|
2009
|
|
|
Ez fikziozkoa den arren, fikzioa du abiapuntu: zoritxarrez XIX. mendean idatzitako
|
euskarazko
nobela errealista potolorik ez dugunez, Iban Zalduak apokrifo bat osatzeko komenientzia aipatu du, eta era horretara kolorez zipriztindu euskal literaturaren historia grisa eta apaizez josia, hein txiki batean bada ere. Apokrifoaren ideiatik tiraka, Jurgik aztertu egin du nork idatz zezakeen zinez horrelako nobela bat euskaraz, eta guztiz ezinezkoa zela begitandu zaio, konplikatuegia, euskarak ez baitzuen sistema literario bat bere inguruan.
|
|
|
zoritxarrez XIX. mendean idatzitako euskarazko nobela errealista potolorik ez dugunez, Iban Zalduak apokrifo bat osatzeko komenientzia aipatu du, eta era horretara kolorez zipriztindu euskal literaturaren historia grisa eta apaizez josia, hein txiki batean bada ere. Apokrifoaren ideiatik tiraka, Jurgik aztertu egin du nork idatz zezakeen zinez horrelako nobela bat
|
euskaraz
, eta guztiz ezinezkoa zela begitandu zaio, konplikatuegia, euskarak ez baitzuen sistema literario bat bere inguruan. Ostera, posibleagotzat jotzen du bostehun bat orrialdeko nobelatzarra barik testu laburragoren bat, «hain laburra non irakurle falta eta argitaratu ezina ez zen aski arazo izango autorea idaztetik desanimatzeko» (12 or.). Jurgi giro burgeseko autore eta obra ezezagun horren peskizan aritu izan da lan hipotesi horrekin.
|
|
|
zoritxarrez XIX. mendean idatzitako euskarazko nobela errealista potolorik ez dugunez, Iban Zalduak apokrifo bat osatzeko komenientzia aipatu du, eta era horretara kolorez zipriztindu euskal literaturaren historia grisa eta apaizez josia, hein txiki batean bada ere. Apokrifoaren ideiatik tiraka, Jurgik aztertu egin du nork idatz zezakeen zinez horrelako nobela bat euskaraz, eta guztiz ezinezkoa zela begitandu zaio, konplikatuegia,
|
euskarak
ez baitzuen sistema literario bat bere inguruan. Ostera, posibleagotzat jotzen du bostehun bat orrialdeko nobelatzarra barik testu laburragoren bat, «hain laburra non irakurle falta eta argitaratu ezina ez zen aski arazo izango autorea idaztetik desanimatzeko» (12 or.). Jurgi giro burgeseko autore eta obra ezezagun horren peskizan aritu izan da lan hipotesi horrekin.
|
|
|
Medikuak ogibidez, bi biok herriko alkateak izan ziren tarte desberdinetan, bata gorriekin, bestea xuriekin. Bi biok idazten zuten
|
euskaraz
, orduko Donibane turistiko guztiz euskaldunean. Baina, oso sarritan, mende amaierako kroniketan ikus daitekeenez, paparra kondekorazioz beteta egiten zieten harrera aristokrazia goreneko bisitariei, tartean hainbat errege erreginari.
|
|
|
Baina, oso sarritan, mende amaierako kroniketan ikus daitekeenez, paparra kondekorazioz beteta egiten zieten harrera aristokrazia goreneko bisitariei, tartean hainbat errege erreginari. Ez zuten inoiz horretaz fantaseatuz ezertxo ere idatzi
|
euskaraz
–
|
|
|
Nik Etorkizuna liburua aukeratu dut.
|
Euskaraz
idatzitako ipuin bildumarik interesgarrienetakoa iruditu zait azkenaldiko literaturan. Zergatik?
|
|
|
Zergatik? Batetik, bere irakurketa atsegin izan dudalako (eta ez nik bakarrik, antza, 2006ko Euskadi Saria eman baitzioten), baina batez ere,
|
euskarazko
ipuin liburu askoren aldean eite diferentea duelako, ausartuko nintzateke esatera generoan maisu diren katalanen bidean (Quim Monzó eta Sergi Pàmies, nagusiki). Etorkizuna bildumako ipuinen artean gorabeherak daudela esatea ezer gutxi esatea bada ere, narrazio laburrenen alde egingo dut nik.
|
|
|
Egun, normala da hilerritik igarotzean norbait ikustea harrizko plaka garbitzen, berau zutik miresten, edo loreak uzten. 1997ko udan, Hardesty monumentua garbitzera joana zelarik, loreak edo kandelak topatu beharrean, ohar bat aurkitu zuen
|
euskaraz
idatzirik. Bermeotik Boisera bisitan zen Esteban Arretxek monumentuaren oinarrian utziriko gutuna zen, eta aitona izenkideari zuzentzen zitzaion, zerrendan «Esteban Arreche()»?:
|
|
|
Boiseko komunitateak hamarkadetan zehar frogatu du badituela asmamena, baliabideak bilatzeko ahalmena eta betebeharraren zentzua, arbasoak eta batak bestea artatzeko. ...rteen sistema bat, eta euskal ospakizunen egutegi bat, hizkuntza, dantzak, sukaldaritza, lagunak eta ezkontza endogamikoak mantentzeko, 1949an euskal etxe bat (Euzkaldunak Incorporated) eta, geroago, Euskal Museo eta Kultur Zentroa (Basque Museum and Cultural Center), Euskal Kulturarako Cenarrusa Fundazioa (the Cenarrusa Foundation for Basque Culture) eta beste hainbat euskal elkarte eta fundazio,
|
euskara
sustatzeko eta euskal kultura amerikar publiko orokorrari ezagutarazteko.
|
|
|
Ostatuetan lortzen zuten informazio eta harreman ugari, esaterako, lanbidea, parekatze erromantikoak, jatorrizko herritiko berriak, mediku arreta, kirolak, bidaiak eta adiskideak.
|
Euskaraz
mintzatzen ziren (bizkaieraz), musika jotzen zen piano, gitarra, eskusoinu edo panderetaz, eta bazkariak zerbitzatzen ziren familia giroan, mukuru beterik zeuden mahai luze eta banku nahiz aulki lerroetan janari edariak partekatuz.
|
|
|
Kameren hiper oparotasunak eta pildora bisualak han eta hemen ugaritu izanak, eta are, pildora horien protagonista gu geu izateak? hutsala dena mini heroiko bilakatzea ekarri du («Bienvenido al universo tú» dio Nokia N97 telefonoak saltzeko iragarki esanguratsuak;
|
euskarazko
albisteen kudeaketarako webguneetako baten izena «zuzeu» izatea ere sintomatikoa ez al da?).
|
|
|
Literatura
|
euskaraz
: legerik bai?
|
|
|
Gai zabala izango litzateke hori; lehen so edo hurbilketa batean agortzeko modukoa. Jakin mina, hala ere, bestetik letorke, hain justu ere, jakiteko zer dagoen
|
euskarazko
literaturan gai horren inguruan.
|
|
|
Aurrekoari den txikiena ere kendu gabe, begirada itzul daiteke
|
euskarazko
letretara, halakoen peskizan jarduteko. Berehala atzematen dira brokardo juridikoak, ezagunak eta erabiliak:
|
|
|
Irazusta abokatuak, baserriko oinordetzaren kontuak; Etxahunek, primutasun arazoak, eta herri literatura, testamentuaren irudia erabili duena, ondasunen deuseza agerian uzteko. Katuaren testamentua zenak ere, ziur asko, egun hipotekaz kezkaturik bizi diren euskaldunentzat badakar beste puntu bat, legea eta
|
euskara
bateratzen dituena.
|
|
|
Anitz dira egun zuzenbidearen ikasbide eta ogibide duten euskal sortzaileak; ez horrenbeste lege/ zuzenbidearen zerikusia duten gaiak
|
euskarazko
literaturan.
|
|
|
Nolanahi ere,
|
euskara
bera ari da oraingoan mendeetan zehar ments izan duena garatzen eta egituratzen; hain zuzen, mundu juridikoari zor zaion erregistro linguistikoa. Horretan, bistan da, legebiltzarrak eta aldizkari ofizialak behar beharrezkoak dira.
|
|
|
Belarririk gabeko gidoilariak garela ematen du? Dirulaguntzak eskatzeko egitasmo asko gaztelaniaz egin behar izaten ditugula ez aipatzeagatik, dirua eman edo ez eman deliberatu behar duten profesionalek askotan ez dakitelako
|
euskaraz
. Baina jakina, orain esan ohi den bezala:
|
|
|
Bere hizkuntza modu praktiko batean?
|
euskaraz
idatziz, defendatzen badu ere, Atxagak esan zidan behin hizkuntza bigarren mailakoa zela beti.
|
|
|
normala da hizkuntzaren izaera aglutinatzaileak perpausen erritmoa moteltzea. Silaba askoko hitzak osatzeko joera du
|
euskarak
. Aita soil batetik abiaturik berehala goaz aitarenganakotzat bezalako lukainka peza batera.
|
|
|
Are gehiago: poeman apenas dagoen atzizkirik?
|
euskararen
marka bereizi hori?. Elipsiek eta silaba bakarreko edo biko hitzek ekarri digute tren baten martxa imitatzen duen mirari erritmikoa.
|
|
|
Azken hogeita bost urteotan gure hizkuntzan aldi bereko eragina izan duten bi gertakari ekarri nahi ditut hona:
|
euskararen
batasuna da bata; euskal administrazioaren sorrera bestea. Bi biak dantzari bikiak izan dira ia (erkidego autonomoan baino ez, hala ere), eta estu estu helduta egin dute orain artean dantza.
|
|
|
Normala da: administrazioa sortzen eta
|
euskararen
estandar bat indartzen enplegatu ditugu azken urteotako indar nagusiak. Estandarizazioak erantzun bizkorrak eman behar zizkion administrazioaren hedapenari, eta geure buruak zoriontzeko moduko lorpenak irabazi ditugu bidaia horretan.
|
|
|
administrazioko hizkeraren itzala oso oso luzea da gure hizkuntzan; hedadura handiko hizkuntzetan ez bezalakoa. Proportzionalki, administrazioko hizkerak
|
euskaraz
idatzitakoaren ehuneko izugarria betetzen du, eta, ezinbestez, euskal administrazioko hizkeraren hedadura sozialak esparru handiak hartzen ditu: administrazioak guztiz elebiduna behar du legez, elebiduna izan nahi lukeen, baina ez den?
|
|
|
Balirudike hizkuntza jasoak erregistro hori bakarrik eman dezakeela.
|
Euskara
erregistro bakarreko hizkuntza bihurtzen ari zaigu jardun formal askotan, eta, astiro astiro, gurdi astun batena bezalako ibilera hori hizkuntzaren ia kale kantoi, bazter eta zulo guztietara iritsi da. Hizkera zurrun uniboko hori da jendearen erreferentzia nagusia.
|
|
|
Eredua. Kode hori, erregistro hori da, jende askoren ustetan,
|
euskara
estandarra, ona, imitagarria.
|
|
|
Hitza lanbide dudanez, hizkera horren naturaltasun falta salatu nuke, baina, aldi berean, kontraesana dirudien egoera bat bizi dugu euskal idazleok: konpromiso sozial handi bati erantzuten aritu gara
|
euskara
batuaren sorrera suspertu genuenetik, konpromiso sozial berarekin jardun dugu euskara batuaren garapena bultzatu dugunean ere. Izaki bakarti, neurotiko, egozentrikook hor jardun dugu ahalegin kolektibo batean murgilduta:
|
|
|
Hitza lanbide dudanez, hizkera horren naturaltasun falta salatu nuke, baina, aldi berean, kontraesana dirudien egoera bat bizi dugu euskal idazleok: konpromiso sozial handi bati erantzuten aritu gara euskara batuaren sorrera suspertu genuenetik, konpromiso sozial berarekin jardun dugu
|
euskara
batuaren garapena bultzatu dugunean ere. Izaki bakarti, neurotiko, egozentrikook hor jardun dugu ahalegin kolektibo batean murgilduta:
|
|
|
digute ukatu
|
euskara
batuari izan diogun eta diogun leialtasuna. Zirkunstantziek hala eskatzen zuten.
|
|
|
Ezinbestekoa da.
|
Euskarak
, beste edozein hizkuntzak bezala, munduko eta bihotzeko bazter guztietara heltzeko ahala du. Baina gutxi gara idazleak.
|
|
|
Praktika literario urriko hizkuntzak dira gureak, eta horren eraginez, ez dute aurrera egiten guk nahi genukeen bezain arin eta airoso. Idazlearen bidelagun baino areago,
|
euskara
behaztopa zaigu askotan. Ez du idazlearen ordez pentsatzen, ez dio lanik arintzen.
|
|
|
Greziera modernoak literatura landuagoen aurrean dituen abantailaz ari da poeta greziarra, eta Séferisek dioen gauza bera sentitzen dut nik neuk ere
|
euskaraz
ari naizenean: eragozpenei abantaila, gozamen sotzailea?
|
|
|
Nahiko erraz seinala ditzaket orain hogei urteko
|
euskara
literarioaren eta gaurkoaren arteko aldeak. Egin dugun bidea sekulakoa da, eta nonahi antzematen ditut gure arrastoak.
|
|
|
Lehendabiziko aukera hautatzen badut, alena? Etxepare baino lehenagotik datorkidan tradizio erritmiko batean ari naiz; bigarren aukerak, berriz, erritmo hain gure hori puskatzen dit, nahiz
|
euskara
batuak bedeinkatutako forma izan. Gramatikak eta arauak ezin dituzte hizkuntzaren tripak mendean hartu.
|
|
|
Komiki bat dut eskuetan eta istorio bat asmatzen ari natzaie komikiko irudien eta testuen laguntzarekin. Komikia gaztelaniaz dago, ni orduantxe ikasten ari naizen hizkuntza batean, baina alboan ditudan umeei
|
euskaraz
ari natzaie. Gaztelaniaz dagoena edo euskaraz ematen ari naiz.
|
|
|
Komikia gaztelaniaz dago, ni orduantxe ikasten ari naizen hizkuntza batean, baina alboan ditudan umeei euskaraz ari natzaie. Gaztelaniaz dagoena edo
|
euskaraz
ematen ari naiz. Egiten ari naizena ez da, ordea, itzulpena.
|
|
|
Lehendabiziko ekintzan, komikiarenean, beste hizkuntza batean jasoa dut nire formazioa; beste hizkuntza bateko informazio, irudi eta formulekin betetzen ari naiz nire ganbara, nire irakurle altxorra. Baina gero,
|
euskaraz
ari naizelarik, neurera ekarri behar ditut haiek guztiak, moldatu, egokitu, itxuraldatu egin behar ditut (eta, askotan, sortu). Nire idazle bizitza guztian egin behar izan dut hori:
|
|
|
Jakin izanda ere, nuke orduan bezala idatzi. Nire
|
euskarazko
tradizioan neuzkan nobela historikoaren jardun apurrek ere ez zuten nik bilatzen nuena betetzen. Hona zer uztartu behar nituen jario natural batean:
|
|
|
Hona zer uztartu behar nituen jario natural batean: alde batetik,
|
euskara
batua; bestetik Erdi Aroko jardun halako baten itxura hartuko zuen hizkera bat; hirugarrenik, literatura unibertsaleko hainbat ereduren eitea. Nik sinesgarri gisa eraikitzen nuena, sinesgarri behar zuen irakurleak ere.
|
|
|
Sail edo serie horri titulua eman zionean, nahiz eta 1968an hasi zen lan horiekin, bere txikitako esperientzia zeukan gogoan, halaxe zioen, barruan hazi bat zeukala. Bera gelditu zen Lekeitioko
|
euskararen
musikarekin, musikarekin, hori da hitza.
|
|
|
Zoragarri kantatzen zuen. Aurrerago,
|
euskaraz
kantatzen hasi zenean, bere lagun batzuek itzuli egin zuten. Oso ondo kantatzen zuelako, itzuli egin zioten Duerme, duerme, negrito.
|
|
|
Ez dakit nolakoa zen itzulpena. Baina Mikelek ezin zuen
|
euskaraz
kantatu.
|
|
|
Mikelek berak baino gehiago erabiliko zuela, eta erregalatu egin zion. Orduan hasi zen
|
euskaraz
berriro kantatzen, kanta tradizionalak, eta bi erreferentzia hauek, disko gorriak eta Riezuren liburua, fundamentalak izan ziren. Gero erabili ditu beste kantutegi guztiak, baina bi hauek oso inportanteak izan ziren.
|
|
|
Bi urte gaixo egon ondoren, medizina bukatzera joan zen. Eta
|
euskaraz
kanta tradizionalak kantatzen hasi zen. Bere lehenengo jaialdia euskaraz, ze lehenengoa Iruñeako Gayarren eman zuen gazteleraz, eman zuen Zaragozako Argensola antzokian, euskal ikasleek antolatuta.
|
|
|
Eta euskaraz kanta tradizionalak kantatzen hasi zen. Bere lehenengo jaialdia
|
euskaraz
, ze lehenengoa Iruñeako Gayarren eman zuen gazteleraz, eman zuen Zaragozako Argensola antzokian, euskal ikasleek antolatuta. Baina kantatzen profesionala izateko karneta behar zen, karneta atera behar zenuen.
|
|
|
Arizkunen Xabier Larralde zegoen, hango txistularia zen, eta oso hartu eman onak zituzten. Mikelek kontatzen zuen 25 urte zituenean edo, gaixotu baino lehenago, Iruñean zegoenean oraindik,
|
euskaraz
kantatzen hasi baino lehen, herri osoak juerga bat egin zuela San Joan bezperan edo San Pedro bezperan, uste dut San Joan bezperan izan zela. Bueno, herri osoak... ziur asko izango ziren gizonak bakarrik.
|
|
|
Gogoan dut umea nintzela Kaliforniako gure arrantxoko egongelan eserita egoten ginela, eta bazela han gure miradoreez eta sarrerako eukaliptoez harantzago larre bat eta Hereford behi mutur zurien sail bat. Amamak orduan kakorratz lanaren korapiloak erakutsi bidenabar,
|
euskarazko
hitz batzuk ere erakusten zizkidan. Batzuetan pentsatzen jartzen naiz zer nolako aldea aurkituko zuen neska bat zeneko bere lurralde berdetik gure artemisia gozakaitzeko basamortura, hain desberdina Euskal Herriko bere jaioterriko mendi berde dirdiratsuetatik.
|
|
|
Nortasunaren giltzarri jo ohi den elementua, hizkuntza, oraindik menperatzen du gizonak. Baina orain
|
euskara
ez da bere hizkuntza bakarra. Beste horrenbeste esan daiteke lurraldetasunaz.
|
|
|
Aipatutakoagatik, harrigarriak iruditzen zaizkigu 1988an, Laxalten liburua
|
euskarara
itzuli denean, euskal itzultzaileak. Xabier Mendiguren Bereziartu, gehitzen dituen irakurketak.
|
|
|
Frantseseko itzulpenak ere berdin jokatu zuen 1972an, Bertrand Mouchezek egindako itzulpenari Mon père était berger izenburua jarri baitzitzaion. Bestalde,
|
euskarazko
itzulpenari egindako hitzaurrean, hauxe dio Mendigurenek: Dominique bezalako gure arbasoen ekintzak gogorarazteko balioko duela liburuak, eta «gure nortasuna eta herri izateari etorkizun bideak urratzen ari diren guztiei omen egiteko».
|
|
|
Konparazioak konparazio, tristurak inguratzen nauen egun horietan, nire borrokatzeko gaitasuna, nahia eta beharra direla-eta, gure
|
euskara
maiteak borrokatu behar duen bideaz pentsarazten dit nire bide propioak. Biak antzekoak direla pentsatzen dut eta horrek nire errepidean aurrera jarraitzeko ematen dizkit indarrak, eta buruari hauxe galdetzen diot:
|
|
|
Etsipena, begiratzean ispilu batean aurkitzen dugun erreflexua bezala, ene begien aurrean disdiratsu agertzen denean, irudi hori lausotzeko, hauxe pentsarazten diot neure buruari:
|
euskarak
lortu duen bezala, nik ere aurkituko ditudala borroka honetan laguntzaile izango diren pertsonak.
|
|
2010
|
|
|
Eta hizkera mota hori literaturizatzea ez da nire gustuko. Egiten dituen erreferentzia batzuk ezin dira ulertu ez bada inguru erdaldun konkretuetan, eta egiten dituen
|
euskara
+ erdara eraikuntza batzuk desegokiak ikusten ditut. Agian edizio lana falta du nobela honek.
|
|
|
Gainera, gaurko zenbait arazo interesgarri aipatzen ditu:
|
euskara
eta euskalduntzea, kooperatibak,, eta ezin da esan gabe utzi literatura «serioari» egiten dizkion keinuak (Proust, Wolfe,?).
|
|
|
Giroari, bizimoldeei edota harremanei buruzko azalpen azkarren bidez, pertsonaien nondik norakoen berri emanez, haiei egiantzekotasuna ematea bilatu du. Kantoietakoen ahotan itsatsi duen
|
euskara
erregistro «zaharrak» bezalaxe funtzionatzen du. Asmoa karakterizazioa da, ez kalitatezko euskarazko lezio bat ematea inori.
|
|
|
Kantoietakoen ahotan itsatsi duen euskara erregistro «zaharrak» bezalaxe funtzionatzen du. Asmoa karakterizazioa da, ez kalitatezko
|
euskarazko
lezio bat ematea inori. Funtsean, Aulki jokoaz pentsatzea zuen helburu, nire ustez, eta horretarako, joan doazen belaunaldikoen bizitzeko, jokatzeko eta adierazteko molde jakin batzuen errepresentazio konbintzentea egin du.
|
|
|
Eta tramak ezer gutxi du berezitik, aipatu morroiaren ibilerak (egunerokoak, lanekoak, maitasunezkoak) kontatzen ditu modu lineal eta ohikoan, baina gatazkatsua da nobelaren irakurketa, bertako ideien joan etorria, berri edo gutxienez diferente baitira, aho bilorik eta zuzentasunik gabeak, pentsa bezala idatziak. Eta horien artean nabarmentzen dira
|
euskaraz
, euskalduntasunaz, gure herriaz egiten diren hausnarketa ugariak. Hari asko aipa daitezke liburu honetan, baina ea zuek zer inpresio hartu duzuen.
|
|
|
Aipatzen nuen eleberriaren bizitasuna, bertan irakur daitezkeen ideien joan etorri erakargarria, eta horien adibide ezin hobea aurki dezakegu 298 orrialdeetan, Oñati eta Zaragoza arteko auto bidaia baten erdian: euskal musika garaikideaz ariko dira bi pertsonaiak, ea
|
euskarazko
pop musikarik ba ote den (Itoiz «salbuespen sui generis» izan omen zen), ea euskarak eta gaztelaniak berdin funtzionatzen duten talde «ideologikoen» kasuan («Kortatu oso talde ona izan zen Fermin Muguruzak euskara ikasi zuen arte»). Eta hizkuntzen gaitasunaz ere bai, ea herri batek hizkuntzan bertan, eta haren moldagarritasunean?
|
|
|
Aipatzen nuen eleberriaren bizitasuna, bertan irakur daitezkeen ideien joan etorri erakargarria, eta horien adibide ezin hobea aurki dezakegu 298 orrialdeetan, Oñati eta Zaragoza arteko auto bidaia baten erdian: euskal musika garaikideaz ariko dira bi pertsonaiak, ea euskarazko pop musikarik ba ote den (Itoiz «salbuespen sui generis» izan omen zen), ea
|
euskarak
eta gaztelaniak berdin funtzionatzen duten talde «ideologikoen» kasuan («Kortatu oso talde ona izan zen Fermin Muguruzak euskara ikasi zuen arte»). Eta hizkuntzen gaitasunaz ere bai, ea herri batek hizkuntzan bertan, eta haren moldagarritasunean?
|
|
|
Aipatzen nuen eleberriaren bizitasuna, bertan irakur daitezkeen ideien joan etorri erakargarria, eta horien adibide ezin hobea aurki dezakegu 298 orrialdeetan, Oñati eta Zaragoza arteko auto bidaia baten erdian: euskal musika garaikideaz ariko dira bi pertsonaiak, ea euskarazko pop musikarik ba ote den (Itoiz «salbuespen sui generis» izan omen zen), ea euskarak eta gaztelaniak berdin funtzionatzen duten talde «ideologikoen» kasuan («Kortatu oso talde ona izan zen Fermin Muguruzak
|
euskara
ikasi zuen arte»). Eta hizkuntzen gaitasunaz ere bai, ea herri batek hizkuntzan bertan, eta haren moldagarritasunean?
|
|
|
Aurreko horrek bultzatu nau bigarrena irakurtzera. Eta, lehenengoan bezala, Epaltzaren idazkera zainduan eta
|
euskara
jasoan murgiltzeko xantza izan dut. Izan ere, oraingo honetan Pariseko gortean kokatzen dira gertaera gehienak, eta, hortaz, Aingeru Epaltzak gorte hizkuntza bihurtuko du euskara larrekoa, eta era sinesgarrian bihurtu ere.
|
|
|
Eta, lehenengoan bezala, Epaltzaren idazkera zainduan eta euskara jasoan murgiltzeko xantza izan dut. Izan ere, oraingo honetan Pariseko gortean kokatzen dira gertaera gehienak, eta, hortaz, Aingeru Epaltzak gorte hizkuntza bihurtuko du
|
euskara
larrekoa, eta era sinesgarrian bihurtu ere. Aurrekoan legez, liburuak ez du bizitasunik galtzen inolako momentutan, egileak jakin izan duelako modulatzen abenturak eta gorabeherak, fabulatzaile aparta dela erakutsiz.
|
|
|
Etxeparek, baina, basamortuaren erdian ziharduen eta Buruxkakek ez zuen irakurlerik erakarri. Jende xumeak ez zeukan eskola nahikorik, eta, gainera, elizjendearen eraginpean zegoen, eta, bestalde, jende eskolatua oso hotza zen,
|
euskara
eta euskal literatura kontuetan.
|
|
|
Buruxkak liburu ederra zeharo eskandalagarria suertatu zen, topo egin baitzuen aurrez aurre orduko ortodoxiarekin, alegia, «Arbelbideren harresia» dei dezakegunarekin: harresi hori
|
euskara
zen; euskara, Janpierre Arbelbideren, eta beste askoren, aburuz, harresi babeslea zen, isolatzailea, Euskal Herria munduko arrisku eta lanjer guztietatik begiratuko zuena.
|
|
|
Buruxkak liburu ederra zeharo eskandalagarria suertatu zen, topo egin baitzuen aurrez aurre orduko ortodoxiarekin, alegia, «Arbelbideren harresia» dei dezakegunarekin: harresi hori euskara zen;
|
euskara
, Janpierre Arbelbideren, eta beste askoren, aburuz, harresi babeslea zen, isolatzailea, Euskal Herria munduko arrisku eta lanjer guztietatik begiratuko zuena.
|
|
|
aburuz, harresi babeslea zen, isolatzailea, Euskal Herria munduko arrisku eta lanjer guztietatik begiratuko zuena. Jainkoari esker, Arbelbideren harresiaren ondorioz,
|
euskaraz
ez zegoen inolako liburu labainkorrik, ez zegoen euskarazko liburu gaixtorik, soilik erlijio liburuak. Bake santu hori lorrintzera etorri zen Etxepareren Buruxkak:
|
|
|
aburuz, harresi babeslea zen, isolatzailea, Euskal Herria munduko arrisku eta lanjer guztietatik begiratuko zuena. Jainkoari esker, Arbelbideren harresiaren ondorioz, euskaraz ez zegoen inolako liburu labainkorrik, ez zegoen
|
euskarazko
liburu gaixtorik, soilik erlijio liburuak. Bake santu hori lorrintzera etorri zen Etxepareren Buruxkak:
|
|
|
Bazkalosteko adiskide giro horretan amodioari buruzko eztabaidan murgilduko dira, solasean maitasunaren eta bai sexuaren inguruko hainbat ikuspegi azalduz. Ez dago esan beharrik, horrelakoak debeku ziren
|
euskaraz
1910ean. Urte horietan bikote ereduak edota amodio librea ukitu ezineko gaiak dira; aipatu ezinekoagoak homosexualitatea, masturbazioa edota zoofilia.
|
|
|
Aldudeko medikuak esparru berriak ireki nahi zizkien bai
|
euskarari
eta bai euskaldunei ere orduko ideologia elizkoia gaindituz, baina, kontura gaitezen, bete betean jo zuen ortodoxiaren kontra: sexua eta, tabu dira; ezinbestean, erdaraz aipa zitezkeen, baina euskaraz ez, euskarak babestu egiten zuen-eta kutsatu gabeko eremu bat, non bertako biztanleak, Lotilandiako euskaldun maitagarriak, Jainkoaren lege barruan bizi baitziren, edozein eragin galgarritatik euskarak gerizatuta.
|
|
|
Aldudeko medikuak esparru berriak ireki nahi zizkien bai euskarari eta bai euskaldunei ere orduko ideologia elizkoia gaindituz, baina, kontura gaitezen, bete betean jo zuen ortodoxiaren kontra: sexua eta, tabu dira; ezinbestean, erdaraz aipa zitezkeen, baina
|
euskaraz
ez, euskarak babestu egiten zuen-eta kutsatu gabeko eremu bat, non bertako biztanleak, Lotilandiako euskaldun maitagarriak, Jainkoaren lege barruan bizi baitziren, edozein eragin galgarritatik euskarak gerizatuta.
|
|
|
Aldudeko medikuak esparru berriak ireki nahi zizkien bai euskarari eta bai euskaldunei ere orduko ideologia elizkoia gaindituz, baina, kontura gaitezen, bete betean jo zuen ortodoxiaren kontra: sexua eta, tabu dira; ezinbestean, erdaraz aipa zitezkeen, baina euskaraz ez,
|
euskarak
babestu egiten zuen-eta kutsatu gabeko eremu bat, non bertako biztanleak, Lotilandiako euskaldun maitagarriak, Jainkoaren lege barruan bizi baitziren, edozein eragin galgarritatik euskarak gerizatuta.
|
|
|
Aldudeko medikuak esparru berriak ireki nahi zizkien bai euskarari eta bai euskaldunei ere orduko ideologia elizkoia gaindituz, baina, kontura gaitezen, bete betean jo zuen ortodoxiaren kontra: sexua eta, tabu dira; ezinbestean, erdaraz aipa zitezkeen, baina euskaraz ez, euskarak babestu egiten zuen-eta kutsatu gabeko eremu bat, non bertako biztanleak, Lotilandiako euskaldun maitagarriak, Jainkoaren lege barruan bizi baitziren, edozein eragin galgarritatik
|
euskarak
gerizatuta.
|
|
|
Alabaina, Jean Etxepare haratago doa «Amodioa» saioan: nortzuk eta apaizak salatu zituen,
|
euskararen
egoera tamalgarriaren erantzule gisa. Euskal Herri argizari jale horretan, apaizei leporatu zien euskararen kamustasuna eta ezgaitasuna, Eliza Katolikoak instrumentalizatu baitzuen euskara, eta berorren ondorio murriztaileak deitoratu zituen:
|
|
|
nortzuk eta apaizak salatu zituen, euskararen egoera tamalgarriaren erantzule gisa. Euskal Herri argizari jale horretan, apaizei leporatu zien
|
euskararen
kamustasuna eta ezgaitasuna, Eliza Katolikoak instrumentalizatu baitzuen euskara, eta berorren ondorio murriztaileak deitoratu zituen:
|
|
|
nortzuk eta apaizak salatu zituen, euskararen egoera tamalgarriaren erantzule gisa. Euskal Herri argizari jale horretan, apaizei leporatu zien euskararen kamustasuna eta ezgaitasuna, Eliza Katolikoak instrumentalizatu baitzuen
|
euskara
, eta berorren ondorio murriztaileak deitoratu zituen:
|
|
|
Areago, «Galileako zurgin seme pedoila» diotso Etxeparek nazaretarrari, eta guri «pedoil» hori arrotz suerta dakigukeen arren, laido bat da, zorriztoari esaten baitzaio pedoil ekialdeko euskalkietan. Jurgi Kintanaren arabera, horixe izan da Jesu Kristoren aurka inoiz
|
euskaraz
idatzi den aurreneko iraina. Ildo beretik, Jurgi Kintanak begien bistan utzi du Nietzsche-ren itzala saio osoan zehar, eta azpimarratu duenez, behingoagatik euskal literaturak aurrea hartu die Euskal Herriko erdal literaturei:
|
|
|
Baina, 1910ean goizegi ibili bazen, 1980an beranduegi izan zen Etxeparerentzat, izan ere, ordurako zimelduta zegoen Buruxkak liburuak idatzi zenean zekarren berritasuna. Gainera, Etxepareren
|
euskara
joria urrunegia begitandu zitzaien irakurle berriei, bereziki Hegoaldekoei, eta kikildu egin ziren. Kontua da inolako interesik sortu barik igaro zela 1980ko argitalpena, urte horretan plazaratutako gainerako ehunka liburuen artean galduta.
|
|
|
Gulliverren ondotik etorriko zen ingelesezko irlandar antzerkiaren saga oparoa, Bernard Shaw, Oscar Wilde, Samuel Beckett (Wilder eta Becketten zenbait antzerki lan, 50eko eta 60ko hamarkadetan Donostiako talde amateurrek jokatu ohi zuten errepertoriokoak ziren, baina ez
|
euskaraz
, ondikotz). James Joyceren zerbait irakurria bai, baina Ulysses eleberriari heltzearen erronkan gerotik gerorakoan nenbilen oraindik; W.
|
|
|
(jatorrizkoan eta, ingeles bertsiotik itzulirik?
|
euskaraz
)
|
|
|
Era berean, Hernandorenak zenbait mintzaldi eman zituen Unibertsitatean euskal abertzaletasunaren inguruan.
|
Euskaraz
, dio berak. Ez dakigu nola helarazten zitzaien mezua bertakoei (agian, Txomin Epalzak lagundurik?).
|
|
|
eta pilotaz solastera. 28an beste irratsaio bat (Lennon, irlanderaz eta espaineraz?, Labordaren zenbait kantu, Hernandorenaren agur solasa
|
euskaraz
eta amaitzeko «euskal ereserkia»). Ekainaren 30ean, pilota partida gehiago, exhibiziokoak barne; berriz ere hitzaldiak Unibertsitatean eta ondotik Club de Valeran («Euzkadi nazio bezala» eta «Euskalerriko erri kirol eta pilota modalidade ezberdinak» gaiez)?
|
|
|
|
euskara
txit garbian. Han, mortuan,
|
|
|
Hamasei urteko nerabea nintzenetik hona ez zait hark eragindako lilura inoiz apaldu. Behin batean Andolin Eguzkitzari haren olerkiak
|
euskaraz
ozen irakurtzen aditu nion, Zestoako balnearioan. «Ithaka», «Thermopylak», «Hiria» olerki gogoangarriak, nire apal hori baino askoz ederragoak, aditu ziren han.
|
|
|
Bilboko Ezkerraldekoa da gizon hau.
|
Euskara
irakasle izana. Musika munduan dezente sartua.
|
|
|
Lizardi, Lauaxeta, Orixe, Kirikiño?
|
Euskarazko
kazetaritzan beste horrenbeste: Abeletxe, Basarri, Luzear?
|
|
|
Liburu hori, gu bion izen propioekin sinatu genuen Baionan legalitatea eta zentsura arazorik ez genuelako. Handik pixka batera, pentsamenduaz
|
euskaraz
idazten ari ziren pentsalari garrantzizkoenei buruz idazten jarraitu behar genuela erabaki genuen. Liburua Sei idazle plazara deitu genuen.
|
|
|
Hasiera batean hortxe azaldu ziren politikari, agintari eta hainbat aditu, esanez leku horretan aurkitutakoak guztiz bitxi eta apartekoak zirela. Aurkikuntza deigarri eta harrigarrienak
|
euskararen
alorrera zetozen, bertan aurkitutako ostrakek iraultza osoa zerkarkiotelako euskararen historiari. Urtebete edo pasatu zen eta, orduan, dena jarri zen hankaz gora.
|
|
|
Hasiera batean hortxe azaldu ziren politikari, agintari eta hainbat aditu, esanez leku horretan aurkitutakoak guztiz bitxi eta apartekoak zirela. Aurkikuntza deigarri eta harrigarrienak euskararen alorrera zetozen, bertan aurkitutako ostrakek iraultza osoa zerkarkiotelako
|
euskararen
historiari. Urtebete edo pasatu zen eta, orduan, dena jarri zen hankaz gora.
|
|
|
Beste aukera bat eskatzen dute, dena gehiago azter dadin eta jarraitu dezaten indusketarekin horrelako eta antzeko pieza gehiago (benetakoak) azalduko direlako, agian. Azaldu diren
|
euskarazko
testuak direla-eta, benetakotasuna defendatzen dutenen artean Juan Martin Elexpuru doktorea dago. Berari galdetu diot esan diezadan nola dagoen egun, bere ustez, Iruña Veleiako auzi zalapartatsu hori.
|
|
|
Auzia lehertu zenetik urtebete luzea igaro denean, harrigarria da goitik datozen bertsioak sinesten oso zalea ez den gizarte honen isiltasuna, eta batez ere «euskaldungoa» deituriko sektorearena. Inork ez daki ezer, ezta filologorik filologoenak ere, inor ez da espezialista
|
euskara
zaharrean, iritzia emateko edo gutxienez zalantza astintzeko protoeuskaran katedratikoa izan behar balitz bezala.
|
|
|
Hala ere, ez da edukia irakurlea gehien harritzen duena, adierazteko erabiltzen duen
|
euskararen
konplexutasuna, indarra eta edertasuna baizik. «Pentsamenduen eta ideien arteko erlazioak adierazteko daude hizkuntza batean menpeko perpausak.
|
|
|
Ideien konplexutasuna interesatzen zait niri eta ez dit balio esaldi infantilak elkarrekin lotuz ibiltzea. Zorioneko
|
euskara
errazean egin behar horrek literatura kamustu egin digu».
|
|
|
Osoa, lehiakorra, nazionala.
|
Euskara
batuaren bigarren jaiotza da bere izenburua. Arazoen aurrean neuk erabiltzen ditudan irtenbideak agertu nahi ditut.
|
|
|
Aditzari buruz, esaterako, proposamen ausartak egiten ditut, aditz trinkoaren erabileraren inguruan batik bat, eta berdin lexikoan edo beste eremu batzuetan ere. Inguruko hizkuntzekin konpetitzeko moduko
|
euskara
bat behar dugu. Erlatiboa da hizkuntza batean egiturarik emankorrena eta horren inguruan irtenbide berriak aurkitu behar ditugu».
|
|
|
Bizitzaren bigarren etapa batean, ordurako bagenekien, jakina,
|
euskara
eta euskaldunak ere bazirela mugaz bestaldean?, oporretan joaten ginen seme alabekin Iparraldera, Zuberoara zehazki. Etxe zahar bat alokatu Ozazen, Gamere Zihigan, edo Altzain, eta hantxe ematen genuen astebete, gustura asko.
|
|
|
Ordurako bagenekien, bai, Iparraldean euskaldunak bazeudela. Gu geu ere ordurako euskaldunduak ginen, baina oporraldi haietan geure
|
euskarak
eta bertakoak nekez egiten zuten bat, Niko Etxart kantariari egindako bisitetan ez bazen.
|
|
|
1 Itzulpen lana, nire kasuan behinik behin, ikasteko eta ikertzeko eta
|
euskararen
baliabideetan barnako bidaia ere bada, beste batek idatzitako testuan buru belarri murgiltzeko aukeraz gainera. Alde horretatik, itzulpen literarioa bide emankorra eta atsegingarria izaten zait gehienetan.
|
|
|
Alde horretatik, itzulpen literarioa bide emankorra eta atsegingarria izaten zait gehienetan. Zenbait gauza sakon sentitzeko bidea, mezu edo irudi edo gogoeta batzuekin identifikatzeko modua,
|
euskararen
baliabideak ikertzeko eta, igual, zerbait erabili eta proposatzeko era ere bai.
|
|
|
Idatzitakoak euskal irakurleei obra bat eskaintzea du helburua, eta irakurtzen ez bada, alferrik ari gara ia ia. Begi bistakoa da itzulpen asko oso jende gutxik irakurtzen dituela, edo berandu ailegatzen direla gure merkatura, edo ez dutela galdu
|
euskaraz
sortu ez diren literatur lanei oraindik ezartzen zaien errezelo maiz merezi gabea. Eta promozioa ere, ba, zer esan?
|
|
|
Gogoan dut zeinen neketsua izan zitzaidan, eta zeinen eginkizun zaila eta aldi berean pizgarria? Gianni Celatiren Guizzardiren abenturak euskaratzea, erregistro egokia bilatzea,
|
euskara
ez normal hori eman beharra. Ederki dakit lau katuk irakurri dutela.
|