|
2003
|
|
|
Hortaz, ba, 1859kourtarrileanXimunGimonetalagunakAzuleta Tandil goeuskalduneipredikatuetakonfesatzeraabiatuziren, etabai, bide
|
batez
, JuanCatrielburuzagiarenindiarrakkonbertitzeraedo, gutxienez, haienumeakbataiatuetakatiximairakastera.Eta, izanere, hirubiderrez batzartuzirenCatriel ekininguruhaietakogotorlekuetakokomandanteen laguntzariesker.Denadela, Catriel ekerrefusatueginzuenhaienproposamena, etaaitaGimonekorduandeliberatuzuen, handikaurreraberaien predikazioarenhelburuaeuskaldunenmultzomardulaizangozela, soilik. UrtehorretakozatirikhandienaMontevideonigarozuen.
|
|
|
PierreMartinBuruzainSalagoiti1859 urteanjaiozen, Hazparnen, bostneba arrebatanazkenaetapostumoa.Aitak, Bartolo Buruzain, Amerikakeginzituenhogeibat urtez, eta, itzulitakoan, 1849anezkonduzen, 56urtekoarrantierzelarik.PierreBuruzainenamabeharrak23urtezituenorduan, eta berriroesposatuzen1866an.Urtehorretantxehasita, Buruzainek eskolaklehenikLarresoroneginzituen, ikasturte
|
batez
, etageroagoAkizenetaBordelen.Ostean, 1880.urteanmedikuntzaikasketakhasizituenParisen, etabertangeldituzen1899raarte; Les manifestationsnerveusesdel, alcoolisme 83orrialdekotesiarekindoktoratuta, Hazparneraitzulizenetaherrianmedikuaritu.
|
|
|
...ntsamendubitalistakzuzenzuzeneanjozuentradiziojudu kristauarenkontra, etaXIX. mende amaieraaldekoEuropakokrisi giroanzabalduzen, Parisbozgorailu nagusiaizanik.Nietzsche renideiak, izatez, 1890ekohamarkadanhasizirenezagutzen Frantzian, filosofoakburuagalduostean, eta, arrakastagalantalortuzutelarik, kontinenteosokoletra munduan barreiatuziren.Frantzian1898z geroztikiritsizitzaienentzuterikhandiena,
|
batez
erealdizkaribidez, eta LehenMundu Gerlaraarteluzatuzen.MendearenbueltaniritsizirenhaizeberrihorienlehenufadakEuskalHerrikoidazlebatzuenganaino, hala nola, MigelUnamunoetabatezerePioBaroja() etaRamirode Maeztu() nabarmendubehardirelarik.Esaterako, idazle gasteiztarrak1899anargitaratutakoHaciaotraEspañaliburuakNietzsche ren ideiakbereganatuditu, baina, izenburuakberakdioskunez, EuskalHerriaz landa...
|
|
|
Alabaina, XIX.mendearenazkenurteetanmunduhori desagertzenhasi zen.Gaitztzarbatekbetikoeramanzituengaztainondozaharraketabai halaber, bide
|
batez
, orduraartekobizimoduidilikoa, etaizatezerrekabeltza jozutenhainbatetahainbatbaserrik.Sasoihorretako kronikekdiotenez, halakotristura jario batsentitzenda barru barruan, behinolakogaztainadi ederrenordezsoilikmaldabiluzgorriak ikusteanedonon.
|
|
|
JeanEtxepare, izatez, Elosujaunmedikua ordeztera joanzenAldudera. Etxeparekartikulubatdedikatu zionEskualdunOnaastekarian, oharbatzuk eskainizharenbizitzarenetaizaerariburuz, etabai, bide
|
batez
, ordukoEuskalHerriazere.FernandElosumedikuahiruurtezegonzen Alduden, bere emazte gaztearekin, eskolakBordelen amaituetaberehalakoan.Etxeparek baionarrazelabadioskuere, gainerakoiturrietanFernandElosuBordelen jaiotzatematendute, 1875ean.Halaber, badiosku, esan, Elosumedikuaez zelaondoegimoldatuAldudeko parajeetan: euskarahitzikez jakiteazgainera, senar emazteakosokidesberdinakzirenbertakoenaldean....
|
|
|
VatikanokoI.kontzilioan Emmanuel Intxauspe() zuberotarraegonzen.Intxauspe, besteakbesteezagunduzuBonaparteprintzearen laguntzaileaizanzelako, LeverbeBasqueidatzizuelako (1868), etabaiAxularrenGeroberrargitaratuzuelako,, garbitua etaxuxendua?, 1864an, bide
|
batez
esateko, GuerocoguerohoridaJean Etxeparekirakurrizuena, etadirudienezgeroagoliburuagalduegin zitzaion, horixeaipatubaitzionLacomberieskutitzez1922an?. Bada, Intxauspekontziliokolekuko etapartaideaizanzen: BaionakoLacroixjaunapezpikuxaharra lagunduzuen, kaperazain etateologoaholkularimodura.Baionakoapezpikuarenboza, itxuraguztienarabera, infalibilitatearenaldekoa izangozen,, zerenetaInchauspe Jaun...
|
|
|
Ezdutusteinongobitalismoaren seinaledagoenikpasartekoarima horretan.Nikneukzuhurtziakgomendaturiktartekatudituenhitzakdirela egingonuke, berriroereordukoortodoxiarekin topoezegitearren, eta, bide
|
batez
, jakinarengaineandaudenzenbaitirakurlerentzako konplizitatezko keinutzatulerdaitezkeere.Hauda, Etxeparerenjokobategondaitekehor, PioBarojaren bestehonetandagoengisaberean:
|
|
|
Lurrarenerabiltzekoara guziakemandituxeheki, sasoinka.Ohidiren uztak, ereindirenordutik, bilduarteraino, nolaarta, begietansartzen bezalazaukun; erakutsiz, eskutikginerabiltzan, halanolahaurride, buru etabihotzonekobatek, berabainogazteagoak.Abereenlaguntzazere, etazordakotegunatxikimenduaz, zonbatezdaukuerran, etanolako zuhurtziarekinez! Laborantzakotresnez, halaber, aipatuduasko.Hitz
|
batez
, betidanikakoeuskaldunenbizipideaz, bizipiderikbaitezpadakoenaz, laborantzaz, zirenalhaharengogoaetaluma, asteguziez, berak bereburuetaeskuetakolanazikasiak, euskarazjakitzenzaizkigularik. [...]
|
|
2006
|
|
|
Aita Donostiak jasotakoaaskobereixten dabestebietatik,
|
batez
ere modualdetik (mayor) eta baitareritmoaldetik.Nahikoharrigarrian egitezaittragedibatkantatzekoerahau.Azkuek jasotakoa Laboagandiki ikasgenduen, etaSarobea Errekakokantatzen genduenentzat nahiko arraroa gertatu zitzaigun. Gureak, berriz,
|
|
|
Lehenesanazgain, zerdabataiokontuxelebrehori. Zergatikbilekuizen, OkillegiSarobeErreka eta, bikantaera horiek bataiatzeko? Askiotediraba, bitoponimoeder, kantaerahorieniturriilunaargitzeko. Ezaldirabakantuak etakontuak,
|
batez
ere, norbaitenahotik noizbait jasoakizaten. Orduan?...
|
|
2007
|
|
|
Azken errege horren politika, hasiera baten, moderatua izan bazen ere, absolutismorantz jo zuen gero, 1830eko Iraultza liberala erakarriz. Luis dOrleans izan zen errege berria, 1848an II. Errepublika ezarria izan zen arte; 1852an, Estatu kolpe
|
batez
, II. Errepublikaren presidentea zen Luis Napoleon Bonaparte, Napoleon III.a enperadore bilakatu zen.
|
|
|
Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkariari dagokionez, 1901eko azaroan izen bereko elkarteak sortu zuen, Hondarribian buruturiko bilera baten ondorioz. Bide
|
batez
, esango dugu Hondarribiko batzar hartan euskara zaindu eta hedatuko lukeen Euskal Akademia sortzeko asmoa ere bazutela, baina askoz beranduago arte, 1919an, ez zen zertu. Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari:
|
|
|
1920an, ume denboran, poesia idazteari ekin zion Piarres La, ttek, Jean Saint Pierre Apaizgaitegi Handiko irakasleak bultzaturik49 Bide
|
batez
, esango dugu La, tteren hasierako asmoa Afrikara misiolari joatea izan zela, bertako hizkuntzak ikasteko; baina osasun txarra zela eta, Euskal Herrian geratu zen. Horrela, euskara ikasteari ekitea erabaki zuen50 1923an, apaiz ordena hartzeko gazteegia zenez gero, urte osoa eman zuen euskara ikasten, apaizgaitegian zegoen Inchausperen biblioteka txikian.
|
|
|
Le> Réveil> Basqueren kontrako erasoak ugariak izan ziren Eskualdunan,
|
batez
ere hasierako zenbakietan: Egia Errepublikaren eta Erligionearen gainean, LAutorité des chefs de famille, La bonnefoi du Réveil Basque, Eskualduna, 1887ko maiatzaren 15a; Au Réveil Basque, Eskualduna, 1887ko irailaren 24a; Au Réveil Basque, Eskualduna, 1887ko urriaren 21a; La colère du Réveil Basque, Eskualduna, 1889ko apirilaren 19a, etab.
|
|
|
Horrela, Hiriart Urruty hil zenean eta Jean Blaise Adémak Eskualdunaren zuzendaritza hartu zuenean, idazle batzuk maizago idatzi zuten Eskualdunan, hala nola Jean Etcheparek eta Jean Saint Pierrek. Bide
|
batez
, hona hemen Piarres La, tteren iritzia Jean Etchepareren idazkerari buruz:
|
|
|
Izan ere, Euskal Herria alemanen menpean zegoen eta alemanen kontra agertu izanak astekariaren debekua eta lankideen atxiloketa ekar zitzakeen. Bide
|
batez
, esango dugu, gerra amaitu zenean, eta Alemania galtzaile gertaturik, Eskualduna> debekatua izan zela eta Arotçarena atxilotua.
|
|
|
1909an deia zabaldu zuten kideen artean hitz zaharrak bil zitzaten, Julio Urquijok Revista> Internacional> de> los> Estudios> Vascos> aldizkarian argitara zitzan213 Era berean, 1910ean lehendakariak eskatu zion Biltzarrari ezagutarazteko hildako pertsona ezagunen izenak, marmolezko harri
|
batez
ohoratuak izan zitezen; hain zuzen ere, 1910ean Arnaud Oihenart, Jacques Bela eta Agustin Chaho ohoratu zituzten214 1910ean ere Gieure apezpiku berriaren jarrera nabarmendu zuten, baimena eman baitzuen Apaizgaitegian euskara irakatsia izan zedin215.
|
|
|
1922ko urriaren 27ko Euskaltzaindiaren bileran, Resurrección Mª de Azkue lehendakariak Pierre Lhanderen eskutitza irakurri zuen, non Lhandek eskatu zituen irizpideak Iparraldeko euskaltzain eta urgazleak Iparrean bertan elkar zitezen. Aho
|
batez
erantzun zioten Lhanderi bilduta zeuden euskaltzainek: Euskaltzaindiak Bidasoatik arunzko euskaltzain ta urgazleen
|
|
|
Euskaltzaindiak argitaraturiko Euskerari dagokionez, artikulu gutxi argitaratu zituzten bertan, aldizkariak orri gehienak ematen baitzituen bileren bilakaera eta onartutako hizkuntz arauen berri emateko. Bide
|
batez
, esango dugu, 1924ko abenduaren 22an eskaintza egin ziotela Sebero Altuberi Euskera> Euskaltzaindiaren agerkariaz ardura zedin, agerkaria nola erreztu ta irakurgarriago egin litekeen txostena ere buru zezan eskatuz297.
|
|
|
Gure> errian eta Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen hauexek idatzi zuten: René Cuzacq316, Henri Gavel, Georges Hérelle eta Julien Vinson eta,
|
batez
ere, Jean Baptiste Daranatz eta Michel Etcheverryk.
|
|
|
Gure> erriak jende ezikasiei zuzentzen zien. Eskualdunak egiten zuen moduan? gai zienti, koez hitz egiteko. SSLAB> eta RIEVek egiten zuten bezala?, era ulerterrazago
|
batez
azalduta.
|
|
|
Iritziok lauki
|
batez
bildurik:
|
|
|
Laminak> eta Lamies> pertsonaia desberdinak ziren Colasen ustez eta berdinak Barbieren aburuz430 Charles dElbéek Jean Barbierek, mon excellant ami? kontaturiko pasadizoa aipatu zuen431 Jean Etcheparek, ostera, Barbierek kaleraturiko liburu
|
batez
adierazi zuen: Bi akats handiskoak edireiten daizkogu, baina gaineratu zuen:
|
|
|
bertzaldi
|
batez
, bazterrak harrotu ziren. Barne bat alokatu zuen gazte batzuekin Uztaritzeko karrikan, Aintzina agerkariarentzat.
|
|
|
Politikoa zen bai zeren eta Ybarnegaray kontra ari ginen Eskualdunean izkiriatzen nuen aitzina. Egun
|
batez
izan genuen bilkura bat, Eskualdunaren konduak eman zituzten eta horiek oro. Ni xoko batetan nintzen, oraino gaztea.
|
|
|
1934ko maiatzaren 9an idatzitako eskutitz
|
batez
, Carlos dOrcasberrok La, tteri helarazi zion Pariseko Eskualzaleen Biltzarreko bileraren txostena: Monsieur le Directeur:
|
|
|
Harat hunatetan maiz naukan paperño bat eskuan eta ikasten nituen egunean hogoi edo hogoi ta hamar euskal hitz. Su geiegi agertzen bide nuen eta nere buruari ez nion Jean emaiten izena, bainan Ganitx; egun
|
batez
erakasleak erran zautan: Nardatzen gaitutzu zure ganixkeriekin, Diharce, X.:
|
|
|
Momentu
|
batez
, hitz erdika ari ziren bi gizonen elhetarik, La, tte k konprenitu zuen Sara-ko norbaitek sortu nahi zuela eskuarazko astekari laiko bat eta ez zutela nehor utzi behar aintzintzerat. / Halere Guillaumie de Hiriart radikala eta Dufos du Rau Lycée ko erakaslea alde eman zitzaizkon.
|
|
|
Hor egiten genuen pim pam pum, holan, kritikatzen beti Herrian. Baina gertatu zen, egun
|
batez
La, tte hor zegoela geldi hor erraiteko, eta zergaitik?, zeren hasi baiginen pixka bat kritikatzen La, tte bera, bere kazetan, ez zelakotz aski urrun joaten gure ustez, eta hori ez zuen entzun nahi, bera zen direktorea; asko maite genuen ikasleek, baina bagenituen gure neurriak, Piarres Xarrittonekin izandako elkarrizketa, Baiona, 1996ko uztailaren 7a.
|
|
|
Baina La, tteren lankide euskaltzaleek, pentsamolde politiko ezberdinak bazituzten ere, guztiak etorri ziren bat La, tterekin beronek agertu zuen jokabide abertzalean, Jainkoa eta Lege Zaharra leloa berenganatu zuten jokabidean, bide
|
batez
esanda, Hegoaldeko EAJ partidu abertzalearen pentsamoldearen eragina erakutsiz.
|
|
|
Bide
|
batez
, eta amaitzeko esango dugu laukiko zortzi intelektual horietariko bostek, euren ekintza intelektualen barruan, maiz argitaratu zituztela euren iritzi intelektualak Gure> Herria> aldizkarian, bide nagusia izan baitzen intelektualek kultura mailan zituzten pentsamenduak adieraz zitzaten: Bost horiek hauexek izan ziren:
|
|
|
Lapurdiko estekari
|
batez
, 1961ko Ekaina Urria, 304 orr.
|
|
2008
|
|
|
Lehengo pausuan, aditz bakoitzak lau laguntzaile motei dagozkion aukerak izango ditu, eta bertan aditzari dagokiona markatuko dugu. X?
|
batez
; joan> aditza era biliz adibide gisa:
|
|
|
Ikus daitekeenez, ez dago osagai bat baino gehiagoko aditzik (lo> egin, > egon, > re> egin?). Hau, alde batetik, aditzen artean hautaketa egiteko irizpidea ere izan da nolabait, baina
|
batez
ere gure tresna automatikoek, orain dik unitate lexikal gisa analizatzeko dituzten zailtasunek eraman gaituzte hauek baz terreratzea. Esan behar dugu, halere, taldean badirela hitz anitzeko unitate lexikalen inguruko azterketak, eta dagoeneko urrats batzuk ere emanak ditugula (Aduriz et al.,
|
|
|
Gauza jakina da, laguntzaileak euskaraz,
|
batez
ere, DA motakoak, orotariko informazioa ematen duela. Ikus ditzagun segidan.
|
|
|
Besterik dugu inkoatiboaren kasuan. Hau, egun, eztabaidagai da oraindik auto reen artean; batzuen iritziz, goiko kasuak bezala, operazio lexikal
|
batez
–alegia, ekintzaren egilea edo kausa oinarrizko egituratik sintaxirako bidean txertatuz, edota alderantziz, ezabatuz, abiapuntutzat hartzen den egituraren arabera, lortzen da (Hale and Keyser, 1991).
|
|
|
9 kasuak hartu ditugu, hortik aurrerako maiztasunak txiki samarrak direlako. Hona maiztasunari dagozkion emaitzak eta guk hautatutako 9 kasuak marra
|
batez
bereizita:
|
|
|
Sistema horretan. X?
|
batez
markatuko dira aldi berean ager daitezkeen aditz laguntzaile eta kasuak. Laguntzaileen kasuan,
|
|
|
DIO laguntzailea mar katzen denean, berriz, ergatiboa sistematikoki. X?
|
batez
markatuko dugu, mota horre takoetan beti ageri delako.
|
|
|
Egia da Administrazioak hizkera berezia erabiltzen duela,
|
batez
ere, zenbait dokumentu motatan; baina, ikusi dugunez, idazki askotan oso testu, estandarrak, sortzen ditu edo, zuzenago esateko, sortu lituzke.
|
|
|
Administrazioa ez da dagoeneko erakunde ahalguztiduna, ororen gainetik dagoena, baizik eta herritarren zerbitzurako tresna bat, eta, aitortu dezagun bide
|
batez
, herritar horiek beroiek ordaindutakoa. Jokaera berriaren ondorioz, Administrazioa da herritarrengana jotzen duena informazioa ematera.
|
|
|
Ahozko hizkuntzan komunztadura
|
batez
ere pentsamenduarekin egiten da, eta ez sintaxiarekin. Zentzu honetan, ahozko hizkuntzan barra barra gertatzen dira ad
|
|
|
Vennemann ek antzinako hidronimia europarrari buruz plazaratu zuen hipotesia interes handiarekin irakurri genuen, H. Krahe k gaia sortu eta lehenengo aldiz tratatu zuenetik jatorriz indoeuroparra konsideratzen zen hidronimia orain Vennemann eus kararen bitartez azaltzen saiatzen zelako,
|
batez
ere. Vennemann en hipotesia (1994) sinplea da.
|
|
|
Vennemann en hipotesia (1994) sinplea da. Krahe indoeuropeista izanik indoeuropartzat jo zituen berak Europako ipar eta mendebalean baturiko ibai izen asko, baina ibai izen horiek gehien erakusten duten bokala, eta hitz hasieran
|
batez
ere? / a/ denez gero (indoeuropera zaharrean oso urria zena) eta zatiketa morfologikoaren bitartez erroa gehi CV itxurako atziz kiak atera beharrean VC atzizki prebokalikoak atera daitekeenez gero, batez ere ize naren azken a> > determinatzailetzat jotzen bada, Vennemann ek uste du antzinako hidronimia hizkuntza aglutinante eta soilik atzizkiz baliatzen denaren gainean eraiki ta dagoela.
|
|
|
Krahe indoeuropeista izanik indoeuropartzat jo zituen berak Europako ipar eta mendebalean baturiko ibai izen asko, baina ibai izen horiek gehien erakusten duten bokala, eta hitz hasieran batez ere? / a/ denez gero (indoeuropera zaharrean oso urria zena) eta zatiketa morfologikoaren bitartez erroa gehi CV itxurako atziz kiak atera beharrean VC atzizki prebokalikoak atera daitekeenez gero,
|
batez
ere ize naren azken a> > determinatzailetzat jotzen bada, Vennemann ek uste du antzinako hidronimia hizkuntza aglutinante eta soilik atzizkiz baliatzen denaren gainean eraiki ta dagoela.
|
|
|
Eta etimologia hauen alboan Vennemann ek ez zituen euskal etimologia alternatiborik asmatu, bere hipotesi for mal hutsaren lagungarri izan zitekeena. Hori egin beharrean, tipologiazko eta egitu razko arrazoiak aipatu zituen, hala nola euskararen aglutinazioa, hizkuntza atzizkila ria izatea, a > bokalaren ugaritasuna,
|
batez
ere hitz hasieran, eta azaleko beste ezaugarri batzu. Morfemen artean egiten duen erkaketa bakarra, eta horrexegatik oso adierazkorra iduritzen zaiona, ibai izen gehienek erakusten duten amaierazko a> eta euskal artikuluaren artekoa da.
|
|
|
Argumento horiek formalak izanik ere nahiko ahulak dira, J. Lakarrak in> xten > > erakutsi duen bezala (1996): euskaraz/ a/ bokalaren ugaritasuna ez da Vennemann ek aldarrikatzen duen adinakoa,
|
batez
ere/ e/ bokalari ateratzen dion aldea ikusten denean, eta ez ditu aitzin euskararen fonema sistema eta formen distribuzioa batere kontuan hartzen, aitzin euskarak/ p/,/ m/,/ w/, labiobelareak e.a. edo sC, sCR itxu rako hasierak inoiz euki izan balitu bezala. Azkenik, euskal artikuluari ematen dion horrenbesteko antzinatasuna ez du azaltzen, euskalari guztien iritzitan euskal artiku luak (ez a (k) soilik, baita au> > eta ok> ere) euskal deklinabide mugatua sortzearekin batera lehenagoko erakusleetatik datozela ederki jakin arren.
|
|
|
Latinezko grandis> euskarazko handi rekin erkatu nahi badu,* grandi aitzinfor ma batetik abiatu behar du hitz bakoitza azaltzerakoan, proposatuz gainera euskarak bere aurrehistorian hasierako kontsonante multzo guztiak sinplifikatu egin dituela. Hau da, handi ren aitzin forma* gr >
|
batez
hasten da, eta ez* pr, >* br, >* dr, > tr, > kr, > r, > str, > edo beste multzo batez, aldamenean lat. grandis> dugulako da, hain zuzen ere. Ernout Meilleten hiztegian irakurtzen dugu lat. grandis> hitzaren etimologia iluna dela, eta behar bada malgutasun apur batekin epaitu behar genituzke hitz ilunak argi tzeko egiten diren saioak, horren zoroak izan arren.
|
|
|
Latinezko grandis> euskarazko handi rekin erkatu nahi badu,* grandi aitzinfor ma batetik abiatu behar du hitz bakoitza azaltzerakoan, proposatuz gainera euskarak bere aurrehistorian hasierako kontsonante multzo guztiak sinplifikatu egin dituela. Hau da, handi ren aitzin forma* gr > batez hasten da, eta ez* pr, >* br, >* dr, > tr, > kr, > r, > str, > edo beste multzo
|
batez
, aldamenean lat. grandis> dugulako da, hain zuzen ere. Ernout Meilleten hiztegian irakurtzen dugu lat. grandis> hitzaren etimologia iluna dela, eta behar bada malgutasun apur batekin epaitu behar genituzke hitz ilunak argi tzeko egiten diren saioak, horren zoroak izan arren.
|
|
|
Datu berrien faltan beharrezkoa zaigu epigrafe zaharren edizio gaurkotua, oso ugariak baitziren galdutako edo ondatutako harrien gainean egindako irakurketak. Halaz guztiz ere, Luchaire edo Sacazeren obra zaharkituak batere kritikarik gabe erabiltzen dira historiagile, arkeologo eta hizkuntzalarien arte an,
|
batez
ere frantsesak badira edo frantsesez idazten.
|
|
|
hitz elkartuetan lehenen go zatiak jasatzen dituen aldaketei dagokienez euskarak akitanierak baino egoera berriagoa erakusten du, giza-, > adibidieetan ikusi daitekeenez akitanieraz ko CISON, SEMBE eta SENI ren aldean; bestalde akitanierazko ANDERE hiru silabadun hitzak aitzin euskararen erro monosilabikoaren egoera garatu du. Beraz azalpenak orokorra luke izan, eta ahal den neurrian bi muturretako datuak bide
|
batez
azaldu: antzinako formek euskararen historiaz dakigunarekin ados etorri behar dute, historia honen mugarri sendoak bihurtzen diren eran.
|
|
|
Nik neuk ere (1993) egin dut, Tovarren, Mitxelenaren eta Untermann en ildotik, holako lanik. Baina gorago esan dudan beza la, seguru al gaude, esaterako, iberieraz nahiko hedatua den adin> izen osagaiak aki tanierazko Dannadinnis> izeneko bigarren zatiarekin eta,
|
batez
ere, euskarazko adin> hitzarekin zer ikusia duenik. Baliteke izen propioen kasuan elkarren ondoan hitz egi ten ziren hizkuntzetan erabil zitezkeen osagai jakin eta konkretuz osaturiko sare oro kor moduko bat egotea, baina ez da ahaztu behar izen osagai horien esanahia ez eza gutzeak uzten gaituela batez ere kontu honetan besteetan baino eskuzabalagoak izaten.
|
|
|
Baina gorago esan dudan beza la, seguru al gaude, esaterako, iberieraz nahiko hedatua den adin> izen osagaiak aki tanierazko Dannadinnis> izeneko bigarren zatiarekin eta, batez ere, euskarazko adin> hitzarekin zer ikusia duenik? Baliteke izen propioen kasuan elkarren ondoan hitz egi ten ziren hizkuntzetan erabil zitezkeen osagai jakin eta konkretuz osaturiko sare oro kor moduko bat egotea, baina ez da ahaztu behar izen osagai horien esanahia ez eza gutzeak uzten gaituela
|
batez
ere kontu honetan besteetan baino eskuzabalagoak izaten.
|
|
|
Aurkikuntza hauek baino lehen hutsaren hurrekotzat jo zitekeen hitz hasierako X horren lekukotasuna. Orain, ordea, askoz ere zerrenda txikiago batean bi izen, batere ilunak ez direnak, gainera, X
|
batez
hasten dira: Xembus> eta Xalinis.
|
|
|
Pirinioetatik hegoaldera lekukoak nahiko ugaritu dira Lergako epigrafea 1960an argitaratu zenez geroztik. Akitanian euskal leinuko izenak garbiak eta ugariak ziren bitartean, Hego aldean eta
|
batez
ere Baskoien lurraldean ez ziren inondik ere agert zen, horrek sortzen zuen egonezina eta harridura nabariak zirelarik. Lergako izkrizioa agertu zenean, berehala ikusi zen hango izen bat, Ummesahar, > euskaratik errez uler zitekeela eta beste biak, Abisunhar> eta Narhunges, hain zuzen, Akitaniako izen mult zoan sar zitezkeela bai osagaien aldetik bai fonetika arrazoiengatik ere.
|
|
|
Harrezkero astiro baina geldiunerik gabe agertu dira akitaniar kutsuko izenak baskoien lurraldean,
|
batez
ere Nafarroako erdigune, ekialde eta Aragoiko Cinco Villas inguruetan (Beltrán, 1986, 1993). Bateren batek euskal etimologia onargarria du, hala nola Larrahe> jainko izenak, euskarazko larre rekin parekatzen badugu.
|
|
|
Zuzenezko lekukotasunezak berez ez luke arazo handirik sortuko, zeharkakoek,
|
batez
ere iturburu klasikoetan aipatzen diren toponimoek ez balute beste batera bide ratuko; Deva> edo Nerva> ibaien izenak, esaterako, oso garbiak dira zeltaren aldetik. Tolomeoren zerrendaren arabera, Barduloen herrien artean Segontia> eta Trition> zelta
|
|
|
Herri> Sendakuntzaz> Zuberoan, Anuario> de> Eusko> Folklorek> argitaratu didan liburuan, Barandiaranen itaunketa erabili nuen. Laster, hasi baino lehen, hutsune larri
|
batez
konturatu nintzen, lotsaz edo ahaztuz jendeek ez zuten sexurik ez gernu apartu rik, haurgintzaz ezer.
|
|
|
Beste alde batetik, aposizioen lehenengo osagai bakun edo bikoitzak elkartearen barruan jasaten (ez) duen erreferentzi aldaketaren arabera (§3.1), aposiziozko tandem elkarteez gain (§3.2), mendekotasunezko tandem elkarteen berri ere emango dugu (§3.3). Bukatzeko, mintzabehar berriei erantzuteko sortzen ari direla esan du baina tandem elkarteen sailkapen horretan zehar agerian geldituko da eguneko euskarak eskura duen morfologi erabide
|
batez
ari garela.
|
|
|
Goian emaniko toponimoen zerrenda luzeak, zalantzarik gabe, gure hizkuntzak Burgos probintziako ekialdeko lurralde berezi batzuetan ertaroan, gutienez, ukaniko presentziaren lekukotza ziurra eskaintzen digu. Lan honetan garbi utzi dugu Burgos probintziako euskal toponimoak Errioxakoen luzapen direla,
|
batez
ere, Arandio edo La Demanda mendizerraren babesean eta hegoalderako Valdelanagunaren eremu menditsu isolatuetan. Bestalde, badakigu historikoki lur horietako anitz Logroñoko probintziaren parte izan zirela mende askotan administratiboki, eta eskualde osoa Nafarroako erreinuaren zati izan zela ertaroko denboraldi luze batean.
|
|
|
Kontzeptualizazio lan honetan Günter Bellmann ek (1998). Base dialektala? kontzeptua erabiltzea proposatzen du, eremu txiki baten, herri txikietan
|
batez
ere, berba egiten den eta estandarrarekin hizkuntz ezaugarri kopuru handienaz bereizten den aldaera izendatzeko. Alemanaren eremuan %10 inguru izango dira base dialektalean mintzatzen direnak.
|
|
|
2 Diaglosia> kontzeptua honela definitzen du: ematen diren bi muturren artean, ezaugarrien kontinuum bat dago; zeinetan, dialektoa, hizkuntza interferentziaren ondorioz, subestandarraren parte izanik, bere ezaugarriak,
|
batez
ere ezaugarri nabarienak, galtzen doan (1998, 24). Auer-ek Bellmann en diaglosia aipatzean honela azaltzen du:
|
|
|
con gran interés he leído en esta Revista su bellí simo artículo sobre El arco iris y la vía láctea en Guipúzcoa y creo poder aportar algunos datos e ideas sobre esa materia, paso a enumerarlas. Eta hitzen etimologia ri buruz aritzen da,
|
batez
ere.
|
|
|
historia>/ > istorio> (bata nahiz bestea étimo edo erro berdina dute, gaur egun erabat desberdinak izanik). Zer esanik ez serorari> buruz (Hegoaldean
|
batez
ere elizaren eguneroko ardura duen eta zenbaitetan apaizari laguntzen dion emakumea, sakristauaren emaztea batzuetan, eta Iparraldean batez ere moja bezala erabilia) eta bere eratorpenak (serorategi, > ro > ragai, > rorago, > roratu, > rora etxe); > rora> SORORE latinetik dator, eta bukaeran duen, a> hori artikulu edo, a> organikoaren...
|
|
|
historia>/ > istorio> (bata nahiz bestea étimo edo erro berdina dute, gaur egun erabat desberdinak izanik). Zer esanik ez serorari> buruz (Hegoaldean batez ere elizaren eguneroko ardura duen eta zenbaitetan apaizari laguntzen dion emakumea, sakristauaren emaztea batzuetan, eta Iparraldean
|
batez
ere moja bezala erabilia) eta bere eratorpenak (serorategi, > ro > ragai, > rorago, > roratu, > rora etxe); > rora> SORORE latinetik dator, eta bukaeran duen, a> hori artikulu edo, a> organikoaren modura finkaturik dago (eta hiztegietan, a> berarekin azaltzen da), baina baita femeninoaren markagailu morfologikoa bezala ere, hau...
|
|
|
Gaur egun egin genukeena hauxe da, alde batetik, conectores pragmáticos? izene ko partikulen historia adierazi, zein modutan azaldu ziren eta zer funtzio betetzen duten euskaran gainera, bada... eta abar, eta
|
batez
ere gaztelaniatik hartuak direnak: según> eta, > eta abar.
|
|
|
14.> Bukatzera noa. Euskal erromantzeen artean izandako harremanak aztertu ditugu Soziolinguistika eta pragmatikari begira, hau da,
|
batez
ere hizketari zerbait gehiago begira.
|
|
|
Badakit arlo honetan oraindik arazo anitz dagoela argitu gabe. Pentsatzen dut eztabaidatzeko bizitza guztia eramango gaituen denbora luze izango dugula (ba tzuentzat luzea izango da, besteentzat laburra, baina gizarteari dagokionez luzea izan go dela pentsatuz eta nahian ari naiz, eta gizarte filologikoari buruz mintzatzen ari naizen ezkero,
|
batez
ere euskal gizarte filologikoari eta nire iritzia eman behar baldin badut, Filologia eztabaida dagoen lekuan nahitaez aurkitzen dela esan nuke.
|
|
|
Gogora dezagun behin Joan Corominas erromanista(
|
batez
ere erromanisten artean katalanista) ospetsuak esan zuena:
|
|
|
Orduko lekukotasunek gero eta gehiago adierazten dute Euskal Herria erromatar eraginatik aparte bizi ez zela. Esate baterako, Zarautz aldian (Aranzadi taldeak aurten eta hil hauetan Erromaren eraginaren seinaleak oro eman digunez, Elkano izeneko auzoan
|
batez
ere), Irunaldian, Veleia zer esanik ez, eta abar.
|
|
|
Ondo dakigu euskararen historia erromatarren presentziarekin argitzen dela (baita mugen aldetik Euskal lurraldeenak gero eta gehiago gutxitu egin direla ere, ezaguna den ezkero). Gure historiaren den boraldi ilunenetako bat. Goi Erdi Aroa, aztertzeko metodo historikoaz baliatzeak eraman zituen arkeologo batzuk azterketa sistematikoak egitera, baina estudio haue tatik bildu den informazioa, hala ere, sakabanaturik aurkitzen da,
|
batez
ere argitalpen monografikoetan, historia kongresuetarako aktetan, aldizkari zientifikoetan. Filologiaren aldetik hemen agertzen den corpusa biltzeko dugu oraindik ere.
|
|
|
Honen eragina hiz kuntzan agudo igerriko da: Euskal Herrian toki batzuk(
|
batez
ere hiriguneak) lurral de elebidunak bihurtzen dira eta nire ustez ordurako elebidunaren bitartez azaltzen da gaztelania Hegoalde lurraldetan alde batetik, eta gaskoia, okzitaniarra eta frantsesa Iparralde lurraldeetan bestetik: tartean ere nafar erromantzea (gaur egun desagerturik dagoena) eta aragoiera (okzitaniarrarekin zer ikusirik duen hizkera) Pirinioen bi alde tan izanez.
|
|
|
Bestalde, V VI. mendetik baditugu hobeto ezagutzen ditugun hilarriak,
|
batez
ere Agustín Azkaratek eginiko lanari esker (1996). Estela edo hilarri hauek argi eta garbi adierazten dute V. eta X. mende artean, Hegoaldean eta baita Iparraldean ere (eta hori dena azaleko seinaleak bidez) euskara bizirik zegoela Euskal Herri osoan.
|
|
|
0.> Euskaltzaindia eta Patxi Goenagari nire eskerrik bizienak eman nahi dizkiet Euskaltzaindiaren nazioarteko XV. biltzarrera etortzeko egin didaten gonbiteagatik. Euskal Herrian bizi ez banaiz ere, Valentzian baizik, eta kultura hispaniarra aztertze az arduratzen naizenez gero, nire ikerketei eta neure pertsonari
|
batez
ere dagokionez hemengoa sentitzen naiz. Beraz, eskerrik asko bihotzez, atsegin handiz etorri naiz benetan zuengana.
|
|
|
Beraz, alde horreta tik gaur hitz egin behar dudanarentzat badu bere abantaila. Baina, bestaldetik Euskal Herritik kanpo bizitzea euskera hobetzeko,
|
batez
ere hizketa mailan, ez da hain ego kia izaten. Horregatik benetan eskertuko genizueke nire euskararen lerroak kontuan ez bazenute hartzuko, baizik eta euskararen bidez esan nahi dudana.
|
|
|
Nik gaurkoan lexikoaren arloari buruz
|
batez
ere (ez bakarrik, baina bai parterik handienean) hitz egingo dut, beste hainbat kontakturen ondorioak alde batera utziz,
|
|
|
2.> Euskal eta erromantzeen artean izan diren harremanak latinetik datoz, latina erromantze bihurtzen ari zenetik. Betidanik, esan nahi dut, hizkuntzalaritza zientzia zientifiko teoriko modura moldatzen ari zenean,
|
batez
ere Hugo Schuchardten garai tik, euskara latinez beterik dagoela dakigu. Hori nabarmena da lexikoari begira:
|
|
|
1 Ikus
|
batez
ere Lakarra (1998).
|
|
|
Garai hartan jende gutxik zekien idazten edo irakurtzen; beraz, erreferentzi ere dua Hispanian,
|
batez
ere Hispaniako Iparraldean, hizkuntzaren aldetik (latinaren aldetik lehendabizi eta erromantzeen aldetik apur bat geroxeago) erabat galdua zen. Badirudi euskal erromantze harremanak hizketa mailan hasi zirela, hizkuntzen arteko, kontaktuetan?
|
|
|
2 Ikus,
|
batez
ere, Gorrochategui (1995 [1997])
|
|
|
Ez diogu Ipar Euskal Herriari bakarrik, edo Hego Euskal Herriari bakarrik, edo Gipuzkoari edo Bizkaiari bakarrik begiratzen. Bada oraindik zuzendu eta aldatu beharreko jokabide franko, eta zeharo bat nator Ibon Sarasolak (1997) salatzen dituen ajeekin, hau da, Hegoaldean gehiegi begiratzen zaiola Hegoaldekoari eta,
|
batez
ere, gaztelaniari, eta Iparraldean, era berean, gehiegi begiratzen zaiola Iparraldekoari eta, batez ere, frantsesari. Baina, ajeak aje, asko aurreratu da 1960tik hona, eta geure herrialdea edo geure euskaldetxoa ez ezik, Euskal Herria bera ere onartzen eta ikusten dugu gaur egun.
|
|
|
Ez diogu Ipar Euskal Herriari bakarrik, edo Hego Euskal Herriari bakarrik, edo Gipuzkoari edo Bizkaiari bakarrik begiratzen. Bada oraindik zuzendu eta aldatu beharreko jokabide franko, eta zeharo bat nator Ibon Sarasolak (1997) salatzen dituen ajeekin, hau da, Hegoaldean gehiegi begiratzen zaiola Hegoaldekoari eta, batez ere, gaztelaniari, eta Iparraldean, era berean, gehiegi begiratzen zaiola Iparraldekoari eta,
|
batez
ere, frantsesari. Baina, ajeak aje, asko aurreratu da 1960tik hona, eta geure herrialdea edo geure euskaldetxoa ez ezik, Euskal Herria bera ere onartzen eta ikusten dugu gaur egun.
|
|
|
Badira, bigarrenik, Euskara Batuaren beharra onartzen ez dutenak, eta euren euskalkiari, eta,
|
batez
ere, erdarari, loturik jarraitzen dutenak.
|
|
|
hizkuntzak ez direla ikasteko bakarrik. Jolasteko eta gozatzeko dira,
|
batez
ere, hizkuntzak, eta jolasteko eta gozatzeko gaitasun horixe da gaur egungo euskarak nabarmen galdu duena. Hainbesteko soiltzeak gozakaitz bihurtu du, eta hori dela-eta, euskaratik ihesi joan, eta erdaran aurkitzen du euskaldun askok babesa eta jolasa.
|
|
|
1963an, Brown> corpusa kaleratu zenetik, asko aldatu da corpusei buruzko ikuspegia, azken hogei urteetan
|
batez
ere. Eta bi aldaketa nabarmen islatzen ditu honek:
|
|
|
Erabiltzaileak ere, orain arte hizkuntza naturalaren prozesamenduan aritzen zirenak eta lexikografoak ziren
|
batez
ere, baina egun erabileren eta erabiltzaileen dibertsifikatzea etorri da, corpusak edozeinen eskura baitaude eta, ahaltsuak izateaz gain, eskuragarriak ere badira.
|
|
|
Praktikan, baina, arazoak sortzen dira tamaina edo edukia osatzean,
|
batez
ere diruak eta epeek baldintzatzen dituztelako halako proiektu zabalak. Honen aurrean bi jarrera nabarmentzen dira:
|
|
|
Irizpideak zehaztean sailkapena izan da kontuan, orokorra baina lagungarria, ahozko materiala zer eta nola bildu, corpusaren tamaina (bai abiapuntukoa, bai gerokoa ere) eta,
|
batez
ere, azpicorpusak zehaztu dira. Hala ere, oreka mantenduz, edozein unetan gehi daitezke azpicorpus bereziak, irekia baita.
|
|
|
Iztegi orren alderik txarrenak ontatik datoz
|
batez
ere: arrotzentzat, erdaldunentzat egiña izatetik, euskaldunentzat baiño gehiago.
|
|
|
1830ean, Gernikako batzarretan berriz ere parte hartzeko ahaleginetan ibili zenean (esango dugu, bide
|
batez
, batzarraldi horretan euskara eskoletan bultzatzeko proposamena aurkezteko asmoa omen zuela), hurrengoa idatzi eta jaso zuen Ulibarrik bere gutunliburuan32 (azpimarra gurea da):
|
|
|
Berbategiaren osatze lan horretan, zuzenbidearen oinarrizko hitzak emateko
|
batez
ere, lenguaje vulgar delakoari ere dagozkionak?, gure egileak entzunak eta ira kurriak zituenak erabiliko zituen, ziur asko18 Bestalde, herriak erabili zein ez, zuzen bideko beste berba batzuk gaztelaniazko maileguen bidez aise eman zitezkeen. Horietako asko, besterik ez bada, Larramendik lehenengo aldiz jaso zituen idatzizko
|
|
|
Bide horiek guztiak erabiliz lortu zuen Larramendik gaztelaniazko DAut en agertzen ziren berbak ematea. Hutsarte asko eta asko agertuko zitzaizkion gure idazleari,
|
batez
ere voces> facultativas> edo berba espezializatuak emateko orduan. Baina, esan bezala, Larramendiri multzo horretako berbak asmatzea zilegia iruditzen zitzaion.
|
|
|
* Eskerrak eman nahi dizkiot Iñaki Caminori artikulu honi egindako oharrengatik eta gaiaren inguruan emandako aholkuengatik; eskerrak, bide
|
batez
, Karmele Etxaberi lan honen inguruan izandako kezkak eztabaidatzeko beti prest izateagatik.
|
|
|
29an, Zizur Txikian. Irizpide horien arabera, aurreko iturrietatik(
|
batez
ere, OEH eta EEBS) lortutako zerrendak osatu egingo dira arloz arlo oinarrizko ikusten diren termino eta hitz bereziekin. Bigarren pasaldi horretan, beraz, Hiztegi Batuaren altxor juridikoa osatzeko aukera egongo da.
|
|
|
dela
|
batez
ere, hau da, hitzen forma egokiaz ari dena. Ez da hori harritzekoa, arautze bidean gertatzen diren hizkuntza guztiek urrats hori egiten baitute lehenik.
|
|
|
Hiztegi honek, arau kontu guztiak bezala, letra eta espiritua du. Esan gabe doa Hiztegi Batu hau ontzean erabili dugun filosofia dela,
|
batez
ere, euskaldunek aintzat hartzea nahi genukeena1.
|
|
|
Hiztegi Batuak bere lehen itzulian,
|
batez
beste, 21 000 sarrera dituela kontuan izanik, sinesgaitza da lau bakarrik izatea administrazio zuzenbideari> dagozkionak. Zerrenda sakon aztertuz gero, argiro argiro ikus daiteke beste hitz batzuk ere, laburdura zehatzik ez duten arren, administrazio zuzenbidearen arlo berezi horretakoak izan daitezkeela.
|
|
|
deklaratu, deklara, deklaratzen. du ad. 1 (epaiketaren inguruko adierarekin
|
batez
ere). 2 h. adierazi, > agertu, > aitortu, > azaldu, etab.
|
|
|
–Oroit gaitezen beti euskalkiak gero eta gehiago bereizten ari zaigun mugaz,
|
batez
ere hiztegi aldetik. Nahiz Lapurdikoa, adibidez, giputzaren kide hurbilagoa izan hizkuntzalari batentzat bizkaitarra baino, maiz aski baterago gatoz hitzetan giputz bizkaitarrak giputz lapurtarrak baino, erdal giro batean bizi geralako Hegoaldekoak eta bestean Ipar aldekoak?.
|
|
|
–Argi dago Euskaltzaindiaren Hiztegi Batua, lehen idatzaldi honetan, ortografia hiztegia dela
|
batez
ere, hau da, hitzen forma> egokiaz ari dena. Ez da hori harritzekoa, arautze bidean gertatzen diren hizkuntza guztiek urrats hori egiten baitute lehenik?
|