|
2003
|
|
|
KontuadageroetabiziagoaeginzitzaidalaAldudekomedikuaren, arrazoiak? ulertzekogogoa.Nondikzetorkionidaztekozaletasuna. Zerkbultzatuzuenhainbesteurtezlanidorhorretanekitera. Zelanjasanzuenegokitu zitzaionbakardade intelektualerabatekoa. Zergatikezzuenhanka eginerdararenmundura. Zeintzukizanzirenerabilizitueniturriak. Zereneta, eboluzionismoabaitaBeribilez liburuaklerroenarteanostendutadaroatzanbenenoetariko
|
bat
, PiarresLafitte ondotxojabetuzenez.Bai, Aldudekomedikua HaeckeletaNietzsche bezalako batzuenliburukhiretserilotuzen, etaelizarenmoralakuestionatzeazgainzer eta eboluzionismoa sartunahiizanzueneuskararenmundura, kontrabandozizan arren.Horretazkonturatzea erabakigarri suertatuzitzaidan: JeanEtxepare une horretaraarteidazlelaikobatizanzen niretzat, hau da, euskalabifaunakoraraavis deigarrietainteres...
|
|
|
KontuadageroetabiziagoaeginzitzaidalaAldudekomedikuaren, arrazoiak? ...rresLafitte ondotxojabetuzenez.Bai, Aldudekomedikua HaeckeletaNietzsche bezalako batzuenliburukhiretserilotuzen, etaelizarenmoralakuestionatzeazgainzer eta eboluzionismoa sartunahiizanzueneuskararenmundura, kontrabandozizan arren.Horretazkonturatzea erabakigarri suertatuzitzaidan: JeanEtxepare une horretaraarteidazlelaikobatizanzen niretzat, hau da, euskalabifaunakoraraavis deigarrietainteresgarri
|
bat
; ostera, nirepredilektoabihurtuzueneboluzioaren zabalkundeanjardunzuelajakiteak.Unehorretatikaurreragogobiziaedukiizan dut, idazleazbestaldegizonaulertzeko, etabaigizonhorreninguruaere.
|
|
|
Alabaina, denboranhigitzeaezdaerosoaizaten, atzerantzdeneanbehintzat ez.Izanere, iraganalekuarrotzada, bestemodu
|
batean
hitzegitendutehan, etasarritanezdaerrazasuertatzeniraganagaurkoparametroekinulertzea.Etaidatziere, eradiferentebateanegitendute.Arazohorietazkonturatukozaraargiro, liburu honetaraaldatuditudanhainbatpasarteordukografiarekinaurkitzean.Zalantza txikibatedukidutpuntuhorretan: jatorrizkotestuetantopaturikografiakmantendu, alagaurkotutaemanhemen. Adiskidebatzuenaldekoetakontrakoiritziak entzunetagero,...
|
|
|
Joan etorri
|
bat
Bilboraino.............................................. 155
|
|
|
JuanCatrielburuzagia.Hauxedapanpa indiarrentribukoburuzaginagusia.Juan Catriel ekharremanona mantenduzuen, neurri
|
batean
, BuenosAiresko agintarimusu zuriekin, izan ere, Rosasjeneralarilagunduzionbestezenbaittriburenaurka, adibidez Calfucuraburuzagiarenkontra. Catriel enlurraldeanAzul etaTandilhiriaksortuziren.
|
|
|
Hortaz, ba, 1859kourtarrileanXimunGimonetalagunakAzuleta Tandil goeuskalduneipredikatuetakonfesatzeraabiatuziren, etabai, bide
|
batez
, JuanCatrielburuzagiarenindiarrakkonbertitzeraedo, gutxienez, haienumeakbataiatuetakatiximairakastera.Eta, izanere, hirubiderrez batzartuzirenCatriel ekininguruhaietakogotorlekuetakokomandanteen laguntzariesker.Denadela, Catriel ekerrefusatueginzuenhaienproposamena, etaaitaGimonekorduandeliberatuzuen, handikaurreraberaien predikazioarenhelburuaeuskaldunenmultzomardulaizangozela, soilik. UrtehorretakozatirikhandienaMontevideonigarozuen.
|
|
|
EdwardTyson enHomosylvestrisdelakoa (1699), eskuanibiltzekomakila daroala.Tximinoarraksarritanmargotudiramakila
|
batekin
, horrelaadierazizez direlaguztiz gaizutikibiltzeko.Tximinoarenmakilak, eraberean, gizakiarenbeste gaitasun batiradokitzendu, alegia, armakerabiltzekoa. Nolanahi, irudikoatxinpantzebatda, etaezorangutana, Tyson ekustebezala.
|
|
|
AmeriketakoFauna ElkartrukeHandia.Orain3, 5 milioiurte Panamakoistmoaeratzean, iabat
|
batean
posiblebilakatuzenAmerikabienartekofauna trukea, orduraartekoisolamendu luzeariamaieraemanez.Lur zubi sortuberritikhainbatetahainbatespezie zabalduzireniparrekokontinentetikhegoaldekora, eta alderantziz.IparAmerikatik Hego Amerikarazabaldutakoenarteanondokoakaipa daitezke: untxiak, azeriak, hartzak, mapatxeak, erbinudeak, felidoak, mastodonteak, zaldiak, tapirrak, pekariak, guanakoak, oreinaketa ...
|
|
|
Lehenmotakoazalpenetanklima aldaketaizatendasuntsipenareneragilenagusia.Datubatzuenarabera, batezbestekotenperatura 7º Cigozen, gutxigorabeheraberrogeitahamarurtekotartean; horrekidortasunaren zabalkundeglobalaekarrizuen.Klima aldaketa azkaretasakonaklandarediabestelakotuegingozuenLurrarenlekugehienetan.Orain13.000urte, izotz aroarenamaieran, IparAmerikaetaEurasiakoiparraldekoestepa tundrairekiakkonifero baso etabasohostogalkor bihurtzen hasiziren, klima epeletahezeagoarierantzunez, etabestehorrenbeste munduko lurraldedesberdinetan.Suntsipena, beraz, landaredi aldaketahoriekekarrikozuten. Denadela, klimarenepeltzearekin
|
batera
, seguruenez, lur azalerahabitagarria zabalduegingozenezingehiago, sekulakoizotz lautadakdesagertzean: badirudipopulazioekgoraeginbeharizanzutela, etaez, ostera, suntsitu.
|
|
|
AitarenanaiakereLekorneraitzuliziren,
|
bata
, Pierre, Hiriartiaetxera (edoIdiartia), etabestea, Bernard, Orzakuaetxera (geroagoBlanxarrenia bilakatukozen). JonCasenavekdioskunez, hiruanaiakdiruzpolitozebiltzan, zeren, etxebanaerosteazgainera, hainbatfuntseskuratu baitzituzten, Lekornen bertanetaMakean.Dirudienez, errentez bizidenaren bizimoduastidunaeginzuten, artzaintzaedotalaborantza oroitzapenen kutxanondo gordeta.
|
|
|
Ezdagojakiterik, bainaziurrenez CantudolorosacetaJeanEtxepare donapaleutarrarengainerakokantuguztiak entzungozituen, Mar ChiquitatiketorritakoJuancitok.Alabaina, adituekoraingozezinizanduteargitu zeinden, Lekorneko ErlandeneaetxeanhainmaiteazenHamargizonhiltzaleenkantua: izangooteda, ba, bertso sorta
|
bat
, itsasoazharaindikoAmeriketakolurraldegorietanbertsogileilunenbatekparatutakoa?
|
|
|
PierreMartinBuruzainSalagoiti1859 urteanjaiozen, Hazparnen, bostneba arrebatanazkenaetapostumoa.Aitak, Bartolo Buruzain, Amerikakeginzituenhogeibat urtez, eta, itzulitakoan, 1849anezkonduzen, 56urtekoarrantierzelarik.PierreBuruzainenamabeharrak23urtezituenorduan, eta berriroesposatuzen1866an.Urtehorretantxehasita, Buruzainek eskolaklehenikLarresoroneginzituen, ikasturte
|
batez
, etageroagoAkizenetaBordelen.Ostean, 1880.urteanmedikuntzaikasketakhasizituenParisen, etabertangeldituzen1899raarte; Les manifestationsnerveusesdel, alcoolisme 83orrialdekotesiarekindoktoratuta, Hazparneraitzulizenetaherrianmedikuaritu.
|
|
|
Iazeharoparistartu denBuruzainhorrenlagunenartean, EuskalHerrikoezgaineraXarritonekikaslequebectarrakazpimarratuditu, etaneurri
|
batean
ikaslehoriengan kokatuduBuruzainen abertzaletasunarenjatorria. Eraginquebectarhorrenondoan, ezindaahaztu, BizkaitarraSabinoAranarenaldizkariaBuruzainekParisenirakurrizueladagoenekoz1894an, bere lehengusuetaAinhoakoerretoreazenXalbatEtxegoienekbidalita.Areago, Parisenbizi delaPierreBuruzainharremanzuzeneandagoordukoeuskal kultura mugimenduguztiekin, delaKaliforniakokazetekin. Escualdun GazetaetaCaliforniakoEskualHerria, nolaAntonAbadiaksustatutakoeuskaljaiekin, eta, esatebaterako, horrelaezagutuzuenResurreccionMaria Azkue1897an, Donibane Lohizunenospatujaian, gerorabizitzaosoan lagunminaizangozuena.
|
|
|
PierreBuruzainenalabak Azkueribidalitakoeskutitz
|
bat
.
|
|
|
EugèneDubois1895ean itzulizenEuropara, Java uhartetik.Eugène Dubois ekospehandiairabazizuen, Pithecanthropuserectustximinogizonarenhondarrakaurkitubaitzituen: izter-hezur
|
bat
, kranio kaskobatetazenbaithagin.
|
|
|
Zelulasinple batidagokiobigarrenmaila, hainzuzenzelula nukleodun
|
bati
, etahirugarrenalehenbizidunmultizelularrari.Haeckel ekhurrenez hurrenzigotoanetaberorrenzatiketa zelularaskoren ondoriozsorturiko morulanoinarrituzituenmailabihoriek.Konturagaitezen, Haeckelizaki zelulabakarrenetazelulanitzenagerpenaazaldugurandabilmailabihoriek kontsideratzean.Etahurrengourratsean, garapenenbrionarioko blastula hutsetanoinarrituta blasteaizeneko lehenanimaliaigerilariadiseinatuz...
|
|
|
JonCasenavek iradokiduenez, lehenagotikerehasitaegonzitekeenJeanEtxepareren kolaborazioa, beharbad1896tiakaurrera, etaiaseguru1901erako.Ideiahorren aldeJo, nCasenavekargudio baurkezteindizkigu.Batetik, aldizkarianagerturikoartikuluen arteabadaudnezenbaitzuk, gaiadela etaedotaLekornekokronikakizateagatik, guremedikuarenlumakparatuakizandaitezkeenak.Bestalde, ezindaahaztuJeanEtxeparekLarresoronikasi zuelaet, aManexHiriart Urruti, Arnaud Abadietaa BlaAdemaezagutsuzituelahangoirakasleenartean, hauda, aldizkariarenkolaboratzaile nagusiahurbiletikk tratatzituelau, eta, esangabedoa, harremanhorrekerraztueginzezakeengureidazlearendebutgoiztiarra.Nolanahi, 1903kohasieratikaurreraziurtzatjotzendaEtxeparerenpartehartzea,. Tandil, pseudonimoiradokorrazsinatuz. EdzaTandil, antza, erabilizuenezizenbakarra:. Nor eta Nor?,. Egiazail, eta. Irrihotz, eresasoihorretakoakdira.Denadela, Etxeparerenizpiritulibreetairekiakosogoizeginzuentopoordukozuzendariarekin, alegia, ManexHiriart Urrutirekin, eta, kontserbatudireneskutitzeiesker, nahikoa ondo ezagutzen dasasoibatekoirakasleetaikaslearenartekomokokaldiren
|
bat
edobeste, zeharkaizanarren.Kasurako, 1903kourrianDonapaleokoeuskal pestakargitaratu zuenEtxeparek, izenburuakberakdioskunezhangogiroaetahanikusitakoapolitoazalduz.Artikuluarenamaierankontatzenduenez, justuxuberotardantzariekplazahartuzutenean, joanbeharreanegonzen:
|
|
|
Izatez, irakurriberriduzunaipullabur horigeroagokoada, 1914ko martxokoa, etaordurakoAldudekomedikuaizangodaJeanEtxepare. Bere laburrean, kontubiargitzendizkigu:
|
bata
, idazteaiaegunerokozeregina duelaAldudeko medikuak, eta, bestea, bereburuazuritubeharhorreknahikotxoagerianuztendiguordukoEuskalHerriannorainoezohikoaizan zitekeenluma zaletasunhori.Norenburuankabitzendahartarainokoxelebrekeria?
|
|
|
...ntsamendubitalistakzuzenzuzeneanjozuentradiziojudu kristauarenkontra, etaXIX. mende amaieraaldekoEuropakokrisi giroanzabalduzen, Parisbozgorailu nagusiaizanik.Nietzsche renideiak, izatez, 1890ekohamarkadanhasizirenezagutzen Frantzian, filosofoakburuagalduostean, eta, arrakastagalantalortuzutelarik, kontinenteosokoletra munduan barreiatuziren.Frantzian1898z geroztikiritsizitzaienentzuterikhandiena,
|
batez
erealdizkaribidez, eta LehenMundu Gerlaraarteluzatuzen.MendearenbueltaniritsizirenhaizeberrihorienlehenufadakEuskalHerrikoidazlebatzuenganaino, hala nola, MigelUnamunoetabatezerePioBaroja() etaRamirode Maeztu() nabarmendubehardirelarik.Esaterako, idazle gasteiztarrak1899anargitaratutakoHaciaotraEspañaliburuakNietzsche ren ideiakbereganatuditu, baina, izenburuakberakdioskunez, EuskalHerriaz landa...
|
|
|
...ua, etaberak defendatuzuen, haragiarenirritsa, etaizaerabizizalea.Bigarrenik, notarioa, bikote maitasunaelkarrekiko entregagisaulertzenduena, hainbesterainononezbaituseme alabarikonartzen, gurasoenelkarrenmaitasuna epeltzendute eta:?, aitamatudirenetik, ezdakitegehiagozerden amodioa?. Medikua, hirugarrenik, eredutradizionalarenaldedago.Azkenik, ardurajakinikgabeko, hogoitahamarurtetakomutikolarri?
|
batek
askatasunaaldarrikatzendu.
|
|
|
Guremintzayakbadu orainobertzedohainetaprobetchu
|
bat
.
|
|
|
Denadela, Amodioakontakizunaren amaieranbadagobesteelementu
|
bat
, Jurgirenustez, Nietzsche rekinlotdezakeguna.Bazkalostekosolasaldia amaitutakoan, mahaikideakzeinberealdetikjoatenhasidirela, laugarren mintzatzaileak. Ikustendutpotikarioakuztekotangaituela, lilittoerjarraikitzeko, zirikadabotatzendu.Neska julisa, grisette, esatekodarabillilitto. Hauda, inplizitukibotikariariemagalduenganako zaletasunaegoztean, Etxeparek, Nietzsche-ren ideiezharatago, pentsalarialemanarenbizitzaz kontatzenzirenakjasodituzelanedohalanBuruxkakliburuan: Nietzsche putanergalantazela, etazorotasunaetaheriotzaprostituzio etxerenbatean harrapatutakosifiliakeraginzizkiola, eta horrelakobeste hamaikatxo.
|
|
|
Nolanahi, urtebatzukgeroagoEtxeparekberriroekingozionidatziz unibertsitatearen gaiari.Hainzuzenere1922an, birritanjorratuzuenarloa, batetik, udaberrian, TxominAgirrerenGaroaeleberriareniruzkinluze
|
batean
, etabestetik, udazkenean, EuskoIkaskuntzakGernikaneginzuen hirugarrenbiltzarrarenkarietara.KontuadaaldibihorietanFrantziako unibertsitateazbarikeuskalunibertsitateazdiharduela, etadelakounibertsitatehorretaneuskararilegokiokeenzereginarengaiaoratzendu, gogoeta egitean.IkusizerdioskunhorretazGernikakojardunaldienkronikan:
|
|
|
Ateratzearekin, gizonandanañobatoihukaespainolez: Queremosla UniversidadVasca! Polizagordekogizonekberehalabahitzendituzte biga. Bilbaokoabokatetakazeta egile
|
bat
–etaeskuakestekaturikberekineremaitenurrun.
|
|
|
Nolanahi ere, sasoi
|
batean
Goirienak, ordukoUPV/ EHUkoerrektoreak,, zenbaitasignaturajakinetarako edugzuaurkitzenkualifikaziohandikoaizateazbateraeuskaramenperatukoduenirakaslerik, zioebezalan, gauregunerebestehorrenbesteentzungoduzuhainbesteurterenbueltan.Etaezindabestelaizan, euskarazaritukodirenirakasleakprestatzekoganorazkoplangintzarik inonegonezdenean.Ereitenezdeneannekezbiltzendauztaoparoa, etaikuspegihorretatikPaleolitoArotikirtenetaNeolitoAroraigaroezinikgabiltza.Edozelanere, irakasleezanabarmenaduguhainbatalorretan.
|
|
|
Alabaina, XIX.mendearenazkenurteetanmunduhori desagertzenhasi zen.Gaitztzarbatekbetikoeramanzituengaztainondozaharraketabai halaber, bide
|
batez
, orduraartekobizimoduidilikoa, etaizatezerrekabeltza jozutenhainbatetahainbatbaserrik.Sasoihorretako kronikekdiotenez, halakotristura jario batsentitzenda barru barruan, behinolakogaztainadi ederrenordezsoilikmaldabiluzgorriak ikusteanedonon.
|
|
|
Honaino iritsi garela, kontubatutzinahidutagerian.JoseRamonEtxebarriak euskalzientzia prosaren historia egitean, bilakaerahorrenperiodizazioaren lehenahaleginaaurkeztu zuen.JoseRamonEtxebarriak1970.urteajotzendugureprosazientifikoaren abiapuntutzat, alegia,, ekimenkolektibomoduraplanteatzenhasizenean?, etadatahoribainolehenagoko aitzindariurriakaintzathartuzbestearobibereiztuditu,, historiaurrea?
|
bata
, eta, historiaurrearen aurrekogaraia, bestea.Aro bionartekomuga, Joserrarenarabera, SabinoAranarenetenideologikoak ezarrizuenXX.mendearenhasieran.AlbertConstantinjaunmedikuaren obrarenizariaezezagunadugunarren, gureustezezda banakoisolatubaten ekoizpena.Ezdagotalde lanaizandelaesaterik, beharbada, baina, baisare batenbaitaneginzela. Sare horretakokorapilobatzuenizenaklehenagotik ere ezagunakziren, hala nola, Buruzain eta Etxepare.
|
|
|
Itxura
|
batean
, bada, Etxeparek goragonahizueneginhegaz, baina, BuruxkakeraberritzaileegiasuertatuzenordukoEuskalHerrian, hots, ezin errezibituzkoa sasoihartako giroan, ederretsi ezinekoa. JonCasenavek dioenez, Buruxkakekinterlokutoreaktiboetakooperatiboa beharzuen, hots, solaskidegogotsuaetalagunkoia, etaarteangureanezzegoenmota horretakoirakurlerik.JeanEtxeparek irakurlejantziaketakonpetenteak beharzituen, etabeharzituen, gainera, konpetenteakbai hizkuntzarenaldetikzeinkultura ezagutzarenaldetikere, etaareago, gauzabiakaldiberean.
|
|
|
Sasoibatean. TereIrastortzakdioenez, liburuakforratzenzirengaraian? ...ikikoizenerabatezezagunakdeskubritzeneta, aldiberean, irentsinahian.Pozarrenarakatzen genituen hangolerro sailak, erruzeskaintzenbaitzizkigutengureezjakintasunhistorikoaaseetabetetzen zutendatuak.Denetarikaurkitunuenbertan, baina, badaudehirukontu, gainerakoenaldean buruanfreskogelditu zaizkidanak.Izatez, ezdutezerikusizuzenikgureliteraturarekin, baina, anekdotekingertatzendena, eurokazgogoratueta
|
,
batera, hariberetikbestemakinabatdatubururatzenzaizkit.
|
|
|
Alegia, JonCasenaverenarabera,, legenda setati, batdaEtxepare andregaiakabandonatuaizatearena.Nirebegietarako, oin oharhorrekfunditutautzizuen, JeanEtxeparerenbiografiakodaturikerakargarrienetariko
|
bat
, areokerrago, euskalliteraturaosokojazokunerikerromantikoenetarikobat.Melodramasingle horrekapartekoxarmaz tindatzenduEtxepareren irudia, eta, aldehorretatik, sinesgaitzasuertatuzitzaidanoharra, edo, hobetoesateko, irentsiezinekoa.Nolanahi, dudarenitzalazabalduzidan: zer eginnezakeenVillasanterenbertsioarenondadeaegiaztatzeko. Argitu beharrekokontuaderitzot.
|
|
|
Alabaina, Aldudenbenetakoeztandademografikoagertatuzen, XIX.mendearenlehenzatian, izanere, 1800.urtekoerroldako1323biztanleetatik2871arimatarapasatuzen1846koan.Hauda, bikoiztueginzenmendeerdian.Jakina, kopuruhorrenbarruanUrepelekobiztanleakerebazeuden, UrepeleAldudekoudalerrikoaizanbaitzen1862raarte; urepeldarrakheren
|
bat
edoizangoziren.Nolanahi, populazio hazkundenabarmenhoriezzen gertatuizansoilikjaiokuntza tasahandibatenondorioz: arteanAldudekolonizazio lurraldea izanzen, etaBaigorriko jendeaskokokatzenzenbertan, 1800ean5500biztanleingurubizibaitzirenBaigorrijendetsuhorretan. Ikusgarriakdira Viers ekdakartzanmende hasierahorretakoAldudeko populazio datuak:
|
|
|
JeanEtxepare, izatez, Elosujaunmedikua ordeztera joanzenAldudera. Etxeparekartikulubatdedikatu zionEskualdunOnaastekarian, oharbatzuk eskainizharenbizitzarenetaizaerariburuz, etabai, bide
|
batez
, ordukoEuskalHerriazere.FernandElosumedikuahiruurtezegonzen Alduden, bere emazte gaztearekin, eskolakBordelen amaituetaberehalakoan.Etxeparek baionarrazelabadioskuere, gainerakoiturrietanFernandElosuBordelen jaiotzatematendute, 1875ean.Halaber, badiosku, esan, Elosumedikuaez zelaondoegimoldatuAldudeko parajeetan: euskarahitzikez jakiteazgainera, senar emazteakosokidesberdinakzirenbertakoenaldean....
|
|
|
HorrelaxedeskribatudituKaltzakortakele ehiztariarenpozak.Itxura
|
batean
, txikitakopeludo ehiztariaren grinageroraeremantendudaEtxeparerengan, bainaele ehizabihurtuta: nolabait, argazki kamarabihurtuzaio aspaldibatekoeskopeta.Denadela, neurribateanharrigarribegitanduzait, Aldudeko berbaetaesapideezgainera, Etxeparek ezbiltzeaipuinik, elezaharrikedotakanturik.Eskopetariekaurreanedozeinihiziedukitatiroegiten diotelarik, halaxejokatzenduteele ehiztariek ere, den denabild...
|
|
|
antolatzeko egitasmoaz. Era berean, 1911nbizpahiru herritarrek hartugogo zuten, telefonoarenharia euren etxeraino ezartzeko; haietarik
|
bat
Erreka, ostatu nagusikoa. 1912an, dioskunez,, plazako bi etxerik handienetarat bidatua izan da tutetan, handik goraxago pentze batean sortzen zen iturria.
|
|
|
Era berean, 1911nbizpahiru herritarrek hartugogo zuten, telefonoarenharia euren etxeraino ezartzeko; haietarik bat Erreka, ostatu nagusikoa. 1912an, dioskunez,, plazako bi etxerik handienetarat bidatua izan da tutetan, handik goraxago pentze
|
batean
sortzen zen iturria. Orai delako bi etxek badute ura ausarki, beherean bezala estai guzietan?. Antza, Baigorri eta Donibane Garaziko laborari etxe anitzek ezarri zuten.
|
|
|
–Badakizueengoitikzerden mitraillusa: harmalodigotorbat, burdinazkozangoñobatengaineangoitietabeheiti, eskuinetaezker, aladelarik, errotañobaten arartekozeztikierabilditakena.Sahetsetikzakosartzenhazkurria, burdinazko sarezerrangabateanbalak kokaturik.Ikusahallaster irestendituharmak,
|
bat
bertzearen ondotik etaigortzen.Hortikikustenduzue zoinnekelitakenalemanen lehenmailarenhartzea.Nolaaitzina, lehenbizikorik burdin harizkosasietanbarna. Zonbatmiliunobuzez litakebeharsasihoriensuntsitzeko. Etagero, geldi litazke han hemenka, lur arras, mitralluszonbait, gure soldadogaizoak, agerarau, aurdiklitzazketenak?. [Etxepare, 1916? 1992: 22?].
|
|
|
Beraz, LehenMundu Gerla, lubaki gerla, batizanzenneurrihandi
|
batean
, aldebakoitzakbereposizioakmantendunahibaitzituen.Hartara, gerla motahorrekartillerienartekodueluodoltsuakekarrizituen, aldi bereaninfanteriaketsaiarenlerroetarainoko oldarmasiboetasuizidakeginez.Taktikahorrenbidez, kilometrorenbatenkonkistalortzenzen, zenbaitetanehunkametrogutxibatzuksoilik, hurrengokontra ofentsibangal zitezkeenak.Gerla mota horrek, armaberrienerabilerarekin batera, gas pozoidu...
|
|
|
...enneurrihandi batean, aldebakoitzakbereposizioakmantendunahibaitzituen.Hartara, gerla motahorrekartillerienartekodueluodoltsuakekarrizituen, aldi bereaninfanteriaketsaiarenlerroetarainoko oldarmasiboetasuizidakeginez.Taktikahorrenbidez, kilometrorenbatenkonkistalortzenzen, zenbaitetanehunkametrogutxibatzuksoilik, hurrengokontra ofentsibangal zitezkeenak.Gerla mota horrek, armaberrienerabilerarekin
|
batera
–gas pozoidunak, tankeakedotahegazkinak?, izugarrihandituzuenmasakrearen izaria.
|
|
|
Beraz, gerlakogurutzeairabazibazuenere, badirudigureEtxeparesoldaduepelaizanzela, ez zuelaingurukoen suhartasunik.Jarrera hori, inpresioadut, PierreBuruzain etaAlbertConstantinmedikuabertzaleeneraginezsortuaizanzitekeen.Eurekereinbidezutendelakoepeltasunhori medikusaiogilearengogoan.Hauda, itxurabateanBuruzainek etaConstantinekez zutenlortuJeanEtxepareeuskalabertzaletasunarenbaratzerainosartzea, baina, hoztueginzutenberarenganordukogiroanbizizenfrantses abertzaletasun demasekoa. Harihorretatik, badagoaipuinteresgarri
|
bat
, osoesanguratsuaizandaitekeena, gerlakogurutzeareningurukoa.Jean Saint Pierrerieskerjakinizandugugerlakogurutzeizarzilar urreztatudunairabazizuela, baina, PiarresLafittekerantsiduenez, ezzueneskuratu inoiz, hauda, ezzuen, paparreratu?:
|
|
|
Frantziari, handibatenhegapeanbizitzeakdakarrengozoazorzaio, eta Etxeparekondotxogarandutaaipatuzituenhorrenabantailakpasartesakon horretan.Zernahi gisaz, horibainolehenago, euskaldungira, etaorozbat frantses?diosku.Euskaldun etaaldibereanfrantsesformulazio hori, sarritanaberrihandiaren etaaberritxikiarenmarkoanulertuda, alegia,
|
batak
besteainkluditzenduelarik, bata bestearigailentzenzaiolarik, bata nagusia etabesteasubalternoa direlarik.Etxeparek, baina, orozbaterabilidu: orobat, halaber. Bataetabestea.
|
|
|
Frantziari, handibatenhegapeanbizitzeakdakarrengozoazorzaio, eta Etxeparekondotxogarandutaaipatuzituenhorrenabantailakpasartesakon horretan.Zernahi gisaz, horibainolehenago, euskaldungira, etaorozbat frantses?diosku.Euskaldun etaaldibereanfrantsesformulazio hori, sarritanaberrihandiaren etaaberritxikiarenmarkoanulertuda, alegia, batak besteainkluditzenduelarik,
|
bata
bestearigailentzenzaiolarik, bata nagusia etabesteasubalternoa direlarik.Etxeparek, baina, orozbaterabilidu: orobat, halaber. Bataetabestea.
|
|
|
Frantziari, handibatenhegapeanbizitzeakdakarrengozoazorzaio, eta Etxeparekondotxogarandutaaipatuzituenhorrenabantailakpasartesakon horretan.Zernahi gisaz, horibainolehenago, euskaldungira, etaorozbat frantses?diosku.Euskaldun etaaldibereanfrantsesformulazio hori, sarritanaberrihandiaren etaaberritxikiarenmarkoanulertuda, alegia, batak besteainkluditzenduelarik, bata bestearigailentzenzaiolarik,
|
bata
nagusia etabesteasubalternoa direlarik.Etxeparek, baina, orozbaterabilidu: orobat, halaber. Bataetabestea.
|
|
|
DerrigorrezkosoldadutzaorokortuzenEuropaosoan, 1870ekogerlafranko prusiarraren ostetik; Frantzian1872anezarritakoada.Derrigorrezko soldadutzarenhelburuamobilizazio sistemaantolatzeaizanzen, gerlaren batbiztuzgerosoldaduakmerkeedukitzeko, milioika.Horri esker, HamalaukoGerlanarmadaerraldoiekhartuzutenparte, eta, horrenbestez, suntsiketamasiboko armakerabiliziren, hainbestesoldadugeldiarazteko. Inoizkohekatonbea halabehartuzen.Etxeparerenberbetanesateko,, mekanikeriazkogerla
|
bat
, egundainoizandengarratzena?.
|
|
|
Uztaritzeko bikario, geroago, Liginaga eta Gerezietako erretore egin zuten.Oso gaztetatik Eskualdunaaldizkariaren kolaboratzaileazelarik, Hamalauko Gerlakokronikak bidali zituen frontetik. Gero Gure Herrian hartu zuen parte.EskualzaleenBiltzarreko idazkaria izanzen berrogei
|
bat
urtez, eta bai euskaltzain osoa1930etik aurrera. Lapurtera garbiaren aldekoa, ez zuen onartzen Piarres Lafittek defendaturiko nafar lapurtar nahasia.
|
|
|
Alakontsolagarriagoada gurepertsonamaiteenheriotza, baldinetaepikoaedotaheroikoaizanbada? Zernahigisaz, horrenbestekotriskantzarenaurrean, PioBarojakbesteera
|
bateko
hipotesia mahai gaineratuzuen, Lafamilia deErrotacho (1932) eleberrikopertsonaiabatenkarakterizazioan:
|
|
|
Zeresanikez, euskaldunakezdirasoilikodolhotzekogizonak, euskaldunensanfreta?, soldaduhoberenakdira, edogutxienezgrenadierhautak, etahoripilotarionakdirelako.Hauda, konturazaitezkeenez, pilotaezda kirolhutsa: ezdasoilikeuskalduntasunarenoinarrian dagoela, euskalpopuluarinolabaitherri izaeraematendiola, baiziketa,
|
pilotakbadubestebalio
bat,, balioerantsia, esangogenukegaurkoerara, gerlarakoguztizbaliagarria.Euskaldunakbadu, beraz, balioerantsibat, berebizikobihurtzenduena: euskalidiosinkrasiaFrantziaren zerbitzura.
|
|
|
...elege egitasmobigunenarenalde edoikusi dugulehenagerpenhorretan, desertoreekikoapartekoherrarikgabe.Eta bigarrenez, 1928an, Aldudetikbidalitakoberri gisara.Berorretanere, intsumisoeizegokienlegebatenustezkoaldaketadaartikuluaren muina, etabai mugakoherrigehienetansortuduenasaldura,. Amerika zokoetarainolaster hedatuditakena?. Horiereartikuluaseptikoadaheinbatean, etagainera badakarintsumiso kopuru
|
bat
:, badaorainoFrantziakoeskualdeguzietarik lau ehun milareninguria, gizonhoitarik?. Ezdakitdatuhorinondikatera duen, ezetanorainozehatzaden, zereneta, halabalitz, hauda, Frantzia osoan400.000intsumisoingurubaziren, orduanlaburregiabailitzateke arestianaipatudugunkopuruhori, 16.889koa.Gogoratu, denadela, Garatenustezdatuakezdirelaosofidagarriak.
|
|
|
Halaere, gaztainenzirkuluaitxiarren, berehalakoansortzendagaldera
|
bat
: zergatikezzituenEtxeparekmonumentukogainerakohiruhildako horiekkontsignatu. Izanoteziren, bada, gerlatiklarrikikolpatutaitzulieta geroagoetxeanzenduak. Baina, gerla1918anamaitubazenetainaugurazioa1923an, gainerakohiru horieknoizzirenhil. Gainera, badagodatubat ideia horrenaurkaegondaitekeena, izanere, MixelEtxartetabestehildako biakezbaitaudezerrendarenazkenparteanhirurakbatera, baiziketa, Etxep...
|
|
|
Bazeukanere, ezdagoesanbeharrik, Eskualdunaaldizkarianherriko kronikakidaztekoerantzukizuna.Horietanesangodigu, kasurako, 1920ko udanLacombejaunaizandelaAlduderajoandirenudatiarugarienarteko
|
bat
, eta, izatez, herrikoekaspaldikoezagunxaharradutela, harenzazpigarrenegonaldiabaita.Lehenaldiz, okerezbanago, Lacombek1911neman zuenudaAlduden, bertakoeuskaraikertzen, eta gerorahainbataldizitzuli zen, areetagerrateanere: 1916kouztailaren16anLorrenakofrontean handikikolpatuaizanzenbesobietan, eta, eskuinekoaanputatuziotelarik, Aldudenigarozituenhurrengourteetakoudaldiak.
|
|
|
Halaber, Eskualdunakokroniketatikjakinizandugu, herrikokontseiluak hainbaturratseginzituelagerlanhilzirenenoroitarriaren lanaabianjartzeko, etabaihorretarakobeharkozendirutzabiltzeko?, bakotxakbereahalarenaraberaemandezala??. Geroagodioskunez,, zubixokoandaberazeginenharrizkoobrapollit
|
bat
; ezespantagarririk deus, ahalakezbaitirahain handiak?. Kontseiluaren azkenhitzaizanzenhori, bainakontatuduenez, herrianezzenadostasunik egon:. Batzueknahizutenhilerrihegian, bestek zubixokoan, andanabatosokiezazol zagon?. Azkenean kontseiluaktrenkatubeharizanzueneztabaida, etazubiarenaldeagertuzuenberegogoa.Oroitarriahilerritiklekoraezartzea, hauda, elizatik kanpoplantatzeaerabakidelaikusitakoan,...
|
|
|
...; ezespantagarririk deus, ahalakezbaitirahain handiak?. Kontseiluaren azkenhitzaizanzenhori, bainakontatuduenez, herrianezzenadostasunik egon:. Batzueknahizutenhilerrihegian, bestek zubixokoan, andanabatosokiezazol zagon?. Azkenean kontseiluaktrenkatubeharizanzueneztabaida, etazubiarenaldeagertuzuenberegogoa.Oroitarriahilerritiklekoraezartzea, hauda, elizatik kanpoplantatzeaerabakidelaikusitakoan,
|
baten
batekatzeraeskuratunahiizanzuenmonumentua eraikitzekoemandakodirua.
|
|
|
Esanbezala, nireustezJean Etxepareriotu zitzaionaldudarhilenmonolitoazubiondoanparatzea, erahorretaraargiroerakutsizkontuapublikoa dela, ezdaukalaelizarekikozerikusirik. Herriaskotanezzenhorrelako eztabaidariksortuetaoroitarria elizarenhegapeandago.Horrenbestez, bestebehin eregertatugaraaitaLafitteren bertsioakolokanjarri beharrean, zerenetaAldudekomedikuakberakidatzitakoakgezurreztatzenbaituneurri
|
batean
, Lafittekhorriburuzdioskuna:
|
|
|
...ikoa beranduiritsidelabakantearenberria, bainazailegitenzaitpentsatzea horrenbesteluzatuzenikPierre Buruzainhilzelajakiten.Nolanahi, deigarribegitanduzaitLacombekberakaurkezteabereburua, etaezbestenorbaitenbitartez, Urkixorenbidezesaterako.Gainera, aldeeidauzkaParisko hizkuntzalariak.Ematendu, bada, Lacombek ezduelafaltaharrokeria puntubat.Guremedikugazteaereurguilutsuaizandakoada, bainabestesasoi
|
batean
, Hiriart Urrutikazeta egilearekin haserretzenzenekoan, iahogei baturtedirela.
|
|
|
...itekeen.Antza, ezdakontserbatu, etazeharkabakarrik jakinahaldazerirakurzezakeen.Kasurako, 1918kokronikabateanaipatuzuengerla urteetanirakurritakofrantsesliburuetaidazlebatzuenzerrenda: PaulLintier enLeTube1233, HenriBolandenNouveauxzigzagsenFrance, CamileMayran enHistoiredeGotton Connixtoo, suiviedel. Oubliée, VictorCambon enOùallons nous, etaNotreavenir, eta, azkenik, Lysis, izen ordeduenidazle
|
bat
–enhiruliburu, aipagarriak?, L. Erreurfrançaise, PourrenaîtreetaVerslaDémocratieNouvelle.Egiaesateko, guztizezezagunsuertatuzaizkitzerrendaturikoak, baina, Etxeparekdioenez, horiexekdiralubakietako, orduluzeenkalitzekohoberenak, aharrosia haidurkienikurrundudaukutenhek?. Bestalde, etxeanlasaiirakurritakoez argibidedesberdinakdauzkagu, han hemenkaagertudirenak, delaliteratura kritikamodura plaz...
|
|
|
Biderdibaratunintzan.Harriturikgaldatzendakoterdaldunadinetako
|
bati
, nolazzitekenhanholakohaurelemenia, etzenezbadanihoizkotsupehartanizurriteriksortzen.Ihardetsizautanirriz:
|
|
|
Alabaina, idazleeuskaldunenhomogeneotasunideologiko antimodernoarenideiahorigurearteanosozabaldutadagoenez, besteadibide
|
bat
ekarrikoduguhona, kontrakoanabarmenagoerakutsinahian.Izanere, euskaraetamodernitatearen arteantrokagaindiezinadagoelairudikatu nahiizanda, eta, premisahorrenondoriologikoa, berezatzerakoia edo izanbehardelaeuskarazidatzitakoedozer.Halaere, Etxeparerenarestiko aipuakondoandoanarekin alderatuz, bestebehinerekonturatukogara JeanEtxeparek baduelaerdarazidaztenzuenPioBarojakbezainbesteko irekitasuna:
|
|
|
Laborarien etabereumeargituenenarteanbadahortarikarrozgo
|
bat
, gehiagoezinjasana.Bihotzezbezalaadimenduz (mihizgeroztik) lehiagitenfamiliakobatasunerat.Hordabakarrik, gureiduriko, euskalduntasunarengakoa; Euskal Herrikoiraupenarenaere, ba.
|
|
|
batensortzailebihurtuzenaeuskalliteraturan. Villasantekdioskunez, purismohorrenjarraitzaileekez zituztenneologismoaranatarrakonartzen,, bainahorzebiltzanbetihitzjatorrenbila?, nahizeta, zabalera etasustraittipikoak, izan, erdaratikoelementuakbaztertzeko; Villasanterenesanean, Olabide daeskolahorretako segitzaileargienetako
|
bat
, etajoerahorretakotzat dituOrixe, AndimaIbinagabeitiaetaZaitegi. Zaitegiren Kizkiña bete beteankokatzendaildohorretan, etalexikoa, gehienbatOlabiderijarraituzeratuzuen.
|
|
|
Oi! LehenbiltzarhuraOndarrabiakoherriko etxe aberatsederrean! Beldurtuginen, arimazegia, ezotezoanezberrizhastera hanBabeleko dorrea.Euskalmintzaiakmendienbihegaletandauzkanhizkuntza guziakaditzen ziren barnehartan, zoinbere azantzbereziekin; heiekin
|
batean
, nahasteka, frantsesetaespainola, baietaanglesizpibat.
|
|
|
AlbertConstantinenproposamenakezzuenaurreraegin: zeinoztopo zela etaezdutgutundegianaurkitu.Alabaina, Buruzainibesteadiskide batekere, BaigorrikojaunbikarioazenDominiqueMokozainek, unjolinid prestatunahiizanzionherrihorretan, Harizpemarexalfamatuarenaskazikoandregaibat. OlympeHarizpe, aukeratuta.Nolanahi, aurrekokapitulu
|
batean
aipatudugunez, PierreBuruzain, azkenik, AmélieBaratxartamenduztarrarekinesposatuzen1904kobedatsean.
|
|
|
AutoanhelduzenKanbotik, ezenordukotzhiri hortanezkondua zen etaaldebatkokatua.Beribiletikjautsi tahoruztenzitueneskularruaketaxapela, etalagunguziakagurtzenzituenbortzekobatezeta hitzonbatez.Trakaonekogizonazen: 1, 70mkaizuz; begitartegoxo
|
bat
, kopetaluze zabalbat, ilebeltzederkiorraztatua; betespallodi batzuenazpianbegibeltxargi argiak; sudurluxaranbat, ahoezpain fin duna, kokotsttipia, matelakarrosa arin, akituakiduri.
|
|
|
VatikanokoI.kontzilioan Emmanuel Intxauspe() zuberotarraegonzen.Intxauspe, besteakbesteezagunduzuBonaparteprintzearen laguntzaileaizanzelako, LeverbeBasqueidatzizuelako (1868), etabaiAxularrenGeroberrargitaratuzuelako,, garbitua etaxuxendua?, 1864an, bide
|
batez
esateko, GuerocoguerohoridaJean Etxeparekirakurrizuena, etadirudienezgeroagoliburuagalduegin zitzaion, horixeaipatubaitzionLacomberieskutitzez1922an?. Bada, Intxauspekontziliokolekuko etapartaideaizanzen: BaionakoLacroixjaunapezpikuxaharra lagunduzuen, kaperazain etateologoaholkularimodura.Baionakoapezpikuarenboza, itxuraguztienarabera, infalibilitatearenaldekoa izangozen,, zerenetaInchauspe Jaun...
|
|
|
Zehaztuezarren, urteaikusizsoldaduhorrekAljeriatikidatziduela pentsadaiteke, zeren1954 tarteanhainbatetahainbateskutitz, bertso edotaargazkiargitaratubaitzirenhangogerlaramobilizatutako soldadu euskaldunekigorriak.Alabaina, pentsadaitekeerabereaneskutitzhori Herriaastekariarenzuzendariakberakasmatuduela, hurrengozenbakietan? 358 367tartean, kaleratukodituenbederatziartikuluentzakoaitzakiagisa. Eskutitzarenegilea gorabehera, Munduarenhastapenakderitzon sortasinadurabarikagertuzen, bainaLafitteburuzagiakidatzitakoada probabilitate osoz.Denadela, eskutitzekobiarnesfrikunhorrekeuskaldunkoitaduari planteatudiona, konturagaitezen, Haeckel en, arazokosmikoa, daazken
|
batean
, mailaguztizherrikoibateanadierazitabadaere.
|
|
|
JoseMigelBarandiaranAierbe (Ataun,) euskal kulturarenpatriarkadela esanda.Antropologiaeta etnografiarenalorrakjorratu zituenbatezere.1914an apaiztu zenGasteizen. Apaiztu aurretikLeipzig en ikasizuen, Wundtirakasleareneskutik.TelesforoArantzadietaEnrikeEgurenekin
|
batera
, hogeiurtezarituzen ikerketa taldeaeratuzuen1916an, etahainbatindusketaarkeologikoeginzituzten. Paris, Kolonia, Munich, Leipzig, Berlin, Holanda, AkisgranetaTilburg eko museoakarakatuzituen Arantzadirekinbatera.
|
|
|
Barandiaranenkasuak, nahigabePioBarojarenElcabodelastormentas (1932) eleberriaekarriditakordura.Horkokontakizunetariko
|
bat
–Silencio. Beizamakokrimenareningurukoada, etahorriburuzkozenbaitikerketa egingodituenUgartejosulagunaaurkeztendigu:
|
|
|
JurgikgogoraraziditCamiloLizardirena.AspaldianirakurrinuenObabakoak, kasikaurrekobesteerrenkarnazio
|
batean
, eta, egiaesateko, guztiz ahaztutaedukidutpasartea.
|
|
|
...iarenarabera, Jose MigelBarandiaranenApuntesdeGeología generalyla delPaísVascoliburuakjaso bezala.Eraztunenetaazpieraztunenkondentsaziofasea.Hipotesiaren arabera, eguzki sistemakoastroak eratudituensubstantzia, hasierabateannebulosa eskergaitxuratuzzegoen, etaerrotazio mugimendua zeukan.Horrelaizanik, kondentsazio gunebatsortu zen, hauda, nukleoprimitibobat: eguzkia.Nebulosarenbolumenatxikitzeaz
|
batera
, errotazio abiadurahandituzjoanzen, etaondoriozindarzentrifugoakeraztunkaparatuerazizituen aldeperiferikoak. Eraztun horiekerekondentsatuegin zirengeroago, nukleoprimitiboareninguruanbiraka doazenmasaglobularrak eratuz.Lurplaneta, eraztun horietarikobatetiksortuko zen.Hurrengourratsbatean, prozesuberberaz baliatuzplanetek sateliteak sortarazikozituzten.Behin nebulosatikbereiztuta, Lur planetaizar fasebatetikigarokozen, zeineanastroargitsubatenmodukoaizango baitzendenboraluzez: elementuguzti guztiak egoera fluidoanegonziren, hariketaplanetarenazalahoztu zenarteberoairradiatuz.
|
|
|
Bestetik, pentsatuizandut, pasartearenerdialdeandioskun. Monradec itzal arrastobatbezalaicendatzenduenadiña, horretan, aspaldibatengaztelaniazirakurrinuenJosephConrad enTheShadow linerenaipamenbat dagoela, bainaeuskarazkoliburuetan hainsarritopatzenditugunerrakuntzahorietariko
|
batekin
: Conradbeharrean, Monrad.Hortaz, nahikoairekia izangozenCamiloLizardiapaiza, baiLaplace renhipotesiazeinJoseph Conrad eneleberriakirakurtzenzituena.Denadela, eznaizlasaigelditu, etaziurtatuguraizanduterrakuntzatipografikoaren ustehori.
|
|
|
Horiekhorrelaere, JeanEtxepare guztizezezagunaizanda (etada, ziurrenez) hegoaldekoeuskalherrietan, etaBidasoazharantz, iparraldekoetan, ez zuenarrakastahandiriklortuidazlegisa: badakizuenez, lehenago, Buruxkakbahitubeharizanzuen, etageroago, kritikaonakgorabehera, Beribilez ezzenbatereondosaldu.PiarresLafitteriondokoaadierazizioneskutitz
|
batean
:. Lasserrenetchekomutchurdinakaldiz, etzaundanhalakobegitarterikegin: garajatikezomendahanbatigituBeribilez.Irrieginnuengogotik, baitakitaspaldianeskualzaleenbihotzeko eta, erranbehardutere, sakelakoberri.. Gutunekolerro horienazkenaldean ikustendenez, ordurakoEtxeparek, ozarkiesateko,, zurituta, zeukanipurdia.
|
|
|
Ezdutusteinongobitalismoaren seinaledagoenikpasartekoarima horretan.Nikneukzuhurtziakgomendaturiktartekatudituenhitzakdirela egingonuke, berriroereordukoortodoxiarekin topoezegitearren, eta, bide
|
batez
, jakinarengaineandaudenzenbaitirakurlerentzako konplizitatezko keinutzatulerdaitezkeere.Hauda, Etxeparerenjokobategondaitekehor, PioBarojaren bestehonetandagoengisaberean:
|
|
|
Interesgarriadaibaibazternahaspilatubatikustea, motaaskotako landareugarizjantzia, hegaztiak zuhaisketankantari, askotariko intsektuak hegakaharaetahonaetaharraklurhezearteannarras, eta pentsatzeahainegikeralandukoformahoriek,
|
bata
bestetikhain ezberdinak etahainera konplexuanbatabestearenbeharradutenak, geureinguruanlaneandihardutenlegeeksortuakdirela.Legeok, adierazabaleneanharturik, honakohauexekdira: hazkundeaugalketarekin; herentzia, iaugalketarenbarruansarturikdagoena; bizi baldintzenetaerabileraetaerabilerarikezarenzuzenetazeharkakoekintzakeraginikoaldagarritasuna; gehikuntzaratiohandia, biziaren aldekoborrokara, eta... Badu handitasunikbiziarenikuspegihonek, honakohauerakustenbaitu, alegia, Kreatzaileakformagutxirenedo batbakarrarenbaitanbiziaetabizi indarezberdinakarnastuzituela eta, planetahaugrabitatearenlegeiraunkorrarenaraberajira biraka ibilidenbitartean, hainhasieraxumetikformarikederetazoragarrienakgaratudirelaetagaratzenaridirela.
|
|
|
Ezdagoesanbeharrik, Etxeparekezzuenbigarrenaukerarikeduki, AzkuerenUrlooperak eduki ezzuenbezalaxe.JeanEtxepare1935ekourtarrilarenbederatzianhilzen, Kanbon, bat
|
batean
, eribatbisitatzeraaterazelarik, enboliabatekjota.Hainbaturtegeroago, 1962an, honelaxekontatuzuenEtxeberriapaizak:
|
|
|
Elkarrenondokosuntsipen katastrofikoaketaberorien osteko kreazioak gertatuzirelaasumitzeada, Cuvier enkatastrofismoaren besteposibilitate
|
bat
, baina, harkformulatuezzituen, etanekezaurreikus zitzakeen, ondorioetarainoiristendena.Alcided. Orbigny() izanzenerahorretakoondoriomuturrekoen defendatzailenagusietarikobat.Orbigny ren katastrofismoa askourrunduzenCuvier enetik, etaizanere, ematendu1849an proposatu zituenondozondokohogeitazazpikreazioakonargaitzak direla, baizientziarenikuspegitiketabaieskriturasantuenberbazberbako interpretazio...
|
|
|
Lurrarenerabiltzekoara guziakemandituxeheki, sasoinka.Ohidiren uztak, ereindirenordutik, bilduarteraino, nolaarta, begietansartzen bezalazaukun; erakutsiz, eskutikginerabiltzan, halanolahaurride, buru etabihotzonekobatek, berabainogazteagoak.Abereenlaguntzazere, etazordakotegunatxikimenduaz, zonbatezdaukuerran, etanolako zuhurtziarekinez! Laborantzakotresnez, halaber, aipatuduasko.Hitz
|
batez
, betidanikakoeuskaldunenbizipideaz, bizipiderikbaitezpadakoenaz, laborantzaz, zirenalhaharengogoaetaluma, asteguziez, berak bereburuetaeskuetakolanazikasiak, euskarazjakitzenzaizkigularik. [...]
|
|
|
...elafrogatzekoizanzuengarrantziarenberriere.Horrelakoakirakurtzeaosogustagarrisuertatuzitzaidanliburuaeskuenarteanneukalarik, bainageroraneureliburu proiektubaterakoabiapuntuaizanzitekeelaerakutsi zidan, etahorrek, jakina, balioerantsiaemandio.Zumaia, buruanbueltaka darabildan ideian, gunemagikoada, magicalplace?, dinosauroensuntsipena etaEtxeparemedikuarenbizitzaelkarrekinlotuetasaiakerazientifiko
|
bat
idazteko.Jakina, begienaurreanduzunsaiakerariekiteko.
|
|
|
Pasartekogainerakoakarbuiatubarik, nikneuk. Euskalkibakotxaren hizkuntzaxuhurregibaitaliburuaipagarribatenosatzeko, azpimarratuko nuke, etabai. Elizakoetaetxetakogauza beharrenekoez liburuxka
|
baten
geiikbaizenezbaitueuskalkiak, edozoinizandadin?. Hauda, Etxepareri beharrezkozaioeuskalkiazgoragokozeozer, nahiduenaltueraaipagarrian hegaldatuahalizateko, soilikeuskalkiarekinnekeziritsdaiteke etaelizako etaetxetakogauzarikoinarrizkoenetara. Horrexegatik edojokozuenhibridismodialektalera.
|
|
|
Berkeley kotaldearenhipotesiakbazeukanberealde, batetik, artikuluanbertanaurkezturiko datu mordoa. Bestalde, hipotesia, heinhandi
|
batean
, testagarriazen: baldinetainpaktuaegiatangertatubazen, talkadarenaztarnarikgeldituegingozennonedonon, edota, kasurik onenean, kratererraldoibat.Talka kraterralokalizatzea, kasurako, hipotesiarenaldeko osofrogapisuzkoazatekeen.Etagarrantzitsuagodena: fosil erregistroak suntsitutako taldeenbat batekodesagerpenaerakutsibeharkolukehainjustuzabormeteorikoenmailan, buztinezkogeruza horretan.Zientzia mu...
|
|
|
Esatebaterako, 1981eanJanSmitholandesakarrokazko esferatxikitxoak aurkituzituen, Caravaca kogeruzairidioz aberatsean, Murtzian.Esferulahorienosaketakimikoak etaitxurak mikrotektitakzirelairadokitzenzuten, hauda, asteroidebatentalkakurtueta atmosferarajaurtirikoarroka printzak.Lurrarenorbitabaxubateandenbora tarte bathegazemanetagero, printzahoriekberriro lurreratukozireneta depositatu, inpaktuostekoegunetan edotahilabeteetan. Bestalde, urte berean, RobertTschudypaleobotanikariakerakutsizuenez, MexikoBerriko landareenfosil erregistroanetenoso esanguratsuagertatuzen, hainjustuiridio anomaliarenuneberean: lurraldehorretakolandarenormalenpolena
|
bat
bateandesagertueginzen, etairatze esporekordeztuzuten.Ezaguna denez, iratzeakdesastre espezieakdira, lurralde disturbatuakosoazkar kolonizatzendituztenak, adibidez, sutebatekkiskalitako esparruak.Robert Tschudy renohartzehoriizanzenorduraartekofrogarikerabakigarriena erakustenzuena, berehalakokalamitatebatekareetalurlehorraereharrapatuzuela.Etaluzebarik, iridio kontzentrazio potoloakaurkituzirenm...
|
|
|
Hirurogeitabostmilioiurtekodenbora tartealuzeadaerosioaketabestelakoprozesugeologikoeklanegindezaten; hauda, batzueniritziz, inpaktukraterrabenetanegonarren, ziurrenezhonezkeroguztizdesitxuratuta egongoda, delaarrokagazteagoeklurperatu dutelako, delaprozesuorogenikoekmaskaratudutelako, etaabar.Areago, arrazoiposibleenarteanbazegoenkraterraerabatezereztatutaegoteaere: litekeenada, kraterrasubdukzio gunebateandesagertzea.Kontinenteenjitoetaplaka tektonikaren puntu nagusietarikobatda, lurrazalaetengabesortzenaridelaozeanoerdiko gandorretako hedaketa guneetan.Alabaina, lurrazaladesagertueginbeharko dabesteinon, ezpabereLurrazabalduzjoangolitzatekeezari ezarian. ...lurrazala astiro astirosubmergituegitendamantuannukleorantz, kontinenteen ertzetakoleizesakonetan.Lurrazalozeanikozkoxaflaerraldoiak ehunka kilometro hondoratuetaazkeneanurtuegitendira.Kalkulubatzuenarabera, lurrazalozeanikoaren%20aezereztatudaerahorretaraazkeneko65 milioiurtean.Ildohorretatik, posibletzatjo zenmeteoritoak talkaitsasoan eginizana, etainpaktu krater erraldoiagerorasubdukzio guneren
|
batek
irentsiaizatea.
|
|
|
Gauregunguztizonartutadagoasteroidearentalka.Eztabaida gune nagusiainpaktuarenondorioetandago: inpaktusoilak sortualzuenmasa suntsipena. Ala, azken sakadaizenzen, lehenagotikzetorrengainbehera
|
batentzat
–Bestelakosuntsipen masiboakereantzeraazaldualdira?
|
|
|
ZumaiakoItzurunhondartzaetahaitz labarrak, TxominAgirrekAzkueadiskideari1908koabenduaren26anbidalitakopostal
|
batean
.
|
|
|
Phil SignoretaJereLipps, PeterWard enlankideakizanzirenKaliforniakoDavisUnibertsitatean, eta1982anideiateorikoberribatgaratu zuten.Alegia, fosil erregistroak gradualaizanbalitzbezala islatukoduedozeinsuntsipenkatastrofikobat
|
bateko
, baldinetadesagertutako taldeaez badaikaragarriro ugaria.Kontraesanbatdirudi, bainaGould ekosoargi azaldudu.
|
|
|
fosil erregistroanespezie urriakizangodiraezabatutakolehenak, etatantakagainerakoak; ostera, espezieosougariaksuntsipen uneko geruzarainoiritsikodirafosilmodura. Esanbezala, hauxedaSignor Lippsefektua, eurekebatzibaitzituztenkontuosoarenxehetasunmatematikoak?, dioskuna, fosil erregistrokoitxurazkobeherakadagradualbatekbenetanezkutadezakeeladesagerpenaldiberekoetabat
|
batekoa
.
|
|
|
dinosauroen, agintaldiko? azken100.000urteetanezdagainbehera
|
baten
seinaleriksumatzen.Bat batekosuntsipenaedukizuten.
|
|
|
Ostera, 1894koabuztuanJuanTihistaetabestelagunbi, arrastatuak izanzirenKorteFederalarenordrezSanBernardinoko mendietan, egurra pikatuzutelakotzgobernamendukolurretan?. Horrelakozertzeladalaburrekin, baina, nekezberregindaitekeitsasozharaindi joandakoen bizitza, eta, EmileEtxeparerenkasuanbezala, badirudi lanbrousubatekezkutatzen duelahangoguztia.Oso osobakanakdirasakontasungutxieneko
|
batekin
ezagutzendiren euskaldunenbiografiak.XipriArbelbidekberakhurbildu diguhorietarikobat, ingelesetikitzulita.
|
|
|
Izan ere, bat batekohiriak(= boomtowns) sortuzirenmeategigarrantzitsuen inguruan, etahandiklaburrera, hiruzpalauurtetan, sortubezaladesagertu eginzirenberehalakoan, lurraldeosoamamu hiriez(= ghosttowns) josita utziz: Ballarat, ChlorideCity, Greenwater, Harrisburg, Leadfield, PanamintCity, Rhyolite, Skidoo... Rhyolite izanzengarrantzitsuena, izanere, unegorenean10.000bizilagunedukizituen, Nevadakoordukohiririk handienabilakatuzelarik.Heriotza Ibarreko Erreginazeritzoten. Laburtuz, kontuahonelakoaizan zen: 1904anShortyHarris ekurre gorriaaurkitu, etahiriabat
|
batean
hazizen, 1905 1911tarteanelizabieta50saloonedukizituelarik, etabai, hotelak, dendak, 250umerentzako eskola, zortzimediku, dentistabi, operabat, izoztegibat... Argindarra1907aniritsizenRhyolitera, bainabaitaikarafinantzarioa, etahortikaurrerahiriabeherantzjoanzen, hariketa1911nmeategigarrantzitsuenaitxi arte.Azkenik, 1916anargindarramoztuzuten, gauregunekomamuhiri biztanlebakoagelditudelarik.
|
|
|
Baizorigaitzezkoegunaaurthengourtharilaren bederatzia! EgunhortanEskualzalek, Eskualdunekgizonbatgaldudutelakotz; Eskuararibere idazlehoberenageldituzaiolakotz; Eskual herriarisemehoberenetarik
|
bat
itzalduzaiolakotz!
|
|
2006
|
|
|
Ongigogoangeldituazeukeatbaita, TolosakoFronton tabernahaundian elkartu ginenekoilunabarhura.Non bestelaapaizeuskaldun
|
batekin
–Txoko bateanaritugintuan, kararikkara, kontu kontari. Batezerehi.Etaniadiadi.
|
|
|
GOIZUETANBADAKANTA
|
BAT
–
|
|
|
28 Ikus Oiartzunurtekaria 1981, 19 orria. Horrezgainera, berriz ere, orri bereko AZKENAsailean, hauxeesatenbaitu:?... batezere, azpimarratubeharradago, sailosobere
|
zietajakingarri
batean duelaberelekua (Berdabiok): hiltzeko sententzia hartu ondoren, berensentipenen berribertsoz emandigutenen sailean?.
|
|
|
(...) Orain delailabete batzuk, Goizuetakobikarioak, Don Bizente Hernandorenak, oharkizun txiki
|
bat
bidali zidan eskuz esku, Berdabio nor zitekeeneta noizkoa zitekeenadieraziz. Ez daukat hemen xehetasun gehiegiematerik, Hernandorenajaunak hasiduen azterketa bukadezanarte.Halaere, guregaurkoeginbiderako, bi argibideemangoditut: bata, MigelAntonio Zugarramurdi zelabertso horien egilea; etabestea, hemeretzigarrengizaldikoa zela, 1810eko urtarrilaren19anjaioa.(...)
|
|
|
(...) Orain delailabete batzuk, Goizuetakobikarioak, Don Bizente Hernandorenak, oharkizun txiki bat bidali zidan eskuz esku, Berdabio nor zitekeeneta noizkoa zitekeenadieraziz. Ez daukat hemen xehetasun gehiegiematerik, Hernandorenajaunak hasiduen azterketa bukadezanarte.Halaere, guregaurkoeginbiderako, bi argibideemangoditut:
|
bata
, MigelAntonio Zugarramurdi zelabertso horien egilea; etabestea, hemeretzigarrengizaldikoa zela, 1810eko urtarrilaren19anjaioa.(...)
|
|
|
Baina, bertsoosonabarmenhonetazgainera, SarobeErrekakokantaera horretan, nabari nabariak dira, beste zenbait pasartetan, ixilpeko esku xuri horrek utzidituenarrastoak. Nondikaterada, esatebateko,. Goizutan bada gizon gaixto
|
bat
–hori?.
|
|
|
bat? en vez de. Goizutan bada gizon
|
bat
–, que es verso corto.ambiénsecorrigieronbiotzapaltsoporbiotzagaizto(...). T
|
|
|
Aita Donostiak jasotakoaaskobereixten dabestebietatik,
|
batez
ere modualdetik (mayor) eta baitareritmoaldetik.Nahikoharrigarrian egitezaittragedibatkantatzekoerahau.Azkuek jasotakoa Laboagandiki ikasgenduen, etaSarobea Errekakokantatzen genduenentzat nahiko arraroa gertatu zitzaigun. Gureak, berriz,
|
|
|
Aditzen, Andonirenhitzen azpiko musikasikologiko hori. Bai, besteak ezbezalako, osotasuna, erakutsi nahihori,, crescendo?
|
baten
gisaraheldu zaigu azkenean belarri zuloetara, eta hortxe jo digu galdurra oharkabean Andonik. Berakemanbaitioerantzuna, gutunarenhasieraneginduengalde rari:. Zeindajatorrena. Zein daosoena. Zeinek etanolaerabaki??. Horra ederkierabakia, goikopasartehorren akaberan:. Gureak, berriz, osotasunbat eskaintzen du, etasentimentuhaundikokantua da?.
|
|
|
Lehenesanazgain, zerdabataiokontuxelebrehori. Zergatikbilekuizen, OkillegiSarobeErreka eta, bikantaera horiek bataiatzeko? Askiotediraba, bitoponimoeder, kantaerahorieniturriilunaargitzeko. Ezaldirabakantuak etakontuak,
|
batez
ere, norbaitenahotik noizbait jasoakizaten. Orduan?...
|
|
|
Itsua ezdenak, ikuslezakeoperaziokirurjiko luzeetakonplikatuhori, obsesio zahar
|
baten
moduan nola joan den mila aldetatik gorpuzten.Eta hagitz ongiulertzekodaguzia.Lekuonatarrakhurbiletikukitzen baitzituen gaihonek, etaAzkuek etaAitaDonostiakezbezalako urrezkoukitua eman beharrazeukaten, ofizioko espa41 etaohoregosehutsagatik besterik ezbazen ere; baina, funtsean, haiekherrixaloagandikbildutakoa, gaihonekin deus ikustekorikezdutenasmazioapainekinnahastubesterikezduteegin.
|
|
2007
|
|
|
Hala ere, Piarres La, tte gramatikari, etnografo edo, losofoaren emaitza bibliogra, koa aztertu beharrrean, lan intelektual horren parean bilakatutako beste intelektualekiko harremanak arakatu nahi izango genituzke, kultura mailakoak. Euskaltasunaren zein kulturgintzaren erakusgarri izango zen sare hartan Piarres La, tte kokatzearekin batera, ahaleginduko gara azaltzen noraino izan ziren garrantzitsuak La, ttek buruturiko ekintzak, zer nolako eragina izan zuten nabarmenduz, X X. mendeko kulturgintza berri
|
baten
sortzaileak zirenetz ikustearren.
|
|
|
Jakina, La, tte pentsalariaren aro entzutetsuaren aurretiko urteak ekintza intelektualez josirik baino ezin dira egon; pentsalari, intelektual eta zienti, koez inguraturik baino ezin dira egon, ekintzok burutu ahal izateko. Izan ere, intelektual
|
baten
emaitzak emankorrak izanez joango dira besteekiko ez adostasunek eta eztabaidek eraginda, iritziok pentsalari horren pentsamoldea landuaraziko baitute. Erakusle gisa, Piarres La, tteri buruzko gure lan hau, non jende ikasia baino ez zaigun agertuko irakaslearen sarekideen artean.
|