriekerakustendigutenez.Hilakhil, ezdakigu denetarazenbat milakaeuskaldunizanzirendeituakarmenhartzera.Aldudekobazterrean, Etxeparemedikuakdioenez, berrogeitazortzisoldadu egonziren; horietarik, hamaikahilzirengerlan, etabestehamarbatek, gerlakosarraskiak, ekarrizituztenaldean.Kasurako, Xotroeneko nagusiaren hirusemeakmobilizatu
|
zituzten
, eta, izanere, Joanesmisionista itzuliegin zenJaponiatik.
|
|
|
Oraintsuplazaratuda, halaber, DomingoUret (Ouretjatorrizkoan) soldaduarenlekukotasuna.DomingoUret1914kourrianmobilizatuzuteneta GerlaHandiaiaosorikeginzuen, 1917anlarrikizaurituzutenarte.Bada, egunerokooharraketamugimenduguztiakkontsignatuzituenhirukarnetetan, hiruagendetan.Dokumentuhoriekamarauneaneskegitaaurkituko
|
dituzu
, etabertanjakingoduzusoldadueuskaldunarruntbatengerlako infernuazelakoaizanzen, etanorainoko izuabiziizanzuten.Adibidez, ikusi1915eko urriaren25aridagokionapuntea:. PrèsdeTahure (Marne) Denborahotza[...] goizianbonbardagaitzaeginalemanekarratzaldianereba bena gurekartilleriahazietafiteichilarazialemanagauacalmehotzbiziki hatikGureyainkohunaothoieginozorikathera nadienziloizigarrihortarikzurelagu...
|
|
|
Halaere, badakusagunez, mende laurden geroagoArnaudAbadiaren ikasleokfrantsesarmadariguztizentregatutaagertzenzaizkigu, harenaginduetarazeharoerrendatuta, eta, areago, gogaideere.Alegia, ofiziozbakegileenarteanegonbeharko zutenapaizgazteguztiak, horiexekdirahain zuzenere, erreximenduenlehenlerroetanzihoazenak.Zergertatudatarte laburhorretan. Ezda errazaazalpenargiaematea, baina, Xarritonekidatzi
|
duenez
, Frantziako gobernuabesteakbestearrotzetsaiarenmamuaerabiltzenhasizen, beldurrarenbitartezherritarrakmenderatzeko, etabide horretatik, Alemaniareninperiogaiztoariburuegitekoaitzakiarekinxurien etagorrien, batasunsakratua, bermatuzen, l. Unionsacréedelakoa.Dena dela, elizaguztizinplikatuzengerlan, etaonartuzuelarik apaizetaapaizgaieksoldadutzarenegitea, hauda, estatuariamoreemanziolarik, batzuen ...
|
|
|
JeanSaint Pierre Anxuberro() Milafranganjaio zen, bederatzineba arrebatanzortzigarrena.Larresoro, BaionaetaTolosatikigarota, 1908anapaiztuzen, Nay ko hirian, etabertakoapaizgaitegianmoral irakaslejarri
|
zuten
, 1914an.Baionako49 erreximenduaneginzuen GerlaHandia, lastersarjentuizendatuzutelarik.Obuseztanden artetikzara zara idazten zituenEskualduna astekarirakogerla kronikak, lursagar zakuengainean ezarrita.Gerlakogurutzea emanzioten, aitafamiliako batenordezoldarbatean zaurituaizateagatik.Geroago, bigarrenaldizkolpatua izanzelarik, presohartu zutenalemanek 1918komartxoan.Gerlaamaitutakoan moral irakas... Bestalde, Eskualdunaastekariarenzuzendariaizanzen1925 30tartean, Baionako apezpikuarenidazkariaizateazbatera.Argazkiotan, bateanapezpikudugu (Arg.: GureHerria, 1930), etabestean, JeanOlhagarai apaizgaiarekin, biboteduna?, biokAlemanian preso etadominak paparrean.
|
|
|
...ersarjentuizendatuzutelarik.Obuseztanden artetikzara zara idazten zituenEskualduna astekarirakogerla kronikak, lursagar zakuengainean ezarrita.Gerlakogurutzea emanzioten, aitafamiliako batenordezoldarbatean zaurituaizateagatik.Geroago, bigarrenaldizkolpatua izanzelarik, presohartu zutenalemanek 1918komartxoan.Gerlaamaitutakoan moral irakaslesegituzuen Baionan.1930eanKartagoko apezpikulagunizendatu
|
zuten
, etahaniraunzuen1937anerretiratuzenarte. Bestalde, Eskualdunaastekariarenzuzendariaizanzen1925 30tartean, Baionako apezpikuarenidazkariaizateazbatera.Argazkiotan, bateanapezpikudugu (Arg.: GureHerria, 1930), etabestean, JeanOlhagarai apaizgaiarekin, biboteduna?, biokAlemanian preso etadominak paparrean.
|
|
|
...riabeltzenakodoleandauzkate?; areago, alemanenurdekeria etaizugarrikeria guztiakdeskribatuahalizateko, nolaeuskarakezduenaskihitzhandieta sarkorrikhorretarako,, alemankeria, berbazizelkatubeharreanaurkituzen, etaerrazaskoadazeradieraztenduenendelegatzea, Orotarikoakjasoez duenarren.Etxeparek, ostera, alemanakgerla etsaibadituere, ezindu ahaztukulturadoixtarraksortudionmiresmena, eta, esatebaterako
|
,
badu idazlanbat1920koa, hauda, HamalaukoGerlaamaituetaberehalakoa, Lekarozeko kaputxinoenikastetxeraegindakobisitaldibatiburuzkoa, zeinean, besteakbeste, fisikako, kimikako etanaturzientzietakokabineteak behatubaitzituen; bada, idazlanhorretanatzeraereagertzendaberpiztuta gureEtxeparerenalemanekikotxundidura.Berriroaitortzendigu:
|
|
|
Hauda, aurrekopasarteaondointerpretatzeko, aintzathartubehar
|
dugu
, batetik, Etxeparekgerraostekogirohiperpatriotikoanidatzizuela, eta, beraz, behartutazegoelagerlanhildakoeneta, zeresanikez, Frantziarengorazarreaegitera, baina, bestalde, gogo bihotzakinoizbainogartsuagozeuzkalaEuskalHerriarenalde.Aldehorretatik, konpromisozkoalokuzioaeginzuelapentsagenezake, balantzarenbesobiekhala holakooreka gordedezaten.Testuinguruarengarrantziazjabetzeko, izanere, nahikoada...
|
|
|
Esaldibereandiosku, bestalde,, bereñimiñoaneratxikia, izandela Frantziarigeroago.HemenereñabarduragalantaduguBarbierren ikuspegiarekiko, izanere, Senperekoerretorearenazalpenetan, ikusidugunez, badirudiEuskalHerriabetidanikizan delaFrantziarentxokobat, eta, areago, horrelakoxeajainkoarenborondatezizandela.Etxeparek, ostera, ezdu inolakobetierekotasunjainkotiarmudaezinikbistaratzen, baiziketatxikiegiaizatearengibelondoa.Alegia, handiakirentsidutxikia, txikia, eratxiki?
|
du
; ñimiñoaberegainazatekeen, beharbada, hainñimiñoaizanezbalitz.
|
|
|
NaziobilakatuaurrekoFrantziaerruralahainbatgizataldebananduez osoturikzegoen, mendeetanzeharegonkoretahomogeneomantenduzirenak.Nahizetaegituraadministratibobakarreanintegratutaegon, gizataldehoriekezzutenbenetakobatasunikeratu, eta, hortaz, biztanleaskoeta askoezaxolakzirenestatuarekiko.Konturagaitezen, gizataldehoriekez
|
zuten
, ezhistoriaezohiturakomunik.Alabaina, egoerakaldaketaerabatekoajasanzuenGerlaHandiarenaurrekoberrogeiurteetan, etabai, zeresanikez, gerlahorriesker.
|
|
|
...nerehistoriarenkorrontenagusia Frantzianaziobakarragauzatzeradoanean, edota, dagoenekozgauzatuta dagoenean, orduantxedatornaziotasunbikoitzarenEtxeparerenaldarrikapena.Aldehorretatik, itxurabateanaskozeguneratuagosuertatudiraJean Barbierbat, ManexHiriart Urrutibat, etabesteanitz, bibaFrantziaoihukatuzutenak.Etxeparek, bestebehinerekorrontearenkontraparatudela konturatuta, zuhurjokatzeadeliberatuko
|
zuen
, etahorrenbestez ezzen tematuantzukontsideratukozituenerrebindikazioetan, nahikoaetasobera edukibaitzuenBuruxkakaferarekin.
|
|
|
Ezdakititsututazebilenedozer, baina, Saint Pierrerenazalpenaerabat senikgabekoairuditzenzait.Alegia, uneriklarrienetan frantsesjeneralek soldadu hoberenakhautatzen
|
zituztela
, hauda, euskaldunak.Baizera! Badakigu, jakin, euskaldunakzelakogizonizukaitzakdiren, burdinazkoak edo, etagorringobikopareazedertohornituak.Baina, zertaradatoreuskaldunen ingurukoespantumerkehori, hainbesteetahainbestehilotzdaudenean eskuartean.NorengainatunahiduSaint Pierrek. Alakontsolagarriagoada gurepertsonamaiteenheriotza, baldinetaepikoaedotaheroikoaizanbada?
|
|
|
Ordukogerla kronikakirakurtzeanbehinetaberriroaurkitzendagerlarieuskaldunakgorestekogogoa, sarritanlarregizkoa.Beharbada, soldaduak, etabaietxekoakere, adoretsumantentzekoizanzitekeen, goiarieusteko, bainaneurribakoairuditzenzait.Usteduthorrelakozerbaitsumatukoduzulaondokopasartean, Saint Pierrerenkronikabatetikhartu
|
duguna
, adibidegisa:
|
|
|
...z, 1928an, Aldudetikbidalitakoberri gisara.Berorretanere, intsumisoeizegokienlegebatenustezkoaldaketadaartikuluaren muina, etabai mugakoherrigehienetansortuduenasaldura,. Amerika zokoetarainolaster hedatuditakena?. Horiereartikuluaseptikoadaheinbatean, etagainera badakarintsumiso kopuru bat:, badaorainoFrantziakoeskualdeguzietarik lau ehun milareninguria, gizonhoitarik?. Ezdakitdatuhorinondikatera
|
duen
, ezetanorainozehatzaden, zereneta, halabalitz, hauda, Frantzia osoan400.000intsumisoingurubaziren, orduanlaburregiabailitzateke arestianaipatudugunkopuruhori, 16.889koa.Gogoratu, denadela, Garatenustezdatuakezdirelaosofidagarriak.
|
|
|
Horixeirakurrinuen, behintzat, Japoniakogaztainondoak EuskalHerrian eginibilaldiakontatzenduenGermainLafitterenliburuan:, futtuéà la guerrede1914?. Alabaina, geroahaztutaedukidutnondikateranuen datuhori, etaluzaroanegonnaiziturribibliografikohorigogoratuezinik. Kontuada, Etxeparerenalokuziokohildakoaldudarrenzerrendanbilatu
|
nuenean
, eznuelaMixelEtxartikaurkituhamaikaizenenartean.Izen falta horrek, ezdagoesanbeharrik, kapituluhonentzakoamaieraprebisiblebarik utzininduen, zereneta, misionistarengaztainekinhasibai, bainagerokontakizunabiribiltzeko, gaztainarik, gabegeratubainintzen.Kontura zaitez, ezingogoratuzkoiturrirenbatenarabera, GerlaHandianhil omenzen, JoanesXabañomisionistakJaponiatikbidalitakogaztainekintxirpiahazizuen MixelEtxarthura, baina, lekuko zuzenadudanJeanEtxepare medikuak ez zuenjaso GerlaHandikoaldudarhildakoenartean.Baldintzahorietanez neukankapituluagaztaineninguruanbiribiltzerik, etaizatez, aurrekoepigrafearekinemannionamaiera.
|
|
|
Ezdakitzergertatukozenhiruhildakohoriengorabeheraagerdadin, baina, badaudebestexehetasunbiaferaenigmatikoago bihurtudidatena. Lehenengo etabehin, jabetueginnaizJeanEtxeparerenkoinatuaizanzela, autuandarabilgunMixelEtxart gaztainondo hazlea, alegia, medikuaren arrebaGraxianarengizona.Horrezgainera, Etxeparekaipatuezzuenbeste hildakobatSt Martin Chabagnoda, Auzkiaetxekoa.Hauda, XemartinXabañohori, zeuerekonturatuzarenez, laugarren epigrafeankontatu
|
dugun
–legendasetati, arenahizpenetxekoada, eta, areago, haienneba, ziurrenez.Argibideñimiño horrek, esangabedoa, areetaintrigagarriagoa bilakatzenduEtxeparerenomisioa.
|
|
|
1919koazaroanburutuzirenHamalaukoGerlaosteko lehenudalhauteskundeak.Azkenekoak1912anizanziren, etaPiarreMokozain aterazen alkate, baina, 1914anmobilizatua, JoanesXabañoXotroeneko nagusizaharrakordeztuzuen. Bi biokzenduzirengerla urteetan, batafrontean40urte
|
zituela
, etaetxeanbestea, 1916an, gerlanzituenhirusemeakitzultzenikusi barik.Halaere, Xotroenekonagusiaren semehorietariko batekhartuzuen segidaudaletxekoburuan.
|
|
|
Atsegin handiadut Broussainzenarenordezhautatubaituzue GeorgesLacombe.Huniba, badoakoeskuarariarenizena.Hortako behardirenjakitateberezi guziezigerida.Langilehurria, nahibaduzu, bainanzoinzorrotz, argietasuduronekoa! Horreneskuararenalderatekoezagutzarenerdiabanekareneeriekin, baneukakeeneburuazerbait; hautemanenduzuzonbategiazmintzonitzauzun, irakurtuko../..
|
duzularik
–RevueInternationale desEtudesBasques, delakoan, Ithurry zenaren liburuazager arazigogoduenkitzika; hobekioraino, argitarat ezarrikodituelarikaspalditikeskuaraosoarengaineanadelatzenari duenlana.EzduzuehaatiknoiztenkabaizikikusikoBilbaon.Idatz zakozueorokardura; akulazazue, etaartetansista.
|
|
|
Adibidez, idazlearena, lanhurri, idoreta sarimehekoadelairakurrikodiogu.Kasuhorretan, Orotarikoanegiaztatuta dagointuitibokiulertuduguna, izan ere, hitzarenhirugarrenadierarenazalpenetan? (Trabajo) difÃcil, costoso.?. Lanhurria, travaillent, quinepeutêtre faitquepetità petit??, dakar, etabeheratxoago, minutieux?. Alabaina, argi dagoenez, AzkueriLacombelangilehurriadeladiotsoneanbestelakoadaEtxeparekadierazinahidiona, alegia, berbarenbosgarrenadiera(. Lent, qui avancepeudansletravail?,?. Langileurria, eloficialquetrabajapoco??) edotaseigarrena(, débil, pusilánime?). ...kberak adierazibezala, dozenabategonaldiegindituAldudenetaEtxeparek150 eskutitzbidalidizkiohainbatetahainbatdatueskainiz; 1918koabenduaren21eanMartinLanderretxeriidaztendiobadituela600etikgoraorrialde, fonetika, morfologia etahiztegiaren araberasailkatuta; baina, Lacombe1947anhilondoan, HenriGavelekpaperhoriekbilatukodituenean,, bizpalaurehunfitxadoi doiaaurkitzenditu, 10batorrialdetanargitaratzen
|
dituenak
–. Alegia, lurrunduegindazorionekotesia.
|
|
|
Nolanahi, badirudiAzkuerenproposamenatentazioriklerragarriena izangozelaAldudekomedikuarentzat.Horretazkonturatzeko, nahikoa dugugogoratzeaPierreanaiaapaizarenobituarioan idatzizuena1932an. PierreEtxepare hamaseiurtezirakasleibilizenlehenagoLarresoroneta ondorenBeloken, baina, osasunaahulduzitzaiolarik, 1919anerretoreigorrizutenDonamartirirat.Etxeparekdioenez,. Donamartihiri403arimako herrittipibatda, Hazparne reniuzpegirat?. Bada, erretoreazenaezagutu
|
zutenek
, elkarrenarteanmintzozirelarikhartaz, ikusizelakogalderazerabiltenezpainetan:
|
|
|
...tatik, nikneukbeharbadaeznuenEtxeparerenbaiezkoitsu itsuaespero, bainabai, noski, eskutitzefusiboagobat: 1920komaiatzaren13koeskutitzean, behingozAldudetikhankaegiteko aukeraagertuzaiola etapozaren pozezagertubeharrean, hotzetasinesgogorikusidugu.Ezzaitulergarri suertatzen.Ematendupartidagaldutzatjotzenduelahasiaurretik.Badirudi, MenéndezPidalenerantzunagorabehera, badakielaaldezaurretikezinezkoa
|
duela
Aldudetik aldeegitea.Inpresioadut, Madrilerajoatekogestioa ondoateraizanbalitzere, EtxepareezzelaAldudetik mugituko.EtaAzkueriurriraarteezinduelaerantzun esanarren, horrekinbatera, eginbide askokjosianaukate, aitortudio, hauda, izatezezezkoaluzatudioia ia.Zerk lotzenzuenEtxepareAldudera?
|
|
|
ResurreccionMariaAzkue Aberasturi (Lekeitio, 1864; Bilbo, 1951). NautikaikasketakeginzituenLekeition, Bilbonbatxilergoa, etaGasteizenfilosofiaetateologiaikasketak.Gasteizen TxominAgirreezagutuzuen etageroztikadiskideizan ziren.Salamancanapaiztu zen1888an.Urteberean, AranaGoirietaUnamuno lehiakide
|
zituela
, Bizkaiko AldundiakBilbokoInstituturakoirekizuenEuskarakatedraeskuratuzuen, eta1936raarteegonzenirakasle.Bestalde, musika ikasketakeginzituenBruselaeta Kolonian. Euskaltzaindiaren sortzaileetarikobat (1918), beraizanzenerakundearen zuzendariaetaarimahil arte.EuskalHerrikozokomokoguztiak miatu zituen, euskaraetafolkloreabiltzen.Obrainobreaonduzuenhainbatalorretan: musika, antzerti, nobela, kazetaritzaetaabar.Azkuerenakdira, besteakbeste, DiccionarioVasco Español Francés (1905), Cancioneropopularvasco (1918) etaEuskalerriarenYakintza (1935).
|
|
|
Hauda, BilboaldeankokatzekoAzkueren proposamenariezetzerantzunarren, EtxeparekBilbokozurrunbilobarruanbizitzeagurakozukeen, eta, esandigunez, horrekinegitenduamets.Gutxienezhamarurtedaroatza ametsetan.Ezdagoesanbeharrik, lumaeskuanhartutalanegiteko, askok Aldudekoedobestebazterren batekolasaitasunahobetsiko
|
lukete
, baina tira.Azkuekberak, Jurgikbildu duenez, nahiagozuenKoloniakoseminarioa, etahorixeadierazizuen1908koeskutitzbatean: –NosésiAdán habrá estadomejorensuparaÃso, queyoenéstemÃo.Estavidadecomunidad, rodeadoycasi ceñido deorden, pudiendoaprovecharparaeltrabajode cadaminuto los58segundos[?] meenamora?.
|
|
|
Hauda, BilboaldeankokatzekoAzkueren proposamenariezetzerantzunarren, EtxeparekBilbokozurrunbilobarruanbizitzeagurakozukeen, eta, esandigunez, horrekinegitenduamets.Gutxienezhamarurtedaroatza ametsetan.Ezdagoesanbeharrik, lumaeskuanhartutalanegiteko, askok Aldudekoedobestebazterren batekolasaitasunahobetsiko lukete, baina tira.Azkuekberak, Jurgikbildu
|
duenez
, nahiagozuenKoloniakoseminarioa, etahorixeadierazizuen1908koeskutitzbatean: –NosésiAdán habrá estadomejorensuparaÃso, queyoenéstemÃo.Estavidadecomunidad, rodeadoycasi ceñido deorden, pudiendoaprovecharparaeltrabajode cadaminuto los58segundos[?] meenamora?.
|
|
|
Unebourgeoisievraimentbasque: horrenpremiasentituduEtxeparek, eta, nireustez, alorhorretarabideratuditubereahaleginnagusiak.Esango
|
nuke
, bai, Etxeparekhainondoezagutudituenherrieuskaldunetako, protoburgeseuskaldun, horientzatidatziduela, etaez, neurriberean, laborarietanekazalexeheentzat.Nireiritziz, idazteanbegienaurreandituenak herrieuskaldunetakomedikuetanotarioakdira, albaitarietabotikariak, maisuetaarrantierrak. Euskaldungoari lotutamantendunahiizanditu protoelitekokidehoriek, alegia, nahiizandueuskarabazterrerat utzez dezaten, beroriekinbateralaborariaketanekazaleakereeuskaldunmanten daitezen.Horretarakoeuskarazidaztendie, jakina, bainamunduzabaleko kontuengainean.
|