|
2003
|
|
|
Lehen Gerra Karlistan sartzen bagara, 1837ko bizkaierazko bertso-paper karlista anonimo batean, zera irakur daiteke: . Ez ziran euskaldunak/ bein bere menpetu,/ Erroma bera ez zan/ eurakaz jaubetu? 62 Aurrekoaren ildo berean hau ere pertsona eskolaturen batek egindako bertsoa zen,
|
euskal
historiaren inguruko ohiko topiko bat herritarrei jakinarazten ziena, euskaldunen betiereko ausardia baieztatu eta egungo karlista euskaldunei kemena eman nahian. Bertso sail honetan (eta garaiko bertso gehienetan), herritar euskaldunek politika aktiboan zuten protagonismoaren aitortza argia ikus daiteke.
|
|
|
Halako zerbait egon arren, guri bereizketa biribilegia iruditzen zaigu, zeren XIX. mendetik aurrera, gehiago edo gutxiago, talde politiko guztiek kontatu behar baitzuten masekin, eta beraz denei interesatzen zitzaien mito kolektibo mobilizatzaileak erabiltzea, baita karlistei ere. Eta zentzu horretan,
|
euskal
karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu: euskal karlista batzuk behintzat mito historikoak herritarrei zuzentzen zizkietela erakusten baitu (bidenabar espainiar nazionalizazioa barik euskal identitatea bultzatuz).
|
|
|
Eta zentzu horretan, euskal karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu:
|
euskal
karlista batzuk behintzat mito historikoak herritarrei zuzentzen zizkietela erakusten baitu (bidenabar espainiar nazionalizazioa barik euskal identitatea bultzatuz).
|
|
|
Eta zentzu horretan, euskal karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu: euskal karlista batzuk behintzat mito historikoak herritarrei zuzentzen zizkietela erakusten baitu (bidenabar espainiar nazionalizazioa barik
|
euskal
identitatea bultzatuz).
|
|
|
Iztueta gizon konplexua zen. Gipuzkoako
|
euskal
idazle zaharren artean apaiza izan ez zen bakarra dugu. Etxe eta hezkuntza on xamarrekoa zela dirudi, baina bidelapur gisa ibili omen zen eta gartzelan egon.
|
|
|
Izatez auzia mende hasieratik zetorren, eta zentralizazio ahaleginen testuinguruan, zenbait historia lan polemiko agertu ziren gaztelaniz: batetik Espainiako Real Academia de la Historia k zein J. A. Llorente erudituak, Foruen aurkako lanak idatzi zituzten, erregearen zerbitzuan; eta bestetik foru erakundeei lotutako Aranguren y Sobrado eta Novia de Salcedo modukoek
|
euskal
erakundeen apologiak70 Iztuetaren obra testuinguru horretan kokatzen da, Foruen aldeko bandoan, baina berezitasun batekin: euskaraz idatzi zuela, eta ez Espainiako botere zentralei arrapostu emateko, baizik, esan bezala, Gipuzkoa bertako herritarrei zuzenduz.
|
|
|
egun gipuzkoar euskaldun askok Nafarroako erreinuaren galera, gure?
|
Euskal
Estatuaren galera gisa sentitzen badute ere, mende t, erdi lehenago, Iztueta moduko gipuzkoar euskaldunentzat Nafarroako erreinuaren historia arrotza zen, are etsaia, Frantziari lotutakoa. Iztuetak emandako bertsio honen interesa Arturo Campionek ohartarazi zuen:
|
|
|
5 3 Hiribarren eta
|
euskal
poema historikoak
|
|
|
Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezalatsu, herritar euskaldunei beren iragana ezagutarazi nahi zien. Liburuaren sarreran,. Escaldunei bi hitz hastean?, adierazgarriro, herritar arruntek
|
euskal
historiaz zuten jakintza eza deitoratzen zuen Hiribarrenek:
|
|
|
Beraz Hiribarrenek
|
euskal
narratiba historiko bat eskaini nahi zien herritarrei. Itxura batean Iztuetaren xede berberak ematen zuten, baina bazen alderik.
|
|
|
Itxura batean Iztuetaren xede berberak ematen zuten, baina bazen alderik. Hiribarrenek zioenez, Iparraldeko
|
euskal
haurrek eskolan frantses historia kontu batzuk ikasten zituzten (erregeen historiak eta). Iztuetak ez zuen antzekorik inon aipatzen:
|
|
|
lehenean Estatu zentralak oraindik eratu gabe zeukan eskola nazionala (Moyano legearekin hasiko zuen 1857an), eta beraz ez zuen inolako historia ofizialik zabaltzen herritarren artean; Frantzian berriz, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma zitekeen bere eragin frantseslea.86 Beraz Iztuetak, Gipuzkoako historia probintzial ofiziala edo ofiziosoa herritar ikasi gabeen artean sozializatu nahi zuen bitartean, Hiribarrenek jada hedatzen ari zen frantses historia ofizialari beste historia bat kontrajarri nahi zion.
|
Euskal
historia eredu bat. Ze euskal historia?
|
|
|
Euskal historia eredu bat. Ze
|
euskal
historia?
|
|
|
–Nafarroa Behera, Chubero, Laphurdi,/ Franciari citzaizcon partiletan gueldi. / Españiaco dire Nafarroa gora,/ Alaba, Guipuzcoa, Bizcaia ederra.? 87 Beraz zazpi herrialdez osaturiko
|
Euskal
Herria azaltzen zuen. Iztuetaren kondaira uniprobintzialarekiko aldea nabaria da.
|
|
|
Iztuetaren kondaira uniprobintzialarekiko aldea nabaria da. Aurreko ataletan aipatu dugun Iparraldeko historiografiak,
|
Euskal
Herri mailako ikuspegia sortzen nahiko arrakasta izan zuela ikus daiteke. Oihenart, Bela edo Sanadon ez gain, Hiribarrenek bere garaiko Iparraldeko historialariengan ere ikusiko zuen hau.
|
|
|
Oihenart, Bela edo Sanadon ez gain, Hiribarrenek bere garaiko Iparraldeko historialariengan ere ikusiko zuen hau. Manex Goihenetxek erakutsi duenez, arteko Iparraldeko historiografian,
|
euskal
jatorrien inguruko gaiak ziren nagusi.88 Eta orduko ikertzaileen artean Hiribarrenengan eraginik zuzenena izan zezakeena Agosti Xaho bide zen.
|
|
|
Xaho zuberotarra(), errepublikar eta iluminista,
|
euskal
erromantizismoaren aitatzat hartzen da. Xahok, Anton Abadia() irlandar zuberotar zientzilariarekin batera, Études grammaticales sur la langue euskarienne idatzi zuen 1836an, zazpi uskal herrietako uskalduner?
|
|
|
eskainiz. Urte batzuk geroago, 1847an, Xahok, Henri Beltzuntzeko jauntxoarekin batera, Histoire des basques bat osatu zuen,
|
Euskal
Herri osoa, zazpi probintziekin, barne hartuz. Lan historiografiko gisa aski topikoa izan arren (kantabrismoa, iberismoa,...), Hiribarrenen lanerako erreferente izan zela pentsa daiteke (erkaketa sistematiko bat egitea interesgarria litzateke).
|
|
|
Eredu horiekin, Hiribarrenek
|
Euskal
Herri mailako diskurtso historiko bat osatu zuen, edukia gauza askotan Iztuetaren antzekoa izaki. Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezala, euskaldunen inguruko ohiko diskurtso historikoa errepikatzan zuen:
|
|
|
Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezala, euskaldunen inguruko ohiko diskurtso historikoa errepikatzan zuen: duela 6 mila urte gizona munduan sortu zela, ondoren uholde unibertsala gertatu zela, gero Babelgo dorrea eta hizkuntzen nahasketa, hortik euskaldunak Iberiara joan zirela, euskaldunak odol garbikoak zirela, kantabriar borroken kontuak, kartagotar, erromatar, godo eta arabiarrei aurre egitea, Nafarroako erreinuaren sorrera eta gorabeherak91,
|
euskal
herrialde bakoitzaren bilakaera historikoa, Frantses Iraultza, Napoleon, Gerra karlistak, uneko gertaerak, dena ikuspegi tradizionalista eta euskaltzaleaz kontaturik. Ez dugu puntuotan gehiago sakonduko nahiz auziak lan espezifiko bat lukeen.
|
|
|
aztertu egin litzateke ea Xahok edo antzekoa zerabilten). Izan ere,
|
euskal
historiaren baitan epealdi nagusi batzuk ezartzeko euskaraz egin den lehen saioa genuke: I. Kapitulua. Iberia?
|
|
|
Aitor. Aurrerantzean,
|
euskal
literato guztiek Aitor aipatuko zuten euskaldunen patriarka mitiko gisa. Hala ere, Hiribarrenek, literatura barik historia lan bat idatzi nahi zuenez, ez zuen ez Tubal ez Aitor aipatu euskal patriarka gisa.
|
|
|
Aurrerantzean, euskal literato guztiek Aitor aipatuko zuten euskaldunen patriarka mitiko gisa. Hala ere, Hiribarrenek, literatura barik historia lan bat idatzi nahi zuenez, ez zuen ez Tubal ez Aitor aipatu
|
euskal
patriarka gisa.
|
|
|
Ez da gauza bera gertatzen Hiribarren-ekin: honentzat nafar erregeak sorrera bertatik
|
Euskal
Herri osoko errege ziren (adib. –Laugarren erreguea Escal Herrietan/ Sancho Garcis, sorthua egun gogorretan?
|
|
|
Izatez, ohargarria da Hiribarrenek egiten duen periodizazioan, tratamendu bateratua ematen diela zazpi probintziei, Nafarroako lehen erregetik 1512raino erreinuaren historiaren baitan denak bilduz. Honetan guztian Hiribarrenek eman lezake egun zenbait historialarik defendatzen duten. Nafarroa=
|
Euskal
Estatua, ideiaren aitzindari dela.
|
|
|
ideiaren aitzindari dela. Hala ere, ohargarria da Hiribarrenek
|
euskal
erreinu gisa azaltzen duen atal bateratu horri ez diola. Nafarroa, izena ematen, baizik. Escal Herria?
|
|
|
Bonaparte printze euskaltzaleari adibidez, Napoleon Lehena poema historikoa eskaini zion 1856an (argitaratu gabe). Baina bereziki Anton Abadiaren
|
Euskal
Festetan aritu zen. Han aurkeztu zituen hainbat olerki historiko:
|
|
|
Abadiaren
|
euskal
festa haietan, Hiribarrenek bezala, beste hainbat euskaldun olerkarik, poema historikoak aurkeztu zituzten. 1858an, esate batarako, Alexander Meabe delako Hegoaldeko batek Erromanoak euskaldunen guduan izeneko lana aurkeztu zuen.
|
|
|
Ziurrenik Iztueta edo Hiribarrenen euskarazko historia lan urri eta xumeen bidez baino gehiago, erdal iturrietatik heltzen ziren topiko historiko hauek. Nolanahi ere,
|
euskal
festetako bertso eta poesiek, kontzientzia historiko horrek euskaldunen artean zuen hedaduren erakusgarri eta eragile ziren.95 Alta, historia generoko olerki hauek, nekez kontsidera ditzakegu euskarazko historiografia. Gehiago dira kontzientzia historiko baten agerpen literarioak, historiografia lanak baino.96 Gauza bera esan daiteke, XIX. mendetik ugaldu ziren kantu historiko apokrifoei buruz:
|
|
|
Guri dagokigun historiografiaren aferan Kubako Gerra testuinguruan (urteetan), azaldutako bertso baten adibidea hartu diogu: . Pelayo ta Anfonso, k/ zituzten [mairuak] beldurtu/ danakin amaitzera/ oraintxe goaz gu?. 99 Beraz, bertsoen bidez, XIX. mendean herritarren artean zabaltzen ari zen
|
euskal
kontzientzia historikoa ez ezik, espainiar eta frantses kontzientzia historikoaren hedapena ere beha daiteke. Alta susmoa dugu kontzientzia historiko hauek, euskal zein espainiar, ez zirela larregi zabaldu herri mailan.
|
|
|
–Pelayo ta Anfonso, k/ zituzten [mairuak] beldurtu/ danakin amaitzera/ oraintxe goaz gu?. 99 Beraz, bertsoen bidez, XIX. mendean herritarren artean zabaltzen ari zen euskal kontzientzia historikoa ez ezik, espainiar eta frantses kontzientzia historikoaren hedapena ere beha daiteke. Alta susmoa dugu kontzientzia historiko hauek,
|
euskal
zein espainiar, ez zirela larregi zabaldu herri mailan.
|
|
|
Abadiaren
|
euskal
festetan azaldutako gai historikodun olerkiez ikus J. Haritschelhar (1998: 646647).
|
|
|
Edozein kasutan, historia bertsotan idazte honek, Agirreazkuenagak aipatu izan duen auzi bat dakarkigu gogora. XIX. mendean, erdaraz,
|
euskal
iraganaren gaineko hiru diskurtso mota nagusi bereizi ziren: indarrean zegoen ordenamendu juridiko historikoarena (hots, foru erregimenarena), literatura historikoarena eta zientzia historikoena.
|
|
|
Euskarazko historiografia, profanoa?, Iztueta, Hiribarren eta Abadiaren
|
euskal
festetako olerki eta bertso historiko sakabanatuetara mugatzen zen bitartean, euskarazko, historiografia, erlijiosoak garapen nabarmena izan zuen XIX. mende erdialdetik.
|
|
|
urrun zegoen oraindik maila horretatik. Izan ere, XIX. mendean herritarren protagonismo politikoa haziz joan zen arren (horren haritik euren ustezko
|
euskal
, espainiar edo frantses iraganaz aipatu ditugun aurreneko narratibatxo idatziak sortuz euskaraz), oraindik ere Antzinako Erregimeneko eskema sozialak ziren gailen; eta Eliza moduko botere eta produkzio gune sendoaren babespean heziketa erlijiosoa (eta beraz euskaraz idatzitako historia erlijiosoa) guztiz nagusi izan zen zibilaren aldean.
|
|
|
Narratiba hori, modu kontzientean gainera, Etxeparerekin abiatu zen XVI. mendean. Laster Leizarragaren saioak segitu zuen,
|
euskal
narratiba, nafar monarkiaren eta protestantismoaren inguruan kokatuz. Kontraerreformak eten zuen bide hori.
|
|
|
Hala ere, Iparraldeko elite euskaldunaren zati batek narratiba linguistikoki autonomoa proposatu eta garatu zuen (euskarazkoa): Sarako eskola, Zuberoako
|
euskal
idazleak etab. Bitartean Hegoaldeko eliteak osotara gaztelaniazko narratibetan txertatzen ziren. Soilik XVIII. mendetik aurrera azaldu zen Hego Euskal Herrian ere, Iparraldeko euskal narratibaren pareko korronterik (Larramendi eta haren jarraitzaileak).
|
|
|
Leizarragak kontzientzia bide zuen, maila idatzira igaro ezean, herri bat ahozko tradizioekin eta usadioekin soilik, ez zela gainerako nazio modernoen mailan geratzen, baizik azpirago, basati mailan. Hortik
|
euskal
kalbinistek testu idatziei garrantzia handia ematea. Hola, Leizarragak, Testamentu Berriaz gain ABC edo Christinoen instructionea lana idatzi zuen, euskaldunak eta bereziki gazteak alfabetatzeko asmoz:
|
|
|
Ez akademiarik, ez unibertsitaterik, ez printzeen ohiko egoitza zen Gorterik zegoen Nafarroa Beherean.
|
Euskal
Herria kulturalki marginala zen. Nolanahi ere, posible zen euskal erakundeek, edo bertako agintariek, goren mailakoak izan ez arren, artisten mezenas gisa jardutea, idazkeraren sorreran laguntzea, historia baten garapenean, diskurtso eta pentsaera espezifikoki euskaldun baten agerreran, bereziki kontuan izanik Leizarragak aipatzen duela exhortazioak izan zituela tokiko hainbat jaunengandik.
|
|
|
Euskal Herria kulturalki marginala zen. Nolanahi ere, posible zen
|
euskal
erakundeek, edo bertako agintariek, goren mailakoak izan ez arren, artisten mezenas gisa jardutea, idazkeraren sorreran laguntzea, historia baten garapenean, diskurtso eta pentsaera espezifikoki euskaldun baten agerreran, bereziki kontuan izanik Leizarragak aipatzen duela exhortazioak izan zituela tokiko hainbat jaunengandik. Eta testuinguru horretan koka daiteke Leizarragaren obraren sorrera, eta maila apalagoan baita Etxeparerena ere (Bernard Lehete erregeren abokatu nobleak babestua).
|
|
|
Alta, euskarazko kulturak izan zituen babes horiek urriegiak izan ziren. Errege erreginak, Europa osoan kultur sorkuntzaren gunea markatzen eta babesten zutenak, sekula ez ziren
|
Euskal
Herrian kokatu. Nafarroako errege erreginen Gortea, adibidez, Biarnon zegoen (eta bertan biarnesezko literatura sustatu zuten).
|
|
|
Gainera euskaldunak Tubalen ondorengoak eta nahasketarik ezaz odol garbikoak izanik (adibidez, musulmanekin nahastu gabeak), beste ezein espainiar baino kristau zaharragoak eta katoliko finagoak izango ziren. Etorki miresgarri horrek guztiak (jatorrizko espainiarrak, konkistatu gabeak, odol garbikoak, katoliko finak) euskaldunen berezko noblezia justifikatzen zuen, baita
|
euskal
herrialdeen Foruak eta pribilegioak ere. Ez zen hainbeste euskaldunen, barne kontsumorako?
|
|
|
Garibairen bide beretik, eta haren tesiak garatuz, beste
|
euskal
idazle batzuk euskararen eta euskaldunen inguruko apologiak idatzi zituzten: Andres Poza bizkaitarrak (De la antigua lengua, 1587), Baltasar Etxabe gipuzkoarrak (Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra vascongada, 1607), etab. Baziren euskal foru herrialde bakarrean zentraturiko historia lanak ere, baina elementu tubalista kantabrista berberak sartzen zituztenak, adibidez, Juan Martinez Zaldibiaren Suma de cosas cantábricas y guipuzcoanas (1571).
|
|
|
Garibairen bide beretik, eta haren tesiak garatuz, beste euskal idazle batzuk euskararen eta euskaldunen inguruko apologiak idatzi zituzten: Andres Poza bizkaitarrak (De la antigua lengua, 1587), Baltasar Etxabe gipuzkoarrak (Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra vascongada, 1607), etab. Baziren
|
euskal
foru herrialde bakarrean zentraturiko historia lanak ere, baina elementu tubalista kantabrista berberak sartzen zituztenak, adibidez, Juan Martinez Zaldibiaren Suma de cosas cantábricas y guipuzcoanas (1571). Erdarazko lan hauetan, ez zen arraroa euskarazko kantu historikoak tartekatzea, baita inoiz balada apokrifoak sartzea ere.
|
|
|
21 Goyhenetchek ez du Garibaiz eta Hegoaldeko
|
euskal
historialarien auzia lantzen. Hauei buruz, ikus Castro Álava (1969), Mañaricúa (1971:
|
|
|
Hala ere, hizkuntzaren auzian desberdintasuna ageri da, Ipar
|
Euskal
Herrian euskarazko narratiba abiatu baitzen eta Hegoaldean ez. Zergatik?
|
|
|
Beñat Oiharzabal hizkuntzalariak, ikerketa zorrotz batean, asimetria hau ulertzeko gakoak eskaini ditu26: Gaztelako monarkian, eta haren orbitapean geratu ziren Hegoaldeko
|
euskal
herrialdeetan, gaztelania Erdi Arotik ari zen boterearen, zuzenbidearen, hezkuntzaren eta kulturaren hizkuntza bihurtzen. Eta Kontraerreforma heltzean gaztelania maila idatzian guztiz finkaturik zegoen, euskara ez izanik alternatiba.
|
|
|
Historia hurbilaren aipuez gain, baziren Iparraldeko
|
euskal
testuetan epe historiko luzeagoen,, sakonagoen, erreferentziak ere.
|
|
|
Esaldi xume horietan, Hegoaldeko
|
euskal
apologisten ideiak laburturik errepikatzen ziren. Hasteko, euskara hizkuntza nahasgabea, bere lehenbiziko garbitasunean mantentzen zela zioen Axularrek, iraganeko jatorri sakonei erreferentzia eginez.
|
|
|
Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian. Hortaz,
|
euskal
idazle guztiak politikoki monarkia handi banatan eta antzeko diskurtsoekin txertatzen baziren ere, Iparraldekoek, narratiba autonomo bat (behintzat linguistikoki) garatu zuten, euskaldunei espreski zuzendua.
|
|
|
Diskurtso kantabrista, Hegoalde eta Iparralde,
|
Euskal
Herri osoan azaltzen zaigu. Eta XVI. mende bukaeratik XIX. menderaino erabat nagusi izan zen.
|
|
|
Eta XVI. mende bukaeratik XIX. menderaino erabat nagusi izan zen. ...ikatu zuen euskaldun bakarra Arnaud Oihenart zuberotarra izan zen, bere latinezko Notitia Utrisque Vasconiae (1638) obra zorrotz eta bikainarekin32 Latinez idaztea adierazgarria da, erakusten baitu latina zela garaian nazioarteko hizkuntza, eta gainera Iparraldean oraindik XVII. mende erdialdera frantsesak baino kultur prestigio handiagoa zuela33 Oihenartek, agirietan oinarrituz, Baskonia osoaren(
|
Euskal
Herriak eta Akitaniak osatua) historia idatzi zuen, tubalismo kantabrismoak baztertuz. Euskaraz propioki historia lanik idatzi ez arren bere gaztaroa neurtitzetan kontatu zuen.
|
|
|
Euskaraz propioki historia lanik idatzi ez arren bere gaztaroa neurtitzetan kontatu zuen. Oihenarten saioa gora behera, historia kantabrista,
|
euskal
noblezia eta kaparetasuna legitimatzeko zituen inplikazioekin, garrantzitsuegia zen kritika batzuengatik desagertzeko, eta nagusi izaten segitu zuen hurrengo bi mendeetan. Ikuspegi kantabristari sinesgarritasuna ematen zion oinarri nagusia, agiri historikoak barik euskararen existentzia zen.
|
|
|
Diskurtso horretan, Goihenetxek dioen legez, euskarak historia jaten zuen: erudizioa eta zientzia historikoen metodoak erabili barik (iraganeko agirien azterketa), hizkuntzalaritzaren ildotik jotzen zen gehien bat (euskararen barne perfekzioa deskribatuz, Espainian zehar barreiaturik zeuden ustezko
|
euskal
toponimoak analizatuz...). Historia (eta aldaketa) baino gehiago, metahistori, edo Unamunoren terminua erabiliz, intrahistoria (aldaigaitza) planteatzen zen.
|
|
|
Hola, Laburdiri escuararen hatsapenac lanean (1710 inguruan idatzia), euskararen jatorri historikoen gaineko diskurtsoak bildu zituen, euskaraz eta latinez (zutabe paraleloetan). Erromatar eta greziar historia kontuak era landu zituen, baina batik bat
|
euskal
historia urrunaz aritu zen. Liburuaren lehen zatia, iragan urrunaz ziharduen hura, galdua bada ere, haren atalburuak gorde dira; eta titulu horiek argi erakusten digute historiaren ikuspegi kantabrista tubalista zerabilela:
|
|
|
Zergatik? Hegoaldean eta gaztelaniaz, lan apologistek erabilpen praktiko zuzena zuten bitartean (foru herrialdeen eta bertako biztanleen estatus berezia legitimatzea), pentsa daiteke Ipar
|
Euskal
Herrian ez zela beste horrenbeste gertatzen (hango euskaldun guztiak ez ziren Frantzian nobletzat hartzen, eta hala izan balitz ziurrenik frantsesez idatziko zituzketen beren apologiak). Jakina, gerta zitekeen, kanporako?
|
|
|
Manex Goihenetxek erakutsi duenez, Ipar
|
Euskal
Herrian, XVI. mendetik Frantses Iraultzara arte, liburu gehiago argitaratu ziren euskaraz frantsesez baino (90 euskaraz, 73 frantsesez eta 9 beste hizkuntzatan). Baina euskarazko liburu produkzioa, ia osotara gai erlijiosoen ingurukoa zen (90 liburutik 83), frantsesez orotariko gaiak lantzen ziren bitartean (literatura, zientziak, testu juridikoak, historia lanak,...). Epealdi horretan, Manex Goihenetxeren arabera, euskaraz ez zen propioki historia generoko lanik argitaratu (ikusi ditugun zeharkako historia aipamentxoak, eta eskuizkribu mailan geratu zen Etxeberri Sarakoaren testua albo batera utzita). 38 Hego Euskal Herrirako, gisa bereko inbentario zehatzik ezagutzen ez badugu ere, dudarik gabe, hemen ere, XVI XVIII. mendeen artean, euskarazko argitalpen praktikoki guztiak erlijio arlokoak izan ziren.
|
|
|
Manex Goihenetxek erakutsi duenez, Ipar Euskal Herrian, XVI. mendetik Frantses Iraultzara arte, liburu gehiago argitaratu ziren euskaraz frantsesez baino (90 euskaraz, 73 frantsesez eta 9 beste hizkuntzatan). ...jiosoen ingurukoa zen (90 liburutik 83), frantsesez orotariko gaiak lantzen ziren bitartean (literatura, zientziak, testu juridikoak, historia lanak,...). Epealdi horretan, Manex Goihenetxeren arabera, euskaraz ez zen propioki historia generoko lanik argitaratu (ikusi ditugun zeharkako historia aipamentxoak, eta eskuizkribu mailan geratu zen Etxeberri Sarakoaren testua albo batera utzita). 38 Hego
|
Euskal
Herrirako, gisa bereko inbentario zehatzik ezagutzen ez badugu ere, dudarik gabe, hemen ere, XVI XVIII. mendeen artean, euskarazko argitalpen praktikoki guztiak erlijio arlokoak izan ziren. Kontraerreformako Eliza katolikoak, protestantismoaren mehatxua ikusi ostean, serioago hartu zuen herritarren hezkuntza erlijiosoa.
|
|
|
Lan hau D. Royamont ek frantsesez idatzitako Bibliako historiaren itzulpena zen, eta santu batzuen bizitzak ere bazekartzan. Ohargarria da Larregik, ez zuela inolako glosa
|
euskal
tubalistarik erantsi Babelgo pasartea itzultzean. Bestalde, Larregiren lana argitaratu baino lehenago ere idatzi ziren santuen bizitzak euskaraz.
|
|
|
Bestetik Joakin Lizarraga Elkanoko nafar apaizak(), S. Francisco Xavierren Bicia eta Jesu Cristo, Maria eta santuen bicitzac idatzi zituen, hauek ere argitaratu gabe geratuz. Hegoaldeko
|
euskal
idazleon agerrera, hein handiz Larramendiri loturik dago.42
|
|
|
Izan ere, ordura arteko Hegoaldeko eliztarren euskararekiko jarrera oro har zabarrak (maiz erdaraz predikatuz edo are mordoilo nahaste batean), arriskuan jarri zuen euskaldun elebakarren adoktrinamendu eraginkorra. Kezka eliztar eta euskaltzale bikoitz horrekin, Larramendik Iparraldean zegoen
|
euskal
mugimendu literario (apal) aren antzekoa sortarazi nahi izan zuen Hego Euskal Herrian. Baita hein handiz lortu ere, bereziki jesuiten eta frantziskotarren artean bokazio euskaltzaleak piztuz:
|
|
|
Izan ere, ordura arteko Hegoaldeko eliztarren euskararekiko jarrera oro har zabarrak (maiz erdaraz predikatuz edo are mordoilo nahaste batean), arriskuan jarri zuen euskaldun elebakarren adoktrinamendu eraginkorra. Kezka eliztar eta euskaltzale bikoitz horrekin, Larramendik Iparraldean zegoen euskal mugimendu literario (apal) aren antzekoa sortarazi nahi izan zuen Hego
|
Euskal
Herrian. Baita hein handiz lortu ere, bereziki jesuiten eta frantziskotarren artean bokazio euskaltzaleak piztuz:
|
|
|
Baita hein handiz lortu ere, bereziki jesuiten eta frantziskotarren artean bokazio euskaltzaleak piztuz: Kardaberaz, Mendiburu, Ubillos, Lizarraga, etab. Larramendiren jarduerak hain izan zuen arrakasta non are Iparraldeko
|
euskal
idazleengan soma daitekeen eragina. Nolanahi ere, Iparralde eta Hegoalde, XVIII. mende amaieran Eliza katolikoak bultzaturiko euskara idatzia herritar apalenen esparrura mugatzen zen.44
|
|
|
Hola bada, XIX. mende aurreko herritar euskaldunei transmititzen zitzaien historia ia bakarra erlijiosoa zen. Ez, demagun,
|
euskal
historiarik. Ahozko eta tokian tokiko memoria kolektibo txikiak albo batera utziz (norbere herriko gertaerenak, eskualde mailakoak, etab.), euskaldun gehienentzat iraganari buruzko kontakizun ezagun bakarra Elizak irakatsitakoa zen.
|
|
|
Antzespen herrikoi hauek (XVII. mendetik idatziz jasoak), jatorria Erdi Aroan zutela dirudi, Mendebaldeko Europan aski hedaturik zeuden drama liturgikoetan hain zuzen (frantsesez mystères deituriko haietan). Hego
|
Euskal
Herrian ere XVI XVII. mendeetan gisa honetako teatro lanen kasuak dokumentatu izan dira, baina nagusiki Iparraldean eta bereziki Zuberoan landu ziren, pastoral izena hartuz. Teatro lan hauen gai nagusia (bai Iparraldeko zein Hegoaldeko lekukotasunetan), historia erlijiosoak ziren:
|
|
|
Hauen iturria kordel literatura zela dirudi (herritar apalentzat frantsesez idatzitako istorioak). Ez da aldiz,
|
euskal
historia gaidun pastoralik aurkitzen XX. mendearen aurretik. Ez kantabriar konturik, ez Tubal, ezta Zuberoa bertako iraganaren inguruko konturik ere.
|
|
|
Ez kantabriar konturik, ez Tubal, ezta Zuberoa bertako iraganaren inguruko konturik ere. (Adierazgarria da, historiarekiko herritar euskaldunen, eta bereziki zuberotarren artean egon den ikuspegi aldaketa ikusteko, nola 1950 aldera arte itxaron behar izan den
|
euskal
historia gaiak pastoraletan nagusi bihurtzeko, istorio erlijiosoen eta Frantziako kondairen kaltetan, ordutik agertu baitira Etxahun koblakaria, Matalas, Santxo Azkarra, Agosti Xaho, Zumalakarregi, edo Agirre presidenta bezalako obrak.45)
|
|
|
Caro Barojak ere aipatu izan du (1981) Larramendiren lexikoa oso ondo egokitzen dela garaiko errealitate historikora, eta beraz ez dela baztertu behar guztia asmatua ez izatearen aukera (Caro Barojaren iritzi horren inguruan ikus halaber artikulu honetako 102 oharra). 44 Larramendiren eraginaz eta Ipar
|
Euskal
Herriko egoera berdintzeko saioaz ikus X. Altzibar (1997: 46) eta Oyharçabal (2001a:
|
|
|
4
|
Euskal
historia globalen saioak
|
|
|
4 1 Historia probintzialetatik
|
euskal
historietarantz
|
|
|
Moret, F. Aleson, etab). Substratu etniko komuna hor zegoela aitortu arren,
|
euskal
erakunde bateratuen faltan, kontatzen zen historia, politikoa izan ohi zenez, markoa bakoitzaren Herrialdeak ezartzen zuen. Eta hori guztia gaztelaniaz.
|
|
|
Iparraldean
|
euskal
historia komunak idazteko saioak bide hobetik joan ziren. Oihenarten ondoren, Jean Philippe Bela zuberotar militarra() aipatu behar da.
|
|
|
Bere Histoire des Basques lan mardulean (artean idatzia) zazpi herrialdeak hartu zituen kontakizunaren markotzat (Oihenartek eransten zien Akitania albo batera utziz). Kantabrismotik abiatuz,
|
euskal
noblezia eta euskal jatorri berezia defendatu zuen, irakurketa hierarkizatu eta aristokratiko bat eginez. Frantses Iraultza aurretxoan idatzitako liburu honen xedea Iparraldeko euskal aristokraziaren estatusa defendatzea eta ohoratzea zen, eduki aldetik nahiko kalitate halamoduzkoagaz.
|
|
|
Bere Histoire des Basques lan mardulean (artean idatzia) zazpi herrialdeak hartu zituen kontakizunaren markotzat (Oihenartek eransten zien Akitania albo batera utziz). Kantabrismotik abiatuz, euskal noblezia eta
|
euskal
jatorri berezia defendatu zuen, irakurketa hierarkizatu eta aristokratiko bat eginez. Frantses Iraultza aurretxoan idatzitako liburu honen xedea Iparraldeko euskal aristokraziaren estatusa defendatzea eta ohoratzea zen, eduki aldetik nahiko kalitate halamoduzkoagaz.
|
|
|
Kantabrismotik abiatuz, euskal noblezia eta euskal jatorri berezia defendatu zuen, irakurketa hierarkizatu eta aristokratiko bat eginez. Frantses Iraultza aurretxoan idatzitako liburu honen xedea Iparraldeko
|
euskal
aristokraziaren estatusa defendatzea eta ohoratzea zen, eduki aldetik nahiko kalitate halamoduzkoagaz. Belaren obra ez zen argitaratu, baina Jean Baptiste Sanadon ek() abiapuntutzat hartu zuen bere obra itxuraz erudituagoa egiteko:
|
|
|
Essai sur la noblesse des basques, pour servir d, introduction à l. Histoire générale de ces Peuples (1785ean argitaratua). Lan honek ere Iparraldeko nobleen estatusa
|
euskal
mitoen bidez defendatzen zuen, baina bide batez, tituluan esaten zen bezala, euskaldunen historia orokor baten sarrera izan nahi zuen (mugaren bi aldeak hartuz). Lan honek eta gisa honetako beste batzuk (Polvarel enak) euskal nobleziaren prerrogatibak defendatu nahi zituzten erregearen aurrean eta gora igotze bidean zegoen Hirugarren Estaturen aurrean.48 Historia hauek guztiak frantsesez idatzi ziren.
|
|
|
Lan honek ere Iparraldeko nobleen estatusa euskal mitoen bidez defendatzen zuen, baina bide batez, tituluan esaten zen bezala, euskaldunen historia orokor baten sarrera izan nahi zuen (mugaren bi aldeak hartuz). Lan honek eta gisa honetako beste batzuk (Polvarel enak)
|
euskal
nobleziaren prerrogatibak defendatu nahi zituzten erregearen aurrean eta gora igotze bidean zegoen Hirugarren Estaturen aurrean.48 Historia hauek guztiak frantsesez idatzi ziren. Izan ere, Hegoaldeko apologiak bezala, Iparraldeko jauntxoen historia lanak ere monarkia osoari (kasu honetan Frantziari) zuzentzen zitzaizkion, ez espezifikoki euskaldun irakurlego bati.
|
|
|
45 Pastoralez eta gisa honetako
|
euskal
teatro tradizionalaz, ikus P. Urquizu (2000: 92, 155, 217, 281, 377, 628).
|
|
|
|
Euskal
Herrian XVI XVIII artean historiografiak izan zituen lurraldetasun kontzepzioez ikus K. Larrañaga (1996: 488).
|
|
|
Egiategi ez zen historialaria eta ez zuen bere burua halakotzat (baizik filosofotzat), baina hala ere bere lanean hainbat erreferentzia egin zizkion historiari. Aurreko hainbat
|
euskal
idazleren berri ere bazuen (Leizarraga, Axular, Etxeberri Sarakoa, Oihenart, Larramendi,...) eta haien segidan kokatzen zuen bere burua49 Beraz euskarazko narratibaren baitan. Genero idatzien artean berebiziko garrantzia ematen zion historiari.
|
|
|
|
Euskal
historia kontuak ere agertu ohi zituen. Adibidez, argitaratu gabeko Bigerren libüria n, garaiko euskal gizartearen berriak, eta zuberotar historiaren ikuskera herrikoia ematen zuen54 Behinolako erlijio gerrak ere azaltzen zituen, bereziki Zuberoan XVI. mendean Erreforma eta Kontraerreformaren inguruan gertaturiko borrokak kontatuz, ikuspegi herritar eta katolikotik beti ere.55 Nolanahi ere, Zuberoako historiara mugatu barik, Egiategik Oihenart, Larramendi, Bela eta Sanadonen historia lanak ezagutzen zituen.
|
|
|
Euskal historia kontuak ere agertu ohi zituen. Adibidez, argitaratu gabeko Bigerren libüria n, garaiko
|
euskal
gizartearen berriak, eta zuberotar historiaren ikuskera herrikoia ematen zuen54 Behinolako erlijio gerrak ere azaltzen zituen, bereziki Zuberoan XVI. mendean Erreforma eta Kontraerreformaren inguruan gertaturiko borrokak kontatuz, ikuspegi herritar eta katolikotik beti ere.55 Nolanahi ere, Zuberoako historiara mugatu barik, Egiategik Oihenart, Larramendi, Bela eta Sanadonen historia lanak ezagutz... Dirudienez Belaren agindupean soldadu ere izana zen.
|
|
|
Dirudienez Belaren agindupean soldadu ere izana zen. Eta beraz azken hauen historia aristokratikoak abiapuntutzat hartuz,
|
euskal
populu osoaren historia orokor bat,, hüskaldunen kondaira jeneral, bat idaztea proposatu zuen.
|
|
|
bat idaztea proposatu zuen. Izan ere Egiategik
|
euskal
kontzientzia identitario argia zuen (nahiz hau Frantziako monarkian txertatu). Hola, bere Euskal Herri kontzepzioak, bi Nafarretako, Lapurdiko, Züberoako, Gipuzkoako, Bizkaiko ta Alabako?
|
|
|
Izan ere Egiategik euskal kontzientzia identitario argia zuen (nahiz hau Frantziako monarkian txertatu). Hola, bere
|
Euskal
Herri kontzepzioak, bi Nafarretako, Lapurdiko, Züberoako, Gipuzkoako, Bizkaiko ta Alabako, euskaldunak hartzen zituen56 Zerabiltzan erreferentzia historikoak ere tradizio kantabristakoak ziren, eta labur labur izan arren han hemenka azaldu zituen.
|
|
|
Egiategik bada,
|
euskal
historia orokor bat idaztea proposatu, eta asmo hori berak garatu nahi izan zuen. Bere lanak ordura arte euskaraz edo euskaraz eta frantsesez idatzi zituela kontuan hartuz, bere historia orokorra ere euskaraz (edo) egingo zuela pentsa zitekeen, gure historiografian mugarri bat markatuz.
|
|
|
5 1 Herritarren artean
|
euskal
historia hedatzen hasi: karlistada
|
|
|
|
Euskal
Herrira egin nuen bidaian neure buruari jarri nion xede nagusietako bat oraindik bizirik iraun zezaketen hondar historiko zaharrenak bilatzea izan zen, baita biztanleriaren antzinako egoeraren aztarnak aurkitzea ere, dela tradizio zaharren bitartez dela kantu nazionalen bidez. Alta, laster galdu nuen ezer garrantzitsurik aurkitzeko itxaropena. Baliteke, beste ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak.
|
|
|
|
Euskal
historia orokor bat sortzeko arazoez, ez soilik euskaraz baizik erdaraz ere ikus Goyhenetcheren gogoetak (1993: 139).
|
|
|
Herritar euskaldunek ez zeukaten inolako kontzientzia historikorik. Ez antzinako historia tradizionalik oroitzen zuten (hori interesatzen zitzaion Humboldti), ez
|
euskal
historiografia idatziaren, kantabrismo edo historia probintzial kontuen, berririk zuten (hau da guri interesatzen zaiguna).
|
|
|
Zeren erdaldun herritar apalentzat historia lanik ez produzitu arren, idatzi idazten ziren historia lanak erdaraz (goi klaseentat). Aldiz euskararen egoera diglosikoan,
|
Euskal
Herriko goi eta erdi klaseak erdaraz alfabetaturik zeudenez, euskaraz idaztekotan herritar apalentzat idazten zen, eta haientzat ez bazen historia lanik idazten, ez zen euskarazko historia lanik inorentzat idazten. Eta hola, euskarazko historiografiaren agerpena, historia gaiak herritar apalei begira idazteari loturik zegoen.
|
|
|
|
Euskal
Herrian Frantses Iraultzarekin hasi ziren aurreneko mobilizazio publiko masiboak, milaka herritar armada batean edo bestean borrokatzean. Konbentzio Gerraren ondoren Napoleonen gerrak etorri ziren, eta gero Hego Euskal Herrian gerra karlistak (tartean hainbat mobilizazio militar txikiagorekin gerrilletan etab.). Gatazka horien inguruan aurkitu ditugu euskaldun herritarrei zuzenduriko aurreneko kontakizun historikoak, bereziki bertsoetan txertatuak.
|
|
|
Euskal Herrian Frantses Iraultzarekin hasi ziren aurreneko mobilizazio publiko masiboak, milaka herritar armada batean edo bestean borrokatzean. Konbentzio Gerraren ondoren Napoleonen gerrak etorri ziren, eta gero Hego
|
Euskal
Herrian gerra karlistak (tartean hainbat mobilizazio militar txikiagorekin gerrilletan etab.). Gatazka horien inguruan aurkitu ditugu euskaldun herritarrei zuzenduriko aurreneko kontakizun historikoak, bereziki bertsoetan txertatuak. Guk batez ere lehen karlistadako bertsoak aztertu ditugu.
|
|
|
11
|
Euskal
Herriaren inguruko aurreneko lan historiografiko hauetaz ikus K. Larrañaga (1996: 480).
|
|
|
Eta Etxepareren kasuan, euskarazko aurreneko liburua argitaratzean, abiapuntu horretaz kontziente zela ematen du. Badirudi bazekiela euskaraz pentsaturiko narratibari, eta beraz inplizituki
|
euskal
ikuspegitik egindako historiari hasiera ematen ari zela. Euskalduna, erdarazko testuetako aktore pasibo paperetik atera, eta, bere testu propioen protagonista bihurtu nahi zuela.
|
|
|
Etxepareren hitzaurrean salaketa argia egiten zen:
|
euskal
jatorrikoen artean, sciencia gucietan lettratu handiric, bazen ere (pentsa, Alcalatik
|
|
|
Lapurdiko talde honek, euskarazko produkzio oparoa bultzatu zuen. Izan ere, Ipar
|
Euskal
Herrian, Hegoaldean ez bezala, euskarazko narratibak idazteko asmoz segitzen zen. Sarako eskolakoak, itxura batean Leizarragaren bidea jarraitzen zuten, hark bezala euskarazko narratiba bat idatzi nahi baitzuten.
|
|
|
Sarako eskolakoak, itxura batean Leizarragaren bidea jarraitzen zuten, hark bezala euskarazko narratiba bat idatzi nahi baitzuten. Eta ildo horretan, Joxe Azurmendi ikertzaileak, Hegoaldeko apologistak (Garibai, Poza, Etxabe,...) eta Iparraldeko
|
euskal
idazle humanistak (Sarako Eskolakoak eta haien ildokoak) bereizi ditu. Lehenek euskararen gaineko erdarazko narratiba zuten; bigarrenek euskarazko narratiba.23 Gure gaiari dagokion heinean bereizketa baliagarria da, euskarazko historiografiaren aurrekariak humanisten multzoan baitaude, beren euskarazko narratibetan.
|
|
|
Hori bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea. ...tatu Orokorretan eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan, euskarazko beste liburu batzuk argitaratzeko gisa bereko laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharzabalen ikerketak erakusten duenez, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, frantsesa kultur hizkuntza gisa gero eta gehiago sartu zen Iparraldeko klase ertainen artean (Hegoaldean gaztelaniaren hegemonia bere hartan mantentzen zelarik) 37 Hortaz,
|
euskal
erakunde publikoek, Iparraldekoek zein Hegoaldekoek, eliteen esku egonik, ez zuten euskaraz idatzitako kultur produkzioa sustatzeko interesik agertu, auzi horietarako erdara nahiago baitzuten. Eta, hola, euskarazko historiografia, eta oro har euskara idatzi oro, produkzio gune sozial laiko gabe geratu zen Antzinako Erregimenean.
|
|
|
Hola, Antzinako Erregimenean, estamentu, korporazio eta erakunde publiko bakoitzak, bere estatusa eta interesak legitimatzeko historiografia propioa bultzatu ohi zuen. Erakundeok eliteen esku egonik, eta
|
euskal
eliteak erdarazko kultura idatzian hezten zirenez, bultzatzen zuten historiografia ere erdarazkoa zen. Hego Euskal Herrian, XVI. mende amaieratik gaztelaniazko historiografia apologetiko eta kantabrista azaldu zen foru erakundeen eta estamentu nobleen babespean.
|