|
2021
|
|
|
5.4.6c Beste batzuetan
|
du
motako aditza izango dugu oinarrian, baina argumentu bakarrekoa, hau da, intrantsitibo ergatiboduna (iraun § 23.2.2.4); argumentu bakar hori ez da ‘agentea’, ‘gaia’ baino. Argumentu hori lotzen du atzizkiak eta argumentu horri dagokio ezkerreko izena; bi argumentukoa denean, ‘esperimentatzailea’ da kanpo argumentua (barkatu, sentitu, sinetsi), kor atzizkiak lotzen duena eta horixe da adjektiboaren ezkerreko izenak adierazten duena:
|
|
|
Halakoak dira aspertu, aztoratu, dibertitu, galdu, gogaitu, gozatu, harritu, higuindu, hil, hunkitu, ikaratu, itsutu, izutu, kontsolatu, lotsatu, nekatu, poztu, sendatu, sumindu eta abar.
|
Du
motako aditza da kasu horretan garri atzizkiak oinarri hartzen duena, balio arazle edo kausatiboa duena, alegia. Aditzaren argumentuetatik, kanpokoa da atzizkiak lotzen duena, bere gain hartzen duena.
|
|
|
Beraz,
|
du
motako aditza izango du beti oinarri garri atzizkiak. Bi sail nagusitan biltzen ditu Artiagoitiak (2003) garriren oinarri diren aditzak:
|
|
|
5.5.2e Oinarri den aditzaren nolakotasuna eta atzizkiak lotzen duen argumentua aztertzean argi ikusten da kor (§ 5.4.6) eta garri atzizkien arteko desberdintasuna (zehazkiago esanda, kor eta garri aktibo edo arazlearen artekoa). Biak eransten zaizkie da/
|
du
motako aditzei; lehena, ordea, da baliokoari, inkoatiboari eta bigarrena du motakoari, arazleari. Ez da, beraz, harritzekoa, horrelako bikoteak aurkitzea:
|
|
|
5.5.2g Balio pasiboa duen garri eta kor ere aurki ditzakegu bikoteak osatuaz, nahiz oso ugariak ez izan (adibide gutxi dira
|
du
motako aditza oinarri duten kor adjektiboak). Kasu horietan, du motako aditzak dituzte biek oinarri, garrik barne argumentua, objektua lotzen du, eta korek, berriz, kanpo argumentua, ‘esperimentatzailea’ paper tematikoa hartzen duena.
|
|
|
5.5.2g Balio pasiboa duen garri eta kor ere aurki ditzakegu bikoteak osatuaz, nahiz oso ugariak ez izan (adibide gutxi dira du motako aditza oinarri duten kor adjektiboak). Kasu horietan,
|
du
motako aditzak dituzte biek oinarri, garrik barne argumentua, objektua lotzen du, eta korek, berriz, kanpo argumentua, ‘esperimentatzailea’ paper tematikoa hartzen duena. Horrelako bikoteak ditugu sineskor (erraz sinesten duena)/ sinesgarri (sinestekoa, sinesteko modukoa); irakasle ulerkor (ulertzeko joera duen irakaslea)/ testu ulergarri (uler daitekeen testua, ulertzeko modukoa).
|
|
|
Batez ere ekialdekoa da atzizki hau, eta gehienbat da/
|
du
motako aditzei erantsirik aurkitzen dugu; zehazkiago esateko, inkoatibo/ kausatibo motakoei (§ 23.2.2.2c): apaindu, beztitu, elikatu, gaizkoatu, garbitu, gogortu, harritu, hedatu, kilikatu, kutsatu, laztu, uhertu, zimurtu...
|
|
|
4.5.4a Literatura tradizioan,
|
du
motako aditzak hartu ditu, gehienbat, oinarri atzizki honek; euskara estandarrean ere keta atzizkiaz sortutako izen askok du motako aditza dute oinarrian. Aditz horiek askotan ‘egilea gaia’ (garbitu, hil...) argumentu egitura dute, ekintza bat adierazten dute.
|
|
|
4.5.4a Literatura tradizioan, du motako aditzak hartu ditu, gehienbat, oinarri atzizki honek; euskara estandarrean ere keta atzizkiaz sortutako izen askok
|
du
motako aditza dute oinarrian. Aditz horiek askotan ‘egilea gaia’ (garbitu, hil...) argumentu egitura dute, ekintza bat adierazten dute.
|
|
|
4.5.6a Batez ere da/
|
du
motako aditzak ditu oinarrian atzizki honek: aldakuntza, asmakuntza, aurrerakuntza, bahikuntza, banakuntza, behakuntza, bereizkuntza, bustikuntza (Fonetika eta Fonologiaren arlokoa), eraikuntza, hezkuntza, hobekuntza, ikerkuntza, salakuntza, zapalkuntza.
|
|
|
4.5.7b Oinarria
|
du
motako aditza izan daiteke, halakoak dira gehienak: adierazi, aipa (tu), aitor (tu), barka (tu), bedeinkatu, ebatzi, ekarri, ekoitzi, eratorri, gaitzetsi, goretsi, irakatsi, itxaron, luza (tu), labur (tu), lor (tu), onetsi, salba (tu), senti (tu)...
|
|
|
Euskaltzaindiaren Hiztegira jotzen badugu, lehenik zer motatako aditzoinak ditugun kontsulta dezakegu. Berotu, esaterako, da/
|
du
motako aditza da, hau da, berotu da zein berotu du moduan erabil daiteke; zerbait berez berotzen da, edo zerbaitek edo norbaitek berotzen (beroarazten) du. Aditz inkoatibo esaten zaie berotu da motakoei, eta kausatibo (edo arazle) berotu du motakoei (§ 23.2.2.1).
|
|
|
|
Du
motako aditzari eransten zaio (§ 4.4.1b), eta ‘baliabidea’, aditzoinak adierazten duen jarduera horretarako ‘zera’ balioa ematen dio sortzen duen izenari: altxagarri, babesgarri, berogarri, bigungarri, estalgarri, euskarri, freskagarri, gogorgarri, indargarri, itsasgarri, leungarri, lokarri, luzagarri, ongarri, oroigarri, pizgarri.
|
|
|
4.2.4c Dena den, ez da nahikoa
|
du
motako aditza behar duela esatea, iraun edo irakin badirelako du laguntzailea hartzen dutenak, eta, hala ere, ezin ditugu* iraule eta* irakile sortu; bai, ordea, eskiatzaile. Aditz moten auzi honetan argi egiten lagunduko digu aditzen argumentu egiturari begiratzeak (§ 23.3).
|
|
|
Horrelakoak dira goiko adibideetan ikusi ditugun asko eta asko (egin, ekarri, eman, eragin, erakutsi, hil, igorri, ikertu, inprimatu, kreatu, pintatu, salbatu, saldu, sendatu eta abar). Bestetik, ordea, eskiatzaile ere sortu dugu, oinarrian eskiatu duena,
|
du
motako aditza izan arren, egiaz trantsitibotzat hartu ezin duguna, argumentu bakarra baitu; baina argumentu hori bai, bada ‘agentea’ Aditz intrantsitibo ergatibodun esaten diegu halakoei (§ 23.2.2.4). Hortaz, orain arteko adibideen arabera, esan daiteke du motako laguntzailea hartzen duten aditz agentiboei, ‘agente’ paper tematikoa dutenei, eransten zaiela le edo tzaile, direla aditz trantsitiboak, direla intrantsitibo ergatibodunak.
|
|
|
4.2.4d Badira, baina, bestelako adibideak ere —ikusle, jasaile, sinesle, sufritzaile... —; hauek ere
|
du
motako aditzak dira guztiak, baina horien argumentu egituran ez dugu ‘agente’rik, ‘esperimentatzailea’ baizik, ‘esperimentatzailea’ eta ‘gaia’ edo ‘tema’ baitira aditz horien argumentuek hartzen dituzten paper tematikoak. Ondorio gisa, le edo tzaile hartzen duten aditz motak ikusita, laburbilduz esan dezakegu du motako aditzak direla, edo bi argumentu dituztenak, edo argumentu bakarra izanik aditz agentibo direnak; hau da, argumentu bakar horrek ‘agente’ paper tematikoa hartuko du.
|
|
|
4.2.4d Badira, baina, bestelako adibideak ere —ikusle, jasaile, sinesle, sufritzaile... —; hauek ere du motako aditzak dira guztiak, baina horien argumentu egituran ez dugu ‘agente’rik, ‘esperimentatzailea’ baizik, ‘esperimentatzailea’ eta ‘gaia’ edo ‘tema’ baitira aditz horien argumentuek hartzen dituzten paper tematikoak. Ondorio gisa, le edo tzaile hartzen duten aditz motak ikusita, laburbilduz esan dezakegu
|
du
motako aditzak direla, edo bi argumentu dituztenak, edo argumentu bakarra izanik aditz agentibo direnak; hau da, argumentu bakar horrek ‘agente’ paper tematikoa hartuko du.
|
|
|
‘iturburua’, ‘jabegoa’, ‘osoa zatia’, ‘edukia’, ‘ondorioa’, baliabidea’, ‘gaia’, ‘garaia’, ‘lekua’, ‘helburua’, ‘ariketa’ Baina gogoan izan behar dugu horiek ez direla gramatikako, edo sintaxiko arauak. Mugatzaileak mugakizuna nola modifikatzen duen, zein alderdi semantikotatik zehazten duen aztertzea, eta
|
du
motako aditzen subjektuak ergatibo kasu marka hartu behar duela esatea, ez dira maila berekoak inondik ere. Erlazio semantikoa, egitura bereko ehunka eta ehunka izenetan multzoak proposatzeko modu bat baino ez da eta, horrexegatik, ez da harritzekoa askotan modu batera baino gehiagotara ulertu ahal izatea bi izenen arteko erlazioa.
|
|
|
30.6.3.3.3b Kontrolaren ikuspegitik, bi sail bereiziko ditugu: hautematezkoak
|
du
motako aditzak dira beti eta objektua da perpaus osagarriaren kontrolatzailea: aditu/ entzun, hauteman, sentitu, sumatu, atzeman/ harrapatu, ekarri, entzun, imajinatu/ iruditu, gogoratu/ oroitu, irudikatu, trebatu (du), margotu/ marraztu...
|