|
2000
|
|
|
Actuar culturalmente, para que esta línea se ensanche, debe ser la escogida como relativamente más eficaz?.
|
Baina
, azken mendeotako politika ikusirik eta Konstituzioa aldatu ezik, arriskuak hor daude, makiavelokeriaz baliatzen badira. Dena dela, horretarako biderik aukerakoena, gurasoei aukera ematea dela deritzat, eskola libreetan jarraitu nahi dutenei horretan utziaz.
|
|
|
1 1999 urte bukaeran onartu zuten Eurogutuna,
|
baina
Frantzian bertan ez du baliapenik Konstituzioaren 2 artikulua aldatu ezik.
|
|
|
Bere bataiozko izen deituraz Frantzisko de Arkaia zen, arabarra, familiaz ganboarren leinukoa, 1483 urte inguruan jaioa.
|
Baina
ez gaude ziur Gasteizen jaioa ote zen. Bere anaia gazteagoa, Diego, Burgosen jaioa baitzen eta zenbaitek uste dute han jaioko zela Frantzisko bera ere.
|
|
|
Bere anaia gazteagoa, Diego, Burgosen jaioa baitzen eta zenbaitek uste dute han jaioko zela Frantzisko bera ere.
|
Baina
ez dugu horren lekukotasun zehatzik. Aita merkataritzan aritu zen eta Gasteiz eta Burgos izan zituen bizileku.
|
|
|
|
Baina
, Aita Frantzisko Vitoriakoak, haruntzago joanaz zioen: –Legeak betearazlea izan dadin behar du zuzen, bidezko, onartua, guztientzat berdina eta errepublikarentzat baliagarria, coeteris paribus, ez batarentzat zorrotz eta bestearentzat lasai?.
|
|
|
Arartekotzan nengoenlarik, 1993ko urriaren 27tik 30era bitartean, Europako Ombudsmanen hitzaldiak antolatu genituen Gasteizen, eta une ona bezain egokia iruditu zitzaidan aldi berean Aita Frantzisko Vitoriakoa omentzeko, pertsonaia hau bertakoek zein erbestekoek hobeto ezagutu zezaten. Etorri ziren ombudsmanik gehienek bazekiten nor zen eta giza eskubideen alde zer lan burutu zuen;
|
baina
ordurarte gutxik zekiten jatorriz hemengoa zela eta guztiek oso pozik hartu zuten hainbesteko merezimenduz eskaini genion omenaldi hura.
|
|
|
jo zuen. Izan ere, familiatik zetorkion Martin Azpilkuetari nafar erregeen alderako jokabidea,
|
baina
nafar jatorra zelako, ez frantsesa.
|
|
|
|
Baina
, gure artean, Aita Manuel Larramendi andoaindar josulaguna dugu noski Argiaro garaiaren sustatzailerik handiena. Besteak beste, Corografía de la provincia de Guipúzcoa deritzan lana idatzi zuen 1754an, Bartzelonan 1882an argitaratuko zena.
|
|
|
aitonen seme(, hidalgo?) izateagatik. Bai Larramendik ongi erantzun ere, hemen gizon guztiok ginela bakoitza bere lanari loturik,
|
baina
aldi berean nobleziaz berdinak, klase diferentziarik gabeak, eta hobe zela hola izan, eta ez beste zenbait herrialdetan bezala, noble alferrak, noble lapurrak eta abar.
|
|
|
Baita ere 1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean partaide izan zirela.
|
Baina
, esan beharrekoa da, 1820 urtetik, hiru urtez, liberalak nagusituz eta Frantziako politikaren arauak jarriz, Batzar Nagusiak kentzetik hasi zirela elkarren arteko iskanbilak. Beraz, ez ziren batere harrigarriak Larramendiren kezkak.
|
|
|
Azkoitiko zaldun haiek ere, Xabier Munibe, Joakin Egia eta Manuel Altuna, nobleziazko tituludunak izan arren, gaztelarrentzat, isekaz,, zalduntxoak? ziren;
|
baina
bataio hori ez zuten txarrera hartzen eta Real Seminario hura Bergaran sortu zuten, Humanitate eta Letrak irakasteaz gainera zientzia erabilgarriak bultzaraziz, Matematika, Fisika, Kimika, Mineralogia, Me talur gia eta abar.
|
|
|
Ingalaterrako erregetzaren inguruan kargu garrantzitsuak eduki zituen Alexander Jardine zeritzanak Bergaran Xabier Munibe, Peñafloridako kondea, bisitatu zuenean, harriturik zegoen Bergarako Seminario hartan ematen zituzten irakaskintza gaiekin,
|
baina
harrituago Azkoitiko zaldunok herriarekin maila berdinean bat eginak ikusteaz. Goraipatzen du beren lana, baina aldi berean baita argi salatu ere horien aurka inkisidore eta gainerako beste askok bekaizkeriaz sortzen zizkieten eragozpen nagusiak.
|
|
|
Ingalaterrako erregetzaren inguruan kargu garrantzitsuak eduki zituen Alexander Jardine zeritzanak Bergaran Xabier Munibe, Peñafloridako kondea, bisitatu zuenean, harriturik zegoen Bergarako Seminario hartan ematen zituzten irakaskintza gaiekin, baina harrituago Azkoitiko zaldunok herriarekin maila berdinean bat eginak ikusteaz. Goraipatzen du beren lana,
|
baina
aldi berean baita argi salatu ere horien aurka inkisidore eta gainerako beste askok bekaizkeriaz sortzen zizkieten eragozpen nagusiak.
|
|
|
|
Baina
hemen ahantzi ezinezkoa zaigu Axular handia hainbeste goraipatzen zuen Joannes Etxeberri() Sarako mediku hura. Julio Urkixok bildu zituen bere lanak, sarrera eta oharrez osaturik argitaratzeko (ikus Obras vascongadas del Doctor Labortano Joannes D. Etcheberri, 1712 Paris, 1907), norengan aurki genitzakeen giza eskubideen alderako iritziak.
|
|
|
Foruek historiaz administraritza aldetik Euskal Herriari ematen zioten burujabetza juridikoki nolabait bete beharrekoa zela. Denboraz, berez gizarte giroa aldakorra denez gero, ez zeritzola zuzena atzera begira jartzeari,
|
baina
bai nolabaiteko ordaina eskaintzeari. Hortik jo zuen ebazpidetzat guztion artean osa genezakeen autonomia zabal bat proposatzera.
|
|
|
|
Baina
, gure garai honetan, gogoratu beharrekoa dugu zuzenbideaz hain zentzuz eta hainbeste idatzi zuen Jesus Galindez amurrioarra, 1942an Buenos Airesen La aportación vasca al Derecho internacional zeritzan liburua argitara eman zuena. Liburu irakurgarri hartan bereziki Frantzisko Vitoria eta Simon Bolibar zituen eredu, eta horietan oinarritu zen bere tesia garatzeko.
|
|
|
Liburu irakurgarri hartan bereziki Frantzisko Vitoria eta Simon Bolibar zituen eredu, eta horietan oinarritu zen bere tesia garatzeko.
|
Baina
, bera abertzalea izanik ere, X. kapituluan zioen: –Ez inperialismorik, ez nazionalismo itxirik.
|
|
|
Sorbonan ez ezik beste toki batzuetan ere eskolak eman zituen. Frantziako IV. Errepublikan kontseilari izan zen, De Gaulle jeneralaren kontseilari juridikoa ere bai eta, mentalitatez hain zabala zenez, seguruenik, beregandiko ideia izan zen De Gaullek euskaldunoi euskarazko eskolak eskaintzea ere;
|
baina
, zoritxarrez, eskainitakoa betetzera ez zen iritsi. Cassin jauna, bere merezimenduz, Doctor honoris causa izendatu zuten Oxford (1945) eta Magunzian (1963), eta Bake Nobel Saria jaso zuen 1968an.
|
|
|
Francoren Gobernuak bahitu zuen, hitzaurrearen aitzakiaz.
|
Baina
hitzaurre hark ez zekarren ezer giza eskubideen testuan ez zegoenik.
|
|
|
1984an Amnesty International erakundeak atera zuen beste bat aipaturiko lau hizkuntzetan, Joaquín Ruiz Giménezen hitzaurrearekin. Euskarazkoa neronek prestatu nuen Orixerenaz baliatuz,
|
baina
era herrikoiagoan jarriz.
|
|
|
Hitzaurregile zen J. Allende Salazarrek zioenez, Llorente kalonje eta historiagileak asmo txarrez baztertu zituen Landazuriren agiri horiek, egiazkoak ez balira bezala,
|
baina
ez dira zalantzan jartzekoak, eta horri buruzko zenbait adierazpen eskaini zizkigun.
|
|
|
XVII. mendean Arabako Batzar Nagusiek ahaleginik aski egin zuten,
|
baina
alferrik: konstituzio desberdinak zituztela-eta, lehenean jarraitu behar izan zuten.
|
|
|
Adibidez, F. de la Fuente Marquínez de Beltrán treviñoar jakitun eta irakasle zenak Universitas argitaratu zuen duela berrogeiren bat urte, bertako atal luze bat Treviñori eskainiz. Erudizioz betea, ez zaio umorerik falta,
|
baina
mindurarik ere ez. Bere oroitzapenak eta sentipenak hor isurtzen ditu.
|
|
|
Bere oroitzapenak eta sentipenak hor isurtzen ditu. Erudizioa bai,
|
baina
esan beharrekoa iruditzen zait zentzu orekan huts nabariak ere badituela. Hala ere, Treviñoren epopeia azaltzen du,, feudo insoportable de Castilla?
|
|
|
Cadiz-ko Konstituzioaren (1812) asmoetariko bat zen feudalismo harekin bukatzea.
|
Baina
, Hirurteko Liberalak(), batasunaren izenean federalismoa baztertuz, zentralismo aldera jokatu zuen, zenbait herrialderen berezko nortasuna aintzat hartu gabe. Eta ez zen geldituko gure probintzietako Batzar Nagusiekin bukatu artio.
|
|
|
Gure egunotan, ordea, horiek historia zuzenari bihurtzeko asmoz, Jose Luis Lizundia jaunak, 1981eko maiatzaren 27an txosten bat aurkeztu zuen Eusko Legebiltzarrean Eusko Jaurlaritza bere aldetik jar zedin Castilla Leongo agintariekin harremanetan, Treviño berreskuratzeko ahalegina egiteko.
|
Baina
une hartan gure politikariak ez ziren gehiegi ahalegindu.
|
|
|
Orain, Treviño bertatik, antzinako izen zaharraz baliaturik ari da Uda deritzan taldea, beraien naturalezaz eta historiaz zor zaienaren eske.
|
Baina
badirudi, Javier de Burgos zenaren gogoak bizirik dirauela Espainiako Estatuaren baitan. Zeren, ulergaitza iruditzen zait, bakearen bila gabiltzan demokrazia batean, Uda taldearen aurka Madrildik Ynestrillas eskuindarra bere taldearekin etortzea eta Guardia Zibilen babespean Treviñon istiluak sortzea.
|
|
|
Dagoeneko kontatu dugun bezala (ikus 54 orrialdea, eta bertan aipaturiko Henriette Walter-en liburua), Frantziako Estatuaren barnean XVI. mende hasieran erabaki zen pertsona bakoitza bere hizkuntzan epaitu beharra. Bazirudien behingoz bide egokia hartu zela,
|
baina
ez zuen asko iraun, eta geroztik hango hertsitasuna nabarmenagoa izan da.
|
|
|
artikuluan, ikus nire Landuz (1983) liburuaren 26 orrialdeetan.
|
Baina
zehaztasun gehiagoz ikus dezakegu Gustav Henningsen en El abogado de las brujas. Brujería vasca e Inquisición española (1983) liburu bikainean.
|
|
|
Hala ere, 1992an Europako hizkuntza gutxituen alde Europako Kontseiluan aurkeztu zen Eurogutun hura orain arte onartzeke egon da, Frantziak betoa jarri ziolako.
|
Baina
, Frantziako Estatua ez ote zen ba izan ONUren agiri hura bultzatu zutenetakoa?
|
|
|
Bakeari buruz hitz asko egiten da,
|
baina
lortu ote genezake hizkuntza txikiagoak ukatuz. Egiazki, bakerik nahi baldin badugu, guztiok elkar errespetatu beharra dugu, naturalezak eman diguna bizirik iraunarazteko eskubidea emanaz eta laguntzak eskainiz.
|
|
|
Politikaren munduan erraz aldatzen dira iritziak: atzo on zena, gaur ez; eskaini bai,
|
baina
eman ez, eta abar.
|
|
|
|
Baina
, behin eta berriz hain arduratsu galdetzen zidanez, esan nion nire iritzi pertsonala 1948an ONUk Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsal hartan zehazten zela, Frantziak beste nazio demokratikoekin onartua, eta han zetorrela edozein pertsonak zein talde edo herrik, hauteskunde bidez, burujabetzarako eskubidea duela. Orduan ez zekien zer erantzun ere, eta eman zidan erantzun bakarra honako hau izan zen:
|
|
|
Adibide soil bat jartzekotan, ni konforme nengokeela gure hizkuntza, Europan diren hizkuntzetarik zaharrena, legez bizirik jarraitzeko neurriak hartuko balira, gainera gogoan izanik Frantzia eta Espainiako hizkuntzarik zaharrena dela euskara.
|
Baina
horretarako Frantziak bere Konstituzioaren 2 artikulua aldatu beharra duela eta era beran Espainiakoak bere 3 artikulua, horrela izan ezik gure euskararen ukapena zelako eta aldi berean baita ONUren adierazpenarena ere.
|
|
|
Gaineratu nion, itxuraz frantsesei Kanadako Quebec herrialderako on zaiena, zergatik ez beraien Estatu barnerako?
|
Baina
alferrik, ez zuen ulertu nahi. Gaineratzen nion esanaz, herriak bere izate naturalean errespetatzen ez badira, oso normala zela horien aldetik burujabetzaren eskaria.
|
|
|
Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsal hori edozein hiritarrek zentzuz ulertzeko eran egina da,
|
baina
zenbait juristak, bakoitzak bere gogoaren arabera, analisiak egiten dituzte. Horretan okerrenak elebakardunak izaten dira, ulertzen ez duten hizkuntzari oztopoak jarri nahian.
|
|
|
zeritzan artikuluan, non esaten zuen, besteak beste, Sabin Intxaurraga Eusko Jaurlaritzako Justizia kontseilariak gehiegi nahasten zituela gizabanakoaren eskubideak taldeko edo kolektiboekin.
|
Baina
, jurista izan beharra ote dugu ONUren sarrerako hitzok ulertzeko. Herriarentzat idatzia ez ote zen?
|
|
|
|
Baina
, nork ukatuko digu kulturaren tresnarik baliagarriena hizkuntza bera dela. Horregatik dator 26 artikuluaren hirugarren zatian:
|
|
|
Euskal Autonomia Erkidegoan bi hizkuntzak ofizial izanik, euskalduna euskaraz epaitzeko eragozpenak badira, zer ez da gertatuko Europako Kontseiluak prestaturiko Eurogutuna onartzerik nahi ez zuen Frantziapean dagoen Euskal Herrian? Orain Frantziak Eurogutunari sinadura eman nahi omen dio,
|
baina
bere Konstituzioaren 2 artikulua aldatu gabe. Beraz, era horretara, epaitegien aurrean Frantziako gainerako hizkuntzek legez ez lukete inolako eskubiderik.
|
|
|
Irizpen horren giropean egin nituen 1992 eta 1993ko Ararteko txostenen aurkezpenak. Eurogutunaren kopiak ere zabaldu nituen,
|
baina
gure politikarien artean nonbait ez zuen arretazko jarrera egokirik izan. Gero, gai horren inguruan Herrialdeko Ombudsmanaren garrantziaz hitzaldiak antolatu genituen Gasteizen.
|
|
|
Werner Palla jaunak eman zigun hitzaldi jakingarriak ikasbiderik aski eskaini zigun, hizkuntza gutxituetan zelan jokatu behar genuen.
|
Baina
, zoritxarrez, gure politikorik azaldu ez eta Jaurlaritzan hizkuntz politikaz arduratzen zenik ere ez.
|
|
|
Europan zein Ameriketan, Estaturik gehienen konstituzioetan ez da inoiz jartzen hizkuntz ofizialtasunik.
|
Baina
, aitortu beharrekoa da, hedatuenek berez dutela indarrik gehien eta de facto agertzen direla besteak baino egoera hobean. Horren arabera, ez luke behar laguntza berezirik.
|
|
|
Horren arabera, ez luke behar laguntza berezirik.
|
Baina
, hara hor, Frantziako Estatu Kontseiluak bere esku du hizkuntzei dagokien arazo hau eta bera da Europako Batasunean hizkuntza gutxituen aldeko gutunari betoa jarri diona, bere Konstituzioaren 2 artikuluaren kontrakoa omen dela eta. Orain onartu duelarik, zer gertatuko ote bere Estatu barnean?
|
|
|
Gainera, esan beharrekoa iruditzen zait, ez Frantziak eta ez Espainiak ez diotela jarraitu giza oreka gordetzeko hain eredugarri den Suitzako Konstituzioari;
|
baina
ezta ONUk 1948 urtean Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren 2 artikuluan gomendatzen zuenari ere.
|
|
|
Hala bada, betor ordu onean.
|
Baina
ez dadila gertatu F. Mitterrand-ekin bezala, 1981eko maiatzean presidentetarako hautagai zela agindu bai, baita urtebete geroago, 1983ko maiatzaren 26an agertu ere Journal Officiel ean Unibertsitate aurreko hezkuntzetan bertako hizkuntzak irakastea, euren artean euskara aipatuz. Baina, karguaz jabetu zenetik, hori aurrera eramaten ez zen ahalegindu.
|
|
|
Baina ez dadila gertatu F. Mitterrand-ekin bezala, 1981eko maiatzean presidentetarako hautagai zela agindu bai, baita urtebete geroago, 1983ko maiatzaren 26an agertu ere Journal Officiel ean Unibertsitate aurreko hezkuntzetan bertako hizkuntzak irakastea, euren artean euskara aipatuz.
|
Baina
, karguaz jabetu zenetik, hori aurrera eramaten ez zen ahalegindu. Beraz, asmoa hor gelditu zen hankaz gora.
|
|
|
Gainera, hori adieraztean, Euskararen ostarteak (1998) deritzan nire liburua ere aipatzen du.
|
Baina
ezer ulertu ote zuen. Edonork ikus dezala nire liburu horren 102 orrialdean nioen honako hau:
|
|
|
–Zehazki, Real Cédula de 23 de junio de 1768, Karlos III.ak aginduaren arabera, lehenengo eta bigarren mailako irakaskintzak (enseñanza primaria y secundaria) Estatuko eskola guztietan egin zitzatela? únicamente en lengua castellana?.
|
Baina
lehenago ere, maisu maistrei isilpean, era horretako aginduak emanak zituzten Espainiako erregeek, gaztelerari bakarrik bidea emanez. Adibidez, begira 1717an Felipe V.aren zer agindua, Soldevilaren Historia de España-ren bosgarren tomoak 333 orrialdean dakarrena?.
|
|
|
mito hartan oinarriturikoa dela.
|
Baina
, uste hori ez ote zen sortu aspaldiko gaztelar ikertzaileengandik. Gaur egungo hizkuntzalarien artean ez dago zalantzarik euskara hizkuntza preindoeuroparra dela.
|
|
|
|
Baina
, ez ahaztu noraino iristen zen Nafarroako erresuma. Nafarroako errege García Sánchez V.a. Naxerakoak?
|
|
|
1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean ere partaide izan ziren Batzar Nagusiak.
|
Baina
, 1820 urtetik, hiru urtez, liberalak nagusituz eta Frantziako politikaren arauak jarriz Batzar Nagusiak kentzen hastetik hasi ziren elkarren arteko iskanbilak.
|
|
|
Hala ere, Espainian, 1978ko Konstituzioak ez zuen jarraitu Suitzakoaren bide eredugarria, ezta ONUk 1948 urtean giza eskubideez agertu zuen agiriaren 2 artikuluak bere orokortasunean adierazten duena ere.
|
Baina
oroigarriagoa dugu oraindik Unesco erakundearen L, emploi des lan gues vernaculaires dans l, enseignement (1953), guztiontzat hain gomendagarria dena. Horiek guztiak kontuan harturik idatzi nuen Euskararen ostarteak liburuko lehen partean VI. kapitulua (ikus 60 orrialdeak).
|
|
|
Nire liburu honen aipamen soilak ez du ezertarako balio, bertan agertzen nuena ulertu ezik.
|
Baina
horretarako ere elebiduna izan behar.
|
|
|
Hizkuntzaren ofizialtasunari buruzkoan ordea, kon tuan hartu eta ezagutarazi beharrekoa iruditzen zait, euskarak lehen aldiz izan zuen ofizialtasuna, Nafarroako erresumaz gainera, Iparraldean gertatu zela, Frantziako Estatuaren barnean XVI. mende hasieran. Bazirudien bide egokia hartu zutela,
|
baina
laster aldatu ziren irizpideak eta, gerorantz, hango hertsitasuna na bar menagoa izan da.
|
|
|
Erabaki hori, haren ondorengo Frantzisko I.ak, 1531 urtean berretsi zuen.
|
Baina
, zortzi urte geroago ezabatuz suntsitu zuen, euskararekin batean Frantzia guztiko hizkuntzen etorkizuna larritasun ilunetara bultzatuz.
|
|
|
Eta arestian aipatu dudanak, honen 247 eta 265 orrialdeetan dioena du lekuko. Une honetan, esan beharra dut, Euskararen ostarteak inprimategian zela lortu nuela aipatzen dudan liburu hau eta gehigarrizko zati bat denboraz igorri nuela inprimategira,
|
baina
zoritxarrez, argitaratzailearen axolagabetasunagatik, kanpoan gelditu zela.
|
|
|
Ipar Euskal Herrian orain, ONU eta Unescok giza eskubideez eskatzen dutenarekin bakarrik balia gintezke.
|
Baina
ez da gutxi, zeren otoi eta oroi horiek mundu zabalerako gomendagarri ematean Frantzia bera ere sinatzaileen artean partaide izan zela eta hortik sortzen zaiola erantzun beharra. Eta horretarako, adibidez, Europaren Batasunean bertan ereduak aurkitu ezinik ez dugu, besteak beste Aosta eta Tirol; beharbada Suitza dugu adibide hobea eta lehenagokoa, Helvetiar federakuntzak bertako lau hizkuntzak ofizialak izan zitezen, joan zen mendearen lehen partetik, Konstituzioan jarri zituen arau egokiak direla eta.
|
|
|
–Antzinako Hispaniaren erlikiarik agurgarrienaren jabe zarete. Beste batzuek izan dezakete arte balio hoberik, gutiziagarri eta miresgarriagorik,
|
baina
ez da zuona bezalako garrantzia duen beste hizkuntzarik, zeren bere ikerketa sakondu gabe inoiz ere dira ezagutarazi antzinako zibilizazioaren ibilerak?.
|
|
|
Ezpairik gabe esan nezake mendi horietan hainbeste ibili garen euskaldunontzat ez dela horretaz zalantzarik.
|
Baina
, zerbait sakonago jakin nahi dutenek, arren, jo dezatela Joan Coromines en Estudis de Toponímia Catalana() bilketa oparo eta ikerlan bikainera.
|
|
|
Pirinioaren bi alderdietan era berean mintzatu izan dira; Okzitaniako Languedoc hizkuntzaren dialektoak ere gure mende honetara arte berdintsu erabili dira Ipar hegoaldean.
|
Baina
argi utzi nahi dut, Languedoc baino lehenago, Neolitos garaian euskara erabiltzen zela, bertako leku izenek adierazten diguten bezala. Gai horretaz hitzaldi bat eman nuen Andorran:
|
|
|
Inperio hark hizkuntzarik gehienak suntsitu zituen. Gureak ere bide hori eraman zezakeen,
|
baina
hara hor suspertu eta indarberrituz gure herriak nola berreskuratu zuen.
|
|
|
Batzuentzat Nafarroako erromantzea zela eta beste batzuentzat euskara. Nafarren historiaz hainbeste zekien Arturo Campión-ek ez zuen horrelako zalantzarik,
|
baina
ezer ez dakiten askok bai ordea. Horregatik baztertzen dute euskara, bai eskubitarrek eta bai ezkertiarrek.
|
|
|
Iritzi horren arabera eta aurrera begira, zientzia eta tekniken etorkizunekoa den ingelesa zergatik ez?
|
Baina
hemen, gaur egun, gezurra badirudi ere, elebakardunen itsutasunak agertzen duenez,, pluralistak, omen.
|
|
|
|
Baina
euskaraz, ahoz aho noiztik datorkigun inork ez dakien herri literatura dugu, kondaira eta kantuz. Erdi Aroan sustraitzen diren pastoral antzerki motak ere bai, atsotitz edo errefrauak eta oraindik gaur egun hain ezagunak zaizkigun kantak.
|
|
|
|
Baina
, batez ere, guztiek jakin bezate: euskarak Europako Batasunean ez diola inori argirik kentzen; alderantziz, euskara galduko balitz, bai ordea Europak bere jatorriak ilundu.
|
|
|
Formaren aldetik zerbait zuzen ez badago, hori ez da aski debekua jartzeko; bere egitekoa kontseilu ematea behar luke, nola bideratu behar den esanaz.
|
Baina
, horretara, nora goaz Espainiako lehen hizkuntzak naturaz bere baitarik dituen ahalmenak baztertzen badira. Nora ONU eta Unescoren giza eskubide arauak guri Madrildik ukatzen badizkigute?
|
|
|
andere, neskato, cison (gizon), sembe (seme), sehi (sein) eta abar, Mitxelenak ongi sailkatu zituen bezala.
|
Baina
, horiez gainera, Nafarroako Lerga hirian latinez irarritako harrian argi agertzen da Ume sahar, gure hizkuntzaren lekuko. Pirinio mendien bi hegaletan Kataluniaraino agertzen dira euskarazko toki izenak.
|
|
|
Egile berak agertzen digunez, XV. mendearen azken aldera agertzen omen da notario protokoloren bat edo beste, epaiketako lekukoen hitzak euskaraz idatzirik; aldiz, herri askotan batzarrak euskaraz zein nafar erromantzez egiten omen ziren,
|
baina
agiriak idatziz jasotzea bigarren horretan egiten zuten. Hala dakar El esfuerzo bélico de Navarra en el siglo XVI (1981) liburuaren 218 orrialdeetan.
|
|
|
|
Baina
, Lingua Navarrorum zer zen jakiteko, inork zalantzarik izan ez dezan, on zaigu agiriak lekuko jartzea. Liburu honetan bertan (68 orrialdean) dugu Iruñeko apezpiku Petrus II.aren aipamen hura, unamaizter eta buruzagi hitzak erabiltzen dituena.
|
|
|
|
Baina
, gerora ere, hain leialak zituen agramondarren alde eta Gaztelako erregearen aurka maiz aski jaikitzen omen ziren nafar euskaldunak eta horregatik Karlos V.a enperadorearen denboran ahalegintzen omen ziren Iruñean apezpiku gaztelarrak jartzen. Horretaz, ikus berriz ere F. Idoateren El esfuerzo bélico de Navarra en el siglo XVI liburu beraren 219 orrialdea.
|
|
|
Trentoko Kontziliotik irten ziren aginduen arabera bideratu zen auzia,
|
baina
ez zenbait eragozpen sortu gabe. Nafarroan 1584ko Pastoral bisitek erakusten dutenez, Allingo Eulz herrixkakoek euskararik ez zekien apeza jarri zitzaielako sortu zituzten eztabaidak hor daude, aipatu dudan Goñi Gaztambideren obra horretan, 479 orrialdeetan.
|
|
|
Ohi bezala, hor erori ziren gure foruzale porrokatuak ere. Ulergaitza
|
baina
egia.
|
|
|
Diario de Navarra tik hor ari izan zaigu Ollarra, oilarkeriak egin nahirik,
|
baina
oilandaren gisa. Batetik, Lingua Navarrorum euskara ez zela sinestarazi nahian eta, bestetik, egunkari horretan euskara batuaren aurka gipuzkera eta inoiz bizkaierazko artikuluei leku eginaz.
|
|
|
Ondotik, uztailaren 4ko 135/ 1994 Foru Dekretua etorri zen, Nafarroako Administrazioan euskarari eman behar zitzaizkion tokiak zertan gauzatu behar ziren adieraziz.
|
Baina
ez zait aski iruditzen. Oraindik apartheid horrek hor jarraizen du, gure erresuma zaharreko herri guztietan eskubide berdinik eskaintzen ez zaiola.
|
|
|
Plangintza hor da.
|
Baina
, ekintza zuzena non da. Aipatu dudan apartheid horren eremuak gordetzen al dira?
|
|
|
Deialdi bikoitzik ez zela inola ere eginen erantzun zuen Lehendakari jaunak,
|
baina
Eremu Mistoko programazioetan, euskara gehiago erabiltzeagatik balorazio handiagoa emanen zela, agindu zuen eta, euskararen aldeko diskriminazioa eginez jokatuko zuela?.
|
|
|
Prentsaurreko hori eman zutenek adierazi zuten kontseilukide izaten jarraitzeari buruz behin betiko edozein erabaki hartu aurretik, Gobernuak erantzuna emateko zuen legezko epea bukatu arte itxoinen zutela, abenduaren 24ra arte.
|
Baina
, Gobernuaren erantzuna ezezkoa izan zen.
|
|
|
Batzordeak kritikak eta aldaketa iradokizunak egin zizkion zirriborroari.
|
Baina
batzordearen ekarpenek errespeturik gabeko tratamendua jaso zuten eta zegozkien aktetan jasotako testua ez zetorren bat, ez letraz ezta izpirituz ere, batzordekide gehienek bozketaz erabakitakoarekin.
|
|
|
Argi ikus daiteke, gaur egungo agintariak, garai batean erresumari saldukeria egin zioten Beaumontarren jokabide beraren jarraitzaile direla eta ez nafar erresumari hain leial jarraitu zion Agramont taldearena.
|
Baina
bere herriaren alde gizontasunez begiak itzarririk adi egon nahi dutenei, Arturo Campionen Navarra en su vida histórica (1929) eta El Genio de Navarra (1936) deritzen liburuen berrirakurketa komeni zaie. Gainera, gogoan izan Campion zenak Lingua Navarrorum eredugarri hura har eta, ikasi ez ezik, euskaraz idazteari ere eman ziola.
|
|
|
Historian zehar euskarak edonon izan ditu eragozpenak,
|
baina
Arabakoak oso larriak izan ziren, bereziki eskoletatik hasita. Orain, horren berri ez dakitenei edo jakin nahi ez dutenei aditzera emateari on deritzat, guztion onerako.
|
|
|
Ahal daitekeen disparaterik bidegabeena da, Euskera gazteei debekatu, eta madarikatua balego bezala kastigatu eta eragoztea. Eskolan bertan erakatsi ordu onean, eta Erdaraz jardun dezatela;
|
baina
gero libre, nahiz Euskeraz, nahiz Gaztelaniaz: horrekin bietara egingo dira.
|
|
|
Nork pentsa zezakean Zuzenbide Politikoko katedradunagan halakorik? Hitzaurre hark ez zekarren legezko ez zenik,
|
baina
Francoren diktadurak ezin holakorik onar.
|
|
|
Nafarroan, bertako Legebiltzarrak herrialdea zatitu zuen, apartheid lotsagarri batera eramanaz, inguru euskalduna, elebiduna eta gazteleraduna bereiztuta.
|
Baina
, inguru euskaldunean badira euskararik ez dakiten nafarrak, inguru erdaldunean, antzina Lingua Navarrorum zeritzana mintzatzen zen alde hartan, euskaldun nafarrak diren bezala. Hori, 1948an ONUk azaldu zuen Giza eskubideen kontra doa.
|
|
|
|
Baina
gizon zintzo eta jakitun haiengandik era horretako iritzi gehiago jaso genezake. José Ortega Gasset filosofo aipatuagandik ere beste honako adibide hau jaso dezakegu:
|
|
|
Europako Batasunari buruz, kezkaturik
|
baina
itxaropentsu agertu nuen. Ante la perspectiva europea. La Unión de Europa y el problema lingüistico?
|
|
|
Bereziki, Frantziak zekarren aldakuntzan oinarritzen nintzen.
|
Baina
ondotiko politikariek gauzak ez dituzte behar bezala eraman giza eskubideei dagozkienetan. Jaramon gutxi egin zaio Dei xionne legeari, eten eta deuseztu dituzte lege horren arabera A. Chamson, M. Legris eta P. Sérant jaunek erakutsi zizkiguten itxaropen bikainak, eta jaramon gutxiago egin diote 1953ko Unescoren gomendiozko L, emploi des langues vernaculaires dans l, ensei gnement delakoari.
|
|
|
Ez eta probintziako toponimiaz eta arabarren euskarazko deiturez ere.
|
Baina
nik neuk ere aitona nuen arabar euskalduna, eta arbasoen jatorriak etsi ezinezkoak ditut.
|
|
|
Horiek horregatik jartzen dute gaztelera munduko hoberena balitz bezala.
|
Baina
, mundua handia izaki eta, hizkuntza asko dira bertan. Hori bai, denak errespetagarriak, bakebiderik nahi baldin badugu.
|
|
|
Espainiarentzat munduko inperiorik handiena eduki zuen errege hark berak zuzenean ez noski.
|
Baina
oroi errege Felipe II.aren historiagile bezala kronikari izan zen Esteban Garibai, eta mondragoar hark Treviñori buruz bildu zituenak, nortasunez eta garaiagatik badutelako bere garrantzia; baina egia da inori ez diodala irakurri kronikari hark zer zioen.
|
|
|
Espainiarentzat munduko inperiorik handiena eduki zuen errege hark berak zuzenean ez noski. Baina oroi errege Felipe II.aren historiagile bezala kronikari izan zen Esteban Garibai, eta mondragoar hark Treviñori buruz bildu zituenak, nortasunez eta garaiagatik badutelako bere garrantzia;
|
baina
egia da inori ez diodala irakurri kronikari hark zer zioen.
|
|
|
|
Baina
kronika horietan E. Garibaik gutxitan aipatzen du Treviñoren izen soila, kasik beti. Treviño de Alava, dakar.
|
|
|
Historiagileak historia ezagutu beharra agertzen dut, zeren asko dira historian lizentziatuak,
|
baina
badira batzuk, alde guztiak irakurri gabe, lekukotasunen faltaz historia oker erabiltzen dutenak. Hortaz, adibideetariko bat jasotzen dut zenbaitek jakin dezaten.
|
|
|
|
Baina
, horiek guztiok bideratzeko asmoz, azkenik gazteleraz eta euskaraz aurkezten dut 1948an Nazio Batuen Erakundeak agerrarazi zuen. Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala?. Hori baitugu arrazoi biderako tresna egokia, eta horretan oinarriturik joan ezinik ez dugu.
|
|
|
Aita merkataritzan aritu zen eta Gasteiz eta Burgos izan zituen bizileku.
|
Baina
gogoan izan behar dugu, hezkuntzaren aldetik, feudalismo garai hartan familiak eta jatorriak zerikusi handiagoa zutela jaioterriak baino. Horregatik, bi anaiok Dominikoen ordenan sartzean, Vitoria hautatu zuten deituratzat, jatorriaren lotura jarraitzeko asmoz, noski.
|
|
|
izenburudun artikuluan eman nituen zenbait iritzi, ETA eta GALen arteko borrokak salatuz. Izan ere, nire ustez, historian zehar giza eskubideen alde hain iritzi zintzoak eskaini zituzten Euskal Herriko semeek argi utzi baitziguten bakoitzaren pentsaerak errespetagarri direla;
|
baina
, gezurra badirudi ere, hor daude lekuko ideia desberdinetakoen hilketak. Non da hemengo kristautasuna?
|
|
|
Bera bezala, beharra zuen norbait izango zen neska hura, bestela ezin da ulertu hain dudarik gabe baiezkoa ematea. Ez zen munduko politena,
|
baina
Txema ere ez. Alde horretatik lorpen garrantzitsutzat jo zuen konkista hura, batik bat mendekua ospatu beharra zegoelako, eta horretarako kosta ahala kosta sartu behar zuelako txilibitua Irlandako edozein potxingotan.
|
|
|
|
Baina
ez zen horrela gertatu. Rocío García de Mainuetaren aurpegia imajinatzen saiatu arren, soilik eskotea gogoratzen zitzaion, eta hori ere nekez.
|
|
|
Rocío García de Mainuetaren aurpegia imajinatzen saiatu arren, soilik eskotea gogoratzen zitzaion, eta hori ere nekez.
|
Baina
ezin zuen etsi: ahalegina egin zuen gutxienez Rocíoren begiak irudikatzen.
|
|
|
Ez zen batere txarto egon olgetatxoa,
|
baina
amorrua ematen zion bere irudimenak Eider baino ezin gogoratu izanak. Oraindik ohean etzanik, eta neska ezezagun hura ondoan zuela, disketeko azken artxiboa etorri zitzaion burura.
|
|
|
Nigatik izango balitz, geratuko nintzateke.
|
Baina
ezin dut, hegazkineko txartela joan etorrikoa da –Txemaren erantzuna, Euskal Herrira bueltatzeko gogo izugarria ezkutatu nahian.
|