|
2003
|
|
|
Etagogoandutoraino, nihonekeskatuliburuaeskuaemaitean, Etxepare andereakerranzidala, herabeherabe:. Orizu berazzuretzat!
|
baina
, zererranote lezakeanaiakberakhorretaz??.
|
|
|
prozesuarenbaitan, EuskalHerrikoeuskaldunenabizenakegungoeraakademikoraplegatuditut, frantsesezkoedogaztelaniazkografiakalboratuz.Horrekere, beharbada, nekerenbatekarrikodiogurebegiari,
|
baina
, luzebarikusatukodaabizen horieneuskarazkoidazkerara.Euskaltzaindiakargitaraturiko izendegietaaholkuakjarraituditut.
|
|
|
Beraz, JeanEtxeparemedikuaberetestuinguruanulertzenahalegindukogara, etaizatez, Aldudeko medikuarenbizitzaetaobraizandiraliburuhonenardatzaeta denbora bidaiarako aitzakia.Alabaina, kontakizunaezdaartezjoangomediku saiogilearenbiografianzehar.Puntubirenartekodistantzialaburrenazuzenadela irakatsizigutenumetan,
|
baina
, horiezdabetibetetzenmatematikatikat.Esaterako, ibaiakmakinabatmeandroegingodituitsasorakobidaiandistantziarik laburrenabilatunahirik.Moduberean edo, geuerezenbaitmeandrotanendredatuko gara ibarreanalderikalde, etahorrelainteres gunedesberdinetarainohurbilduko gara.Izanere, Aldudekomedikuarenganainokodenbora bidaian hainbatetahainbatestekaaurkituditugu, etaesploratu, etahorietariko zenbaitzuklibu... Delaugaztunenizenarena.
|
|
|
Antzadenez, Argentinan euskaldunakizanzirenganadu hazkuntzanaritutakolehenengoetarikoak, etahorrelaapurka apurkabarreiatuzjoanziren, panpaosotikzabalduz.Ezdagoesanbeharrik, mugalarihorienbizimodu latzarenzailtasunguztieiindiarrenmehatxuagehitubeharzitzaien, etaizatez, mehatxuabenetakoerasobihurtzen zen, sarriaskotandokumentazioarenarabera.Esatebaterako, Jon Bilbaokjasodu1855eanBuenosAiresko egunkari frantsesbateanagertutakokronika, Quequen Grandeibaiaren urbazterreangertatutakoaz, egungoNecocheahiriareninguruetan (Tandiletik170kmhegoalderantz). Dirudienez, inguruhartankoloniatxikibatezarrizen, zortzieuskaldunezosoturikoa, bostIparraldekoak (MartinApezetxe Jutsikoa, PierreEtxeberriOrtzaizekoa, PierreOihenarturdiñarbetarra, HenriSabezGarruzekoa etaJeanJauregiberri senperetarra) etabestehiru euskaldunHegoaldekoak, egunkarikokronikaninolakoargibiderik ezdutenak, etahortaz, JonBilbaoren arabera,, joakin, legezkanpokoakizango zirenak.Denadela, arrantxoainguratuzmurrubateraikizuten, eta baitrokabatereberorrenkanpo aldetik. Erasoarenegunean (albisteakezdiosku egunsentiarekin batgertatuzenentz, hainbatetahainbatwesternetanikusi bezala), zortzieuskaldunakbabestokihorretan gerizatutazeuden, eta500 gerlariindiarrenaurretikbozeramaileahurbilduzitzaien, Calfucuraburuzagiarenizenean.Bozeramaileakezzuenlortuesparrubabestuansartzea,
|
baina
, zentailahotseanerasorakoaginduaemanzuen, keinubatez.Barrukoek tirokaerantzuneta30bat salbaigarbituzituzten.Biorduzluzatuzenzaldizkoenlantza zaparradaetaabailezjaurtikitakoharrienerauntsia, baina, azkenerakoindiarrakkonturatueginziren, euskalduneklarrutikordainaraziko zietelaekinetaekinsegituzgero, etaospaeginzuten.Nolanahi, arrantxoa sutangeldituzen, etaeuskaldunakzaurizjosita, etaokerragoadena,...
|
|
|
Antzadenez, Argentinan euskaldunakizanzirenganadu hazkuntzanaritutakolehenengoetarikoak, etahorrelaapurka apurkabarreiatuzjoanziren, panpaosotikzabalduz.Ezdagoesanbeharrik, mugalarihorienbizimodu latzarenzailtasunguztieiindiarrenmehatxuagehitubeharzitzaien, etaizatez, mehatxuabenetakoerasobihurtzen zen, sarriaskotandokumentazioarenarabera.Esatebaterako, Jon Bilbaokjasodu1855eanBuenosAiresko egunkari frantsesbateanagertutakokronika, Quequen Grandeibaiaren urbazterreangertatutakoaz, egungoNecocheahiriareninguruetan (Tandiletik170kmhegoalderantz). Dirudienez, inguruhartankoloniatxikibatezarrizen, zortzieuskaldunezosoturikoa, bostIparraldekoak (MartinApezetxe Jutsikoa, PierreEtxeberriOrtzaizekoa, PierreOihenarturdiñarbetarra, HenriSabezGarruzekoa etaJeanJauregiberri senperetarra) etabestehiru euskaldunHegoaldekoak, egunkarikokronikaninolakoargibiderik ezdutenak, etahortaz, JonBilbaoren arabera,, joakin, legezkanpokoakizango zirenak.Denadela, arrantxoainguratuzmurrubateraikizuten, eta baitrokabatereberorrenkanpo aldetik. ...usi bezala), zortzieuskaldunakbabestokihorretan gerizatutazeuden, eta500 gerlariindiarrenaurretikbozeramaileahurbilduzitzaien, Calfucuraburuzagiarenizenean.Bozeramaileakezzuenlortuesparrubabestuansartzea, baina, zentailahotseanerasorakoaginduaemanzuen, keinubatez.Barrukoek tirokaerantzuneta30bat salbaigarbituzituzten.Biorduzluzatuzenzaldizkoenlantza zaparradaetaabailezjaurtikitakoharrienerauntsia,
|
baina
, azkenerakoindiarrakkonturatueginziren, euskalduneklarrutikordainaraziko zietelaekinetaekinsegituzgero, etaospaeginzuten.Nolanahi, arrantxoa sutangeldituzen, etaeuskaldunakzaurizjosita, etaokerragoadena, arrantxoalagaetaBuenosAireseraitzulibeharreanegonziren.
|
|
|
Paperezkoeuskaldunhori, Vernerenazalpenetan, 1828ankokatuzenbertan, ordukomugazaintzekogotorlekuaeraikizenean, etahangoemakume indiarbatekinezkondutazegoen, semebizituelarik.Edozelan ere, denbora luzehorretanguztizandeatuzenManuelIpharaguerrenama hizkuntza, frantsesaVernerenarabera, etanekezulertuzioten.Esangabedoa, euskara zenordukoeuskaldunenhizkuntzaarrunta, etapentsatzekoadafrantsesa, gehienez, bigarren hizkuntzagisaedukikozueladelakoManuel Ipharaguerrehorrek.AitaLhandekzorrotzagoazalduzuenkontuhori, esanezIparraldekoeuskaldunaAmeriketara iristeazbateragaztelaniamurdukatzen hastendela, etaaldibereanahazten, herrikoeskolanikasitakofrantsespoxi hura; horrenondorioz: c' estencore unBasque, mais nonplus unBasqueFrançais: c' estunBasque Argentin. Suposatzekoadaere, bestalde, Tandil go sarjentueuskaldunarendeituraVernekGernikako Arbolaospetsubihurtu zuenbertsolariareneanoinarritukozuela; bidebatezesateko, Iparragirrek ereeginzituenamerikak1858tikaurreraArgentinaetaUruguain,
|
baina
joanbezain pobreitzulieizen1877an.
|
|
|
Catriel enlurraldeanAzul etaTandilhiriaksortuziren. Geroago,
|
baina
, armadaberesemearenaurkaabiatu zen, alegia, JuanJoséCatriel buruzagiarenaurka.
|
|
|
Izatez, NafarroaBeherekoIbarrenjaiozenPedroLuro1820an,
|
baina
hamazazpiurterekin Ameriketarako bideahartuzuen.Herrianartzaina izandakoa, saladero(= gazitegikolangile) bihurtuzenBuenosAiresen, beste euskaldunaskorenantzera, etaganaduarenokelagazitanprestatzeneman zituenhangolehenurtegogorrak.Hogeitalauurtezituela, JeannePradere saratarrarekinezkonduzen, eta umebiedukizituzten, BuenosAiresenbizi izanzirenbitartean.Hiruurtegeroago, 1847an, Dolores eraaldatuzir...
|
|
|
Dolores, artean, postumilitar batzen, hegoalderanzkozabalkundea babestenzuena,
|
baina
, 1860.urterako BuenosAiresprobintziako, laugarrenhiria, bilakatukozen.Gauregunhogeitabostmilabiztanlebiltzenditu.Dolores enPedroLurok, besteakbeste, botigabatjarrizuen anaiabatekinherrikoplazan, etabertakoek hogoyetaamecaesateneizioten, bistakoadenezmuslariporrokatua izatearren, etabai, antza, gehienetanirabazle.
|
|
|
Ameriketarakobideahartuzutenengainekodatuakezdatozbat, esan bezalaautorerik autorealdatzendira, bainadenekerakustendigutegauza bera, alegia, EuskalHerriarenodolustea.Izatez, azkenbostmendeetanEuskalHerriaizandaEuropakoemigrante mintegirikemankorrenetarikoa,
|
baina
, XIX. mendeanzeharbenetakohemorragiabihurtuzen, joakin, horienisuria, geroetalarriagoagainera.Egonezinhandiazabalduzenarazohorreninguruan, etahorrela, hainbateketahainbatekeginziotenkontra emigrazioari.IldohorretanaipatudugudagoenekozaitaHiribarrenen Montebideoco berriac (1853) ospetsua, honela hasizuena:
|
|
|
Esangabedoa, makinabat arrazoisozio ekonomikok piztuetabizkortuzutenuholdea,
|
baina
, arrazoiakarrazoi, bazirudienEuskalHerriahustu egingozena.Bazirudieneuskaldungoaurruti minatabikobatekjotazegoena, herria uzterabultzatzenzuena.AitaArbelbideerezeharokezkatuta agertzen zaigu, euskaldunek, ameriketarat (sic) joaitekodutenerrabia, delaeta.Egoeraeta pentsakera islatzeko, bestekontuezininteresgarriago batzuenartean, emigrazioari doazkionhiruzpalaupasartealdatukodizkizut honaArbelbide...
|
|
|
Hauda, argietagarbierrietaegitendio, esanez, utziegingaituzu, halandaze, ezzaragutarra, etaezkopletanhasi?.
|
Baina
, harrigarriada, kopla, horrengaia, hainzuzen, besteEuskalHerribatezartzeaitsasoaz haraindian.Etapasartehorriindarraemateko edo, ÉliséeReclusgeografo ospetsuarenaipubaterantsidiguoin oharmodura:
|
|
|
Ameriketarajoanda,
|
baina
, azkartuegingoda, Reclus enarabera, hondar herrihorrengalera: Europanbainolehenagourtuetadesagertukodaarraza.Arrazaesan du, berriroikusdezakezunez.Jakina, berbahorierabili arren, ÉliséeReclusezdaarrazista, badakigularik ereez duenaegungo, zuzentasun politikoa, betetzen. Alde horretatik, deigarriasuertatzenda, Arbelbidekarrazari buruzbarikhizkuntzareninguruanharilduduelabere eztabaida, etahortaz, politikokizuzenalitzateke, bere hitzakbeharbezainzorrotzaztertzenbaditugubehintzat.
|
|
|
...iketakopanpetanerrepublikaberriasortzearenada, nireustez, ÉliséeReclus enoin oharhorretakopunturikdeigarriena.Ezdagoesanbeharrik, berriro erdemasekeohemorragiaonartzenarigarainplizituki, baldinetaerrepublika berri baezartzektobesteeuskaldunjoanbaziren.KonturagaitezenRecluserrepublika kantauriabaterzmintzodela, eta, ostera, Arbelbidek, bertzeEskual herribat, esandigula, hauda, euskaldunadela bai,
|
baina
, ezduerrepublikarenaipamenikegin, seguruenezerrepublikazale ezzelako.Nolanahi, nortzukoteziren, bertzeEskual herribat[...] itsasoz haindian asentatu, nahizutenpatrioteseskuariensameslarihoriek?
|
|
|
JoseMariIparragirrebertsolaria(). 1858ko abuztuaren 29anBaionan hartuzuenitsasontziaBuenosAireserantz.HangoeuskaldunekBibaIparragirre oihukatuzeginziotenongietorria.Ezzennegozio gizonaetaazkeneanartzainjarri zen, Uruguain, Mercedes aldean.Gitarrajoazkantatu etaardiakzaindu: horixezenharenbizitza,
|
baina
errazgaltzenzituenardiak. GeroMontevideorajozuen, etaGernikakoArbolaostatuazabaldu.Lasterutzi zuen, etaatzeraereartzaingoraitzulizen.Oraingoan urte luzeakigarozituenisiliketapobre.Hilotezen zabalduzen.Familiaederto handituzuen: zortzisemealaba edukizituen.Buenos AireskoLaurakBatelkarteak egindiru bilketazbueltatu zenberriroEuskalHerrira1877an, bakarrik, familia geroagoekartzekoasmoz.
|
|
|
Erantzuna ezdasamurra.Orainarteko historia liburuetan ezduzu ezer aurkituko horretaz, bilatzenhasizgero, etakontuadazeozeregonbadagoela, nork etaÉliséeReclus ekberakbadiosku eta.Hauda, eskuarteansoilsoilikArbelbideren aipuaedukikobagenu, hainlaxoadenezerretorikotzat jo genezakebestebarik,
|
baina
, frantsesezkoa, ostera, zehatzadaoso, etaez dualdehorretatik zalantzarakozirrikiturikuzten.Zalantzabestealdebatetikdatorkigu, alegia, nortzukizanzirendelako, patriota, euskaldunhoriek, zereneta, euronoihartzunaReclus enbelarri xulorainoiritszedin, nire ustezezinbaitzitezkeenilunetaanonimoak izan, ezagunetaitzalzabalekoakbaino.Eta, esangabedoa, badaukaguholako, patriota, batzuenberri eta, antza, ezzirenhorrelakoerrepublikabatengaineanmintzatu.Nortzuk izanziren, ba, izan, horretazarituzirenak. Argitzekedagokontua.
|
|
|
Dirudienez, LezoUrreiztieta(), pirata, santurtziarrakere, bertzeEskual herribat[...] itsasozhaindian, eratunahiizanzuen, 36koGerlarenostean,
|
baina
, bereametsauhartebateankokatuzuen.Kontua honelaxeaipatuduMartinUgaldek, hainzuzenereUrreiztietarensuhiak:
|
|
|
...urago. BadirudiSabinoAranakberakereinoiz, 1894an, Pazifikokoaukeraeginzuela, nosotros, loseuskerianos, debemossaberquelaPatriasemide por laraza, lahistoria, lasleyes, lascostumbres, elcarácter ylalengua, yqueestaEuskerianuestra podríasertanEuskeria, asentadaenlasestribacionesoccidentalesdelPirineoyen elGolfo deBizkaya, comotrasladada aunaisla delPacífico oalascostas delos Grandes Lagosafricanos
|
,
baina, teorianbehintzat, ateakitxibarikbestelako posibilitateei.Nolanahi, neurribateanharrigarriabegitanduzait, batetik, AranakzeinatxikimendugutxierakutsidigunEuskalHerrikogeografia errealaridoakiola, edota, nahiagobaduzu, zeinaxolagutxilurraldetasuna dela-eta, eta, bestalde, aberriberribaterakopanpetakoaukeraezaipatzea, jakinikordurakoeuskaldunezbeterikzegoela.Denadela, ezdahorren harrigarriapa...
|
|
|
JosebaSarrionandiarenHnuyillanyhamajah yahooirakurrinueneanpoema etaahapaldiederaskoaurkitunituenbertan, euretarikobatzukgogokoak benetan,
|
baina
, orrialdebiegonziren, besterengainetikhunkigarrisuertatuzitzaizkidanak.Tolestueginnuenbiengoikoertza, pixkatxobatbazterretik, horrelaeginezerrazlokalizatuetabehinetaberriroirakurriahalizateko.Bata34.orrialdekopoemada, Mugazbestalderadoazenak.Besteakezdu zerikusirik hemenkontatuguradudanagaz; begolo, beraz, hurrengobateraarte.
|
|
|
|
Baina
, gaurkoirakurlearentzat eleberriko xehetasunikharrigarriena da, JonCasenavekdioskunez, liburuko inorkezduelalanikegiten, jendeajostetanetaatsedenetanbizidelahastetikbururaino, pilotan, dantzanedota kontrabandoanarituz.Eta, jakina,, nekeeta izerdietarik kanpoerakutsia denEuskalHerri, hori, Lotilandiadeigenezakeenhori, ezdabenetakoa inolazere, jendeak, orduanorainbezalaxe, bekokikoizerdiarekin irabazten baitzuenogia.Halaber, ezinduguahaztuordukogiro goibel itogarria, ezin arnastuzkoa.Badakizu, negar herriedomalko ibarrarena etaabar.Itxaro Bordarenhitzetanesateko:
|
|
|
Armadiloak Dasypodidaefamilianbildutadaude, etazortzigenerotan sailkatuta.Peludoak, alegia, armadiloiletsuak, hairyarmadillos?, Chaetophractusgeneroandaude, eta, dirudienez, hiruespeziedira: Chaetophractus vellerosus, C.nationietaC.villosus.Generohorretakoarmadiloenoskoleko xaflazkoaldeak18zirrindadauzka, etahorietariko 7 8higikor,
|
baina
, gainerakoarmadiloekbainoile ondogehiagoedukitzeada, eurenezaugarririk behinena, izenaemandiena.Ile ondohoriekxaflenartetikagertzendira, etabaisabelaldetikere.Hiruespezieon banaketageografikoaikusita, badirudiChaetophractusvillosusdelagureJuancitokzelanedohalanharrapatu nahizuena; ParaguaietaBoliviakohegoaldetikArgentinako erdialderaino zabaldutadago.
|
|
|
Etxeparerenpasarteairakurrizgero, badirudipeludoaherbiboroezin aseadela, bainaiturribibliografikoenarabera, Chaetophractusvillosusomniboroada, intsektuak, ornogabeak, muskerrak, sugetxikiaketakarraskariak jatendituena, etabaiharatustelaere.Landareakberejanariarenerdiaizaterairitsdaitezke, bainaneguansoilik.Elikatzeko, hortzxeheak, dituelaadierazidiguEtxeparek, bainaoraingozezduguezerazaldukoarmadiloenhortzengainean: geroagoetorrikodahorretarakouneaproposa.Bestalde, aurrekopasartean, iluntzetan?, metaka?, tegietatik, jalgitzendirelairakurridugu, eta, tiroka, uxatuarrenalferrikzela.Horiekguztiakbatdatoz, neurribatean, bibliografiakdioskunarekin.Batetik, eguzki bortitzaekidinez gauekoanimaliakdira, areago oraindikudaberoan,, xipiltzekosapa? denean.Bestalde, gordelekuetanbizitzearenaarrazoiberberagatikizandaiteke,
|
baina
, horrezgainera, osoegokiasuertatzendaharrapakariengandikbabesteko, etabai, aldiberean, harraketazomorroakbilatuetajateko. Azkenik, oso osougarizireladioskuJuancitorengomutak, etanahizeta tirokaibili, artzainekezinzutelaezereginhaienkopuruhandiarenaurka.
|
|
|
...Dasypusnovemcinctus bederatzi gerrikodunarmadiloa10kg rainoiritsdaiteke, etapeludoa2kgraino (eta220 400mm). Denadela, ezdakitzertangelditukoden, erbiaren heinekoa, denpeludoa, oskola larrutuostean.Bestalde, behinEuskal Herrianbizizela, Etxeparektxerrikiajokootezuen, ba, peludoarenganorazkoordezkotzat. Eta, eraberean,, bethierekoihizikoerrabia, zelanbideratuzuen. Ezduthorriburuzkodatuzuzenikaurkitu
|
,
baina, Etxeparek Aldudetikbidalikroniketansasoibakoitzean zenbatusosareratudirenzein zehatz aipatzenduenikusirik, lepoa egingonukeberaereusotaraateratzen zela, besteakbeste.
|
|
|
Peludoaketa,, armadiloek, hagingutxibatzukdauzkate,
|
baina
, oso txikietabestigialakdirenak, eta, gainerakougaztungehienetangertatzen denarenkontrara, esmalterikgabekoak.Denadela, armadiloekezduteez ebakortzikezletaginik.Ildohorretatik, luzaroanEdentataordenansailkatu izandira, nagiekin, inurrijaleekinetapangolinekin batera.Izentaxonomiko horrekhaginbakotasunaadieraztendubereetimologian, etahortiketorri dirafrantsesezeta gaztelaniazerabilidirenédentéset...
|
|
|
Ordukonaturalistekezzutenberehalakoan segituRay kmarkaturiko bidea.Linnaeus ek, ohikoazenez, QuadrupediaerabilizuenSystema naturaerenlehenargitarapenean, 1735ean.Hala ere, gizakiakkuadrupedioenarteansailkatu zituen, eta, horrekaskorenhaserreaekarriziolarik, kokapeneztabaidagarri etadeserosohorrekedobultzatutahasizenzeozeregokiagorenbila. ...oesanbeharrik, Linnaeusezzenlehena izan, gizakiakanimaliakdirelaikusizuena.Kasurako, PierreBelon ek1555eannabarmenduzuen gizakiarenetahegaztieneskeletoenantzhandia, etaEdwardTyson ektxinpantzebatdisekzionatuzuen, Homo sylvestrisizendatu zuena, etaargi geldituzenespeziehorrenetagizakiarenartekokidetasunestua, anatomiaridagokionez.Aristotelesekberakgizakiakuadrupedioiledunbibiparoenarteankokatuzuen,
|
baina
, ErdiAroanzehareskolastikoeknaturarenbaitatikaterazuten, etaaingeruenpareraeraman.Ikuspegihorrekinbat, JohnRay k, esatebaterako, ezzuengiza jendeabereliburuaninkluditu, lehenagoGesner eketaAldrovandi kbezalaxe.Gizakien arimahilezkorraezinzengainerakopatarienarteansailkatu. Alabaina, anatomiakonparatuarengarapenarekingeroetalekutxikiagozegoenarimarentzat, eta, laster, ukaezinbihurtuzengizakiarenanimaliatasuna.
|
|
|
izandelaseguruenez, alegia, mamalioarenhurrengoa, etaez, Orotarikoak, iledun, sarreraneuskaltradiziotikbildutako, aziendaxuri, enparekoa. Denadela, gauregungosailkapentaxonomikoetakoPilosaterminoasoilik nagiakbiltzekomurriztudenbezala, Linnaeus en sistemanQuadrupedia ugaztunlehortarrakizendatzeramugatu zen, itsasokougaztunakPinnipedia multzoan zedarrituta geratubaitziren.Edozelanere, Pinnipediaizenaindarreandagogauregun,
|
baina
, Quadrupedia obsoleto, hots, zaharkitutzat, baztergarritzatjotzenda.
|
|
|
Eskuenarteandarabilgunautuarenaldetik, ugaztunmonotrematuak ereosougaztun eskasakdiraugaztunarrenantzera, izanere, kasuhorretan emeekezdutetitibururikesne guruinfuntzionalakbadituztenarren: esnea amarensabelaldekohainbatirekiunetatikjariatzenda, etakumeekberorietatikedoskitzen dute.AustraliatikEuroparairitsizirenlehenmonotrematuek,, sator ahate mokodunek?, harritutautzizituztenordukotaxonomistak, etafaltsifikaziobatizanzitezkeelapentsatuzuten.Ezinezkotzat jotzen zutenhorrelakogorputz atalakdenakbatera bizidunberberarenganagertzea.Segurueneztaxidermistatreberenbatekjosikozituenatalok, kimera inprobablehuragauzatuz: ahate mokoa, kastorearenbuztana, satorraren oinak, arraun itxurako eskuak... Zernahigisaz, satorahate mokoduna benetakotzatjozen1799an,
|
baina
, animalianahaste borrastezoologikoa izanik, BlumenbachzoologogermaniarrakOrnithorhynchusparadoxusizen taxonomikoazbataiatuzuen1800ean.Satorahate mokodunakdisekzionatzekoaukeraegonzenean, 1802tikaurrera, ezzenadostasuniklortuzegokionkokapentaxonomikoariburuz.Batzuenustez, emeenugalaparatuak muskerobobibiparoenagogoraraztenzuen, eta, horrenbestez, satorahatemokodunekereemeenbaitaneklosionatukodiren...
|
|
|
Ezzegoenargimonotrematuakeanarrastiziren, ugaztunziren, alabien artekodeskribatugabekobestetalderenbatekoak.Apurka apurka datuen argialortuzen: 1824anesne guruinakaurkituziren,
|
baina
, esne jariaketa1832raartefrogatuezzenez, aurkariekguruinodoriferotzatulertuzituzten, hots, usain bibiparitatearenideiariindarra emanarren, 1884an, satorahate mokodunek arrautzakerrutendituztela egiaztatuzen, narrastiekbezala, beraz.Ezinagoharrigarria: animaliaesne jariatzaileaeta, aldiberean, errulea.Edozelanere, monotrematuakugaztunenarteansailkatudira, Prototheriasubklasean.Ugaztunerruleensubklasehorretansatorahate mokodunaz gaineraekidnadago.Ekidna1792 urteandeskribatuzen.BosturtegeroagoGeorgesCuvier ekEchidnahystrix izendatuzuen, erdinarrastierdiugaztun zenEkhidnajainkosa grekoanoinarrituta, eta, ebakortzenabsentziazohartu zelarik, Edentatataldeankokatuzuen, armadilo, nagieta inurrijaleekin batera.Areago, 1817anCuvierekbaiekidnaetabaisatorahatemokodunaerebi biak kokatu zituenEdentataordenan, baina, arrautzarik errutenezzutela asumituz, behin behinean.
|
|
|
Ezzegoenargimonotrematuakeanarrastiziren, ugaztunziren, alabien artekodeskribatugabekobestetalderenbatekoak.Apurka apurka datuen argialortuzen: 1824anesne guruinakaurkituziren, baina, esne jariaketa1832raartefrogatuezzenez, aurkariekguruinodoriferotzatulertuzituzten, hots, usain bibiparitatearenideiariindarra emanarren, 1884an, satorahate mokodunek arrautzakerrutendituztela egiaztatuzen, narrastiekbezala, beraz.Ezinagoharrigarria: ...retansatorahate mokodunaz gaineraekidnadago.Ekidna1792 urteandeskribatuzen.BosturtegeroagoGeorgesCuvier ekEchidnahystrix izendatuzuen, erdinarrastierdiugaztun zenEkhidnajainkosa grekoanoinarrituta, eta, ebakortzenabsentziazohartu zelarik, Edentatataldeankokatuzuen, armadilo, nagieta inurrijaleekin batera.Areago, 1817anCuvierekbaiekidnaetabaisatorahatemokodunaerebi biak kokatu zituenEdentataordenan
|
,
baina, arrautzarik errutenezzutela asumituz, behin behinean.
|
|
|
Zorrinoak46 90cm koluzeraedukitzendumustur zorrotzetikbuztaneraino, eta2, 3, 5kg.Kolorezbeltzadagorputza,
|
baina
, bizkarraldetik zirrindazurizabalbaterakustendu, burutikbuztanarenhasieraraino; ale batzuetan, zirrindazuribakarraagertubeharrean, elkarrengandikbanatutakobiegotendira.Buztanabeltzaizandaiteke, zuria, edotazuri beltza. Konturagaitezen, Etxeparerendeskribapenean, horasta, izandahemengo beltza, eta, marraurdinbatbizkarreantrebes, horinahikoa ondoegokitzen daaipatudugunaldakortasunarekin, kontuanhartuta, ileaurdindu, zuri kolorekoabihurtzeaomendelaerabileratradizionalean.Edozelanere, zorrinoarenkolorazioaaposematikoada, hauda, abisuzkoa,, nigazkontuz ibili, dioskuna, etabatdatorEtxeparekkontatudigunzorrinoaren jokabide erasokorhorrekin.Izatez, zorrinoekuzki guruinbidituzte, hurbiltzenzaizkienetsaieiisurkinkirastua, gernuzikina, jaurtidiezaieketenak, txorrotada bitanetahainbatmetrotaratinuhandiz.Erahorretarazorrinoaketsaiaren begiak erretzenditu, edotaburukominasortzen dio.Zorrinoakgauezateratzendiragordelekuetatikjanaribila, etausaimenazbaliatzendirailunetan.
|
|
|
...rehirupatarihoriekagertzea, idazlanhorrenberezkoedertasunazgainera.Izanere, hirurotarikobakoitza adibideberebizikoada, HegoAmerikakofaunanaurkitudirenhiruestratu desberdinena, eta, aldehorretatikbegienaurreanjartzendigutekontinente horretakofaunarenhistorialaburbildua, biogeografiazkoliburuetanFaunaElkartrukeAmerikarHandiaderitzona.Egia da, historiahoriiasoil soilik ugaztunendatuetanoinarritua da,
|
baina
, egiadaeraberean, soilikugaztunekeskainidigutelahorretarakofosil erregistroegokia.
|
|
|
...ren sarrerakespeziehegoamerikardeigarrienetariko batzuensuntsipenaekarribaitzuen.Ordenabi desagertuzirenoso osorik.Batetik, notoungulatuakbetikojoanziren.Notoungulatuak ugaztunherbiboroosodibertsifikatuak izan ziren, adibidez, errinozerobatentamainakoToxodondelakoa, CharlesDarwinekberakexhumatuzuena.Egiada, notoungulatubatzuekizotz arora arteiraunzutela, etagizakiehiztariekdesagertuarazizituztela,
|
baina
, argi dagoeurensuntsipenarenarrazoinagusiaPanamakoistmoareneraketaizan zela.Eta, bestalde, erabatdesagertuzirenbaitaereherbiborohegoamerikar horienharrapakariak.Egungokarniborohegoamerikarrak, jaguarrakasu, jatorriziparramerikarrakdira.Lehenagokoharrapakariak, gezurrabadirudi ere, suntsitutakohegaztiibiltarierraldoibatzuketamartsupialio karniboroakziren.Esatebaterako, martsupialiohorietariko batT...
|
|
|
Ugaztunetanoinarritutaezdaesperimentuarenondorioeiburuzkoerabatekoadostasuniklortu,
|
baina
, gainerakotaldeendatuekezdutehorretarakolarregilaguntzen; izanere, narrastietaanfibioenkasuangehienaurkitu denpatroiaugaztunenarenalderantzizkoaizanda, hots, kolonizaziorik arruntenahegoaldetikiparralderantzjoanda, eta, kasurako, Ipar Amerikan zabalbanatutakoapoetaigelakHegoAmerikatikeratorridira.Hegaztiei dagokienez,, hegaztienkontinentea, delaesandaiteke, bertanbaitagomunduko espezieguztienhere... Areago, abifaunaosojoriaizateazgaineraguztizkarakteristikoada: hogeitabifamiliaendemikodaude, alegia, hanbizi direnak etabeste inonez.Hegaztien fosil erregistroaurria da, eta, horrenbestez, ezindajakinfamiliaendemiko horiekguztiakbertaneboluzionatudirenentz, baina, abifaunahori (hauda, kota hegaztiak, perching birds?) autoktonoadelairadokiduDNA sekuentzienazterketak.Edozelanizanikere, ezdagobaterearginoiztikdauden.
|
|
|
Ugaztunetanoinarritutaezdaesperimentuarenondorioeiburuzkoerabatekoadostasuniklortu, baina, gainerakotaldeendatuekezdutehorretarakolarregilaguntzen; izanere, narrastietaanfibioenkasuangehienaurkitu denpatroiaugaztunenarenalderantzizkoaizanda, hots, kolonizaziorik arruntenahegoaldetikiparralderantzjoanda, eta, kasurako, Ipar Amerikan zabalbanatutakoapoetaigelakHegoAmerikatikeratorridira.Hegaztiei dagokienez,, hegaztienkontinentea, delaesandaiteke, bertanbaitagomunduko espezieguztienherenbat. Areago, abifaunaosojoriaizateazgaineraguztizkarakteristikoada: hogeitabifamiliaendemikodaude, alegia, hanbizi direnak etabeste inonez.Hegaztien fosil erregistroaurria da, eta, horrenbestez, ezindajakinfamiliaendemiko horiekguztiakbertaneboluzionatudirenentz,
|
baina
, abifaunahori (hauda, kota hegaztiak, perching birds?) autoktonoadelairadokiduDNA sekuentzienazterketak.Edozelanizanikere, ezdagobaterearginoiztikdauden.
|
|
|
Megatherium, Megalonyx, Scelidotherium, Mylodon, Macrauchenia, Toxodon: ...laarmadiloena, dela guanakoena, delakapibarena.Nolabizizitezkeen, adibidez, tamainahorretakonagiak. Jakina, ezdagozuhaitzikpisuhorretakonagierraldoiarieustekoadarrakedukiditzakeenik, etahorrenbestez, ezinpentsadezakegufosil hauekutzidizkigutennagiakadarretangoraabiatzenzirenik.Askozazlogikoagoadirudiasumitzea, atzaparrekinadarreihelduetahostoak jatenzituztela, lurreanjesarritazeudela; horretarako,
|
baina
, inoizegonalda, ba, zuhaitzikpanpetan. Bestalde, oraintsukoakziren, Darwinenustez, kuadrupediosuntsituhoriekguztiak, edogehienakbehintzat, zeren, egungo itsas maskorrengaraikideakbaitziren.Zeinizandaiteke, ba, orduan, hainbeste espezieren desagerpenaren kausa. FitzRoykapitainakzalantzarikgabe erantzunzion: animaliek oroezzutenedukiNoerenarkansartzekoaukera, etaitoeginziren.
|
|
|
KontuadaPleistozenoaldian, orain30.000urte, baiIpar etabaiHego Amerikaugaztunikaragarrihandiezbeterikzeudela, halanola, lur nagi erraldoiak, mastodonteaketasable hortzak. ...handien46 genero58tik (hauda, ehunekolaurogeia), IparAmerikakoen33genero45etik (ehunekohirurogeitahamahirua), Australiakoen15genero16tik (ehunekolaurogeitahamalaua) etaEuropakoen 7genero23tik (ehuneko). SaharatikhegoranzkoAfrikasuntsipenhorretatikat geratuzelaesandaiteke, soilikgenerobigaldubaitzituen44tik (ehuneko bosta). Datuekerakutsibezala, Pleistozenoko suntsipenmasiboaosoazkarraizanzen, bai,
|
baina
, eragindiferentziatuaedukizuenmundukolurralde desberdinetan, izanere, EurasianetaAfrikanez zenhainbortitzasuertatu. Halaber, geroxeagoaipatukodugunez, ezzenaldibereangertatukontinenteguztietan, unedesberdinetanbaizik.
|
|
|
...azaltzeko: Lurrarenalbedoarenbat batekoaldaketabatproposatuzen1979an.Hipotesihorrenarabera, denbora tartebatezLurrakkometabaten partikula geruzabildukozuenatmosferagainean, etaislatuegingozituen eguzki izpiak; jakina, nolabaitekomaskorhorrenbarruantenperaturak amilduegingoziren, eta, horrenbestez, mamutakhil.Denadela, hipotesi hauguztizzuzenabalitz, suntsipenasinkronikoki gertatubeharkozen edonon,
|
baina
, hutsegitendupuntuhorretan.
|
|
|
Hipotesi klimatikoen aurkakoargudioakiturribikoakdiraorohar. Batetik, klimaetalandaredi aldaketekmudantzaksortukozituzten, jakina, animalienbanaketageografikoetan,
|
baina
, aldaketokorduraartekobanaketa barrutiakdeuseztatzeazgaineragunehabitagarri berriakitxuratubeharkozituzten besteinon.Espezietxikietahandiaskokerantzun duteera horretara.Esatebaterako, Pleistozenokoazkenaldihotzean elur oreinabizi izandaEuskalHerrian, orain50.000urtetikorain10.000urteraarte, baina, Artikorantzmugituzen, klimaepelduahala.Zerdela etaezzutenera bereanerantzunmamuteketaerrinozero ilet...
|
|
|
Hipotesi klimatikoen aurkakoargudioakiturribikoakdiraorohar. ...Batetik, klimaetalandaredi aldaketekmudantzaksortukozituzten, jakina, animalienbanaketageografikoetan, baina, aldaketokorduraartekobanaketa barrutiakdeuseztatzeazgaineragunehabitagarri berriakitxuratubeharkozituzten besteinon.Espezietxikietahandiaskokerantzun duteera horretara.Esatebaterako, Pleistozenokoazkenaldihotzean elur oreinabizi izandaEuskalHerrian, orain50.000urtetikorain10.000urteraarte,
|
baina
, Artikorantzmugituzen, klimaepelduahala.Zerdela etaezzutenera bereanerantzunmamuteketaerrinozero iletsueketa bestelakoespeziesuntsituek klima aldaketarenaurrean, guneegokietarantzmigratuz?
|
|
|
ugaztunherbiboroakgarbituzituzten, etabai domino efektuaren eraginezdesagertuarazi, berorien menpekozirenkarniboroetaharatusteljaleak. ...ko kulturarieranstenzaie.Datuarkeologikoenarabera, Clovisleinuadirela11.000urteingurunabarmendu zen bat batean.Ustedenez, eurenarbasoakBeringiako lurzubianbarrenairitsizirenSiberiatikAmeriketaraehizakienatzetik, etaglaziazioarenizotz xaflakohegoaldekolurretaraino sartu ziren, izotzikgabekokorridoreestubatibilgarrigertatubezainlaster.Iritsi berriekugaztunhandiakaurkituzituzten lurraldeberrioparoan,
|
baina
, uste gabeanguztizotzanakzirelarik, ehizabenetakotriskantzabilakatuzen. Hortaz, Cloviskulturakoehiztariekzutenbertakomegafaunagarbitu:
|
|
|
Halaere, Bisongeneroak bizirikdirau; ezzenerabaterauzisuntsipenoldean, eta ordukoespezieakordezkoakditugauregun.Mamutarenhezurrak, bestalde, soilikagertudiraCloviskulturarenaztarnategiarkeologiko ezagunguztienherenbatean, eta, batzuetan, sakailatuak, itxurenarabera. ...te etamamutenakaparte, erabaturridiragainerakoespeziesuntsituenhondarrak, etadatuhorihipotesiarenaurkaerabilida, ehiztariiritsiberrieksoilik espeziebihoriekintematuzirelaargudiatuz.Azalpenposiblebatfosilen urritasunorokorraberaizandaiteke.Edozeinmotatakofosilakurriizaten dira, etaaurkitutakogutxi askihoriek, izatez, milakaurteanzehar pilaturikogorpuenondorioadira.Sarraskiarenhipotesiazuzenabalitz,
|
baina
, espeziearenexistentziakoazkenhamarkadetansoil soilik gertaturikoheriotzakizangoziratekeen gizaehizaksortuak, etaberaz, gorpu horiekezliratekekopuruosoaren zatiñimiñoabesterik. Jakina, horiekbaino lehenagokoheriotzak, naturalak, izango ziren, etagizakienhondarrik gabeko aztarnategi, naturaletan?. Edozelanizanikere, azalpenakez diguargitu, mamuthezurrakarruntsamarrak direlarik, ea zergatikezdenmastodonte, zaldi behor, gameluetaabarrenhondarrik iaagertzen.
|
|
|
Bestelakoondorioakereaipatukoditugulabur zurrean, etagaiaagortzekoasmorik gabe.JaredDiamond ekazaltzenduenez, Pleistozenoko suntsipenenondoriozxahutueginzengizakienjanari iturrigarrantzitsuenetarikoa, etabesteakbestehorrexekbehartuzuenabeltzaintzaetalaborantzaren garapenamundukobazterdesberdinetan.Eraberean, Tim Flannery kmegafaunarendesagerpenariegotzidioAustralianhainsarri gertatzendirensuteerraldoien errua: sasoibateko megaherbiboroekjaten zutenbazka, gaureguntonakaetatonakametatzenetaihartzendahango lautadamugagabeetaneta, aldika, suakhartzen du, inguruosoakiskaliz. Bestalde, Ameriketakolandare espezie askokfruitumastodontikoak ekoiztendituztealfer alferrikusteltzendirenak: ustedenez, megafaunarekinbaterakoeboluzionaturiko fruituakdira,
|
baina
, bikotekideekologikoaksuntsitutakoanalferrikgaltzendiragauregun, ezbaituteganorazko sakabanatzailerik.Horietakoenberrikonplituaaurkitukoduzu Barlow en liburuan.
|
|
|
Esperantzarileihobatirekizioten1895.urtean,
|
baina
, sasoi horretarako JeanEtxepareBordelen zegoen, medikuntzaikasten.Kontuada, urtehorretanPatagoniakobaztergaldubatekohaitzulobaten barruanaurkitueginzirela, animaliasuntsitubaten larruiletsugorriztaetaitxurazoraintsukoa etabai hezurrak etagorotz piloa.Hondarrokgizakien hezuretatresnekinnahastutatopatuziren.Aztertutakoan, lehenagoDarwinekberakeredesehortzitakoMylodongenerokonagierraldoiarenak zirel... Azkenhonenhitzakomen diraondokohauek: Itisquite possible. Idon' twant tosaymore thanthat, that... (milodona) stillexistsinsomeofthemountainous regionsofPatagonia.
|
|
|
JeanEtxepareidazleaArgentinakoMar Chiquitanjaiozen, 1877an, etabertanigarozituenhaurtzarokolehenurteak,
|
baina
, 1883anEuskalHerrira itzulizenfamiliaosoa: aita amak, Pierreanaia() etaGratianne arreba(). OztibarrekoIbarrenbarik, Lekornenkokatuziren, Erlandenea etxeanhainzuzen, etaLapurdikoherrihorretanjaiokodiragainerakoneba arrebak: Marie(), Joséphine(), etabiritxiak, Julie() etaEmile().
|
|
|
...askozhandiagoasuertatuzenindarzentrifugoaindar zentripetuabaino, esannahibaita, erlatiboki osogutxiizanzirenEuskal Herritik urrundutakoan atzera itzulizirenak.Gurearteanosozabalduta dagoenirudibatenarabera, zortzikoetan eta?, Ameriketara jozuteneuskaldunenbihotzeanitxaropenbakarrazegoen, alegia, laneginzintzoeta gogor, etadiru metabatbilduahaliketa lasterren, sorterrimaiterabueltatzeko.Dirudienez,
|
baina
, kontuakbestelakoakizandira.Gogoratu, adibidez, Lurotarrenkasua: dirutzagalantametatuarren, gehienakArgentinan geldituziren.Eta, izanere, horixeberairakurriahalduzuRougetdeLisleren. LesBasquesenAmérique, artikuluan (1928); argietagarbidiosku [ils] n, avaientpasl, intention deretournervivredansleurpaysnatal, etaareago, jene trouvais pasleBasquequejecherchais, levraiBasque, lebergervenuenAmérique... Hauda, RougetdeLisleereharrituta geldituzen, ikusitakoanerrealitateanezzegoelaklixeakzabaldutakovrai Basquerik, ez zegoelahorrelako zinezkoeuskaldunik.
|
|
|
...atezindarzentrifugoaren garrantziazkonturagaitezen.RobertLaxaltek SweetPromisedLandeleberriospetsuaargitaratuzuen1957an.Liburuhorrekegilearen aitak, DominiqueLaxalt, Zuberoraeginzuenbisitaldiakontatzendigu, UrrunekoMendebaldean. FarWesten, artzainmende erdi igaroetagero.Bidaianostalgikohorretanzeharbururaetorrikozaizkionahasianhaurtzaroko erreminiszentziak etaAmerikanbiziizandakonekeaketailusioak,
|
baina
, sorterriabisitatzekoamets zaharragauzatzean, orduantxekonturatuko daAmerikaduelabenetako herria, etaberarenganantz deiegitendiola.Izanere, eleberriarenazken orrialdeanEuskalHerrirabehin betikobueltatzekoeskatzendiotenean, bihurtugabeetaburuarekin ezetzesanezerantzun zuen:
|
|
|
EuskalHerrianere, orainurtegutxibatzukosobakankaikustengenuen Cortaderiaselloana,
|
baina
, gauregunkostaldeaniaedononagertzenda, errepide bazterretan, orubeetanetalurzoruandeatuetasasinaturalguztietan, etaduensakabanaketa sistemaeraginkorrarengatik (lurpekoerrizomak edota32km raino urrundaitezkeenhazihegazkorrak) askozazhedatuago ikusikoduguhemendiklasterrera, beharrezkoneurriakhartzenezbadira. Izatez, inguruhauetakopanpetakolezkanaturalizatuarenlehenaipuzientifikoaEmilioGuineakeginzuen, 1953an, baina, irakurridudanez, gaur gaurkozbigarrenizurritearen postuaeskuratuduUrdaibai Biosfera Erreserbakolandarearrotzinbaditzaileenerrankinean.
|
|
|
EuskalHerrianere, orainurtegutxibatzukosobakankaikustengenuen Cortaderiaselloana, baina, gauregunkostaldeaniaedononagertzenda, errepide bazterretan, orubeetanetalurzoruandeatuetasasinaturalguztietan, etaduensakabanaketa sistemaeraginkorrarengatik (lurpekoerrizomak edota32km raino urrundaitezkeenhazihegazkorrak) askozazhedatuago ikusikoduguhemendiklasterrera, beharrezkoneurriakhartzenezbadira. Izatez, inguruhauetakopanpetakolezkanaturalizatuarenlehenaipuzientifikoaEmilioGuineakeginzuen, 1953an,
|
baina
, irakurridudanez, gaur gaurkozbigarrenizurritearen postuaeskuratuduUrdaibai Biosfera Erreserbakolandarearrotzinbaditzaileenerrankinean.
|
|
|
Sarritanentzutendabigarrenarrazoihoriiparraldekoidazleenezagutza faltazabalazuritzeko,
|
baina
, ezdakitzeinneurritarainoeuskaradiferentearenabenetakoaden.Segurubadagoelazeozerhizkuntzareningurukoa, bai, baina, ezdutustenahikoaarrazoidenikhorrenbestekourruntasuna egondadin.Izanere, sasoibateanHegoAmerikakoidazleenboomhandia gertatuzeneangureartean, haienganeremundudesberdinaketagaztelania arrotzaaurkitugenituen, baina, horrelaizanikere, idazlehoriekezagutu egingenituen, irakurriegingenituen...
|
|
|
Sarritanentzutendabigarrenarrazoihoriiparraldekoidazleenezagutza faltazabalazuritzeko, baina, ezdakitzeinneurritarainoeuskaradiferentearenabenetakoaden.Segurubadagoelazeozerhizkuntzareningurukoa, bai,
|
baina
, ezdutustenahikoaarrazoidenikhorrenbestekourruntasuna egondadin.Izanere, sasoibateanHegoAmerikakoidazleenboomhandia gertatuzeneangureartean, haienganeremundudesberdinaketagaztelania arrotzaaurkitugenituen, baina, horrelaizanikere, idazlehoriekezagutu egingenituen, irakurriegingenituen, hiztegira jozbeharzenero?, eta, zer esanikez, batzuk maitatuegingenituen.
|
|
|
...utendabigarrenarrazoihoriiparraldekoidazleenezagutza faltazabalazuritzeko, baina, ezdakitzeinneurritarainoeuskaradiferentearenabenetakoaden.Segurubadagoelazeozerhizkuntzareningurukoa, bai, baina, ezdutustenahikoaarrazoidenikhorrenbestekourruntasuna egondadin.Izanere, sasoibateanHegoAmerikakoidazleenboomhandia gertatuzeneangureartean, haienganeremundudesberdinaketagaztelania arrotzaaurkitugenituen,
|
baina
, horrelaizanikere, idazlehoriekezagutu egingenituen, irakurriegingenituen, hiztegira jozbeharzenero?, eta, zer esanikez, batzuk maitatuegingenituen.
|
|
|
...aimenean dioene, l, abbézEtchepare, duegile; gainera, frantsesezadieraztendu, propiétédel, auteur, J.E.?. Badagobigarrenidazlanbat23orrialdekoa, SanFrancesenHirurgarrenOrdenacoerregelamunducopresunentzat, 1884anplazaratuzena, etaizatez, sanFrantziskoAsiskoarenhirugarrenordenakoerregelarenbertsioberriada, LeonXIIIaitasantuak1883anemandakoa; liburuxkak edakazregile izenik, ezbestelakoargibiderik,
|
baina
, Hazparneko apaihorrziegotziohizaio.Geroago, 1892anSanFrancesenHirurgarrenordenacoo edTierzOrdrecoesculiburuberriaargitaratuzenBaionan; liburuhorrekere, propiétédel, auteur, J.E., diobigarrenorrialdean, baina, aitzinsolasean. MordeEtchepareapheza, jainkoakguknahibainolehenmunduhonetatikeramanzueladiosku, egileanorizandenargitubarik.Hauda, 1892koliburuhorrenegiletzagorabehera, HazparnekoJeanEtxe...
|
|
|
...4anplazaratuzena, etaizatez, sanFrantziskoAsiskoarenhirugarrenordenakoerregelarenbertsioberriada, LeonXIIIaitasantuak1883anemandakoa; liburuxkak edakazregile izenik, ezbestelakoargibiderik, baina, Hazparneko apaihorrziegotziohizaio.Geroago, 1892anSanFrancesenHirurgarrenordenacoo edTierzOrdrecoesculiburuberriaargitaratuzenBaionan; liburuhorrekere, propiétédel, auteur, J.E., diobigarrenorrialdean,
|
baina
, aitzinsolasean. MordeEtchepareapheza, jainkoakguknahibainolehenmunduhonetatikeramanzueladiosku, egileanorizandenargitubarik.Hauda, 1892koliburuhorrenegiletzagorabehera, HazparnekoJeanEtxeparehildazegoen1892.urterako.
|
|
|
LukaBabakida, esangabedoa, lauanaiahorietatik zaharrena.AldudekomedikuakezdiguLukariburuzkoargibidegehiagorikeskaintzenBuruxkakliburukoatalhorretan, izanere, horKarnotxakurlangilearenheriotza lazgarriakontatunahidigu eta:. Enebihotzmina etanigarrak!... Ezdut ukan, arimazegia, enebizian, nahigabesaminagorik.. PiarresLafittekbildudituaitaBlasMendiondokoaren gainekoak,
|
baina
, ezduguremedikuarekinlotu.
|
|
|
Kaltzakortak dioskunez, urkabe bertsoakgizonikkrudelenaknekez asmaditzakeen egiazkogertaeretan oinarriturikdaudenkronikaodoltsuak dira,
|
baina
, horibai, gaizkileenheriotzaren etadamuarenberriemanez azkenbertsoetan, jendeaketsenpluaharzezan: –Abandona deçagunguciec gaizkia, AiseirabaztecoCeruco Loria?. Ikusibezala, Donapaleuko Jean Etxeparerenkantuhorretan, intzestuzkohaurbatenhilketagupidagabea izanda gaia, etaamadeprabatuaklehenagoitoeginduohekokoltxoianbere erraietako umea, eta ilobasoa aldi berean?, geroganibethandibatezondo txikertudu, etaosteanlapikoan egostenipini.Hortikaurrerakoaezdut honaekarriko.Nahiagodutirakurlea alarguntsabihotzbakoaketaseme amoranteakumekirikdastatuzutenentzjakingabeuztea.
|
|
|
Horrelakobertsoakeskarmentagarriizanzitezkeenneurribatean,
|
baina
, pozbideederraematenziotenjendeari.Izugarrikerienzirraramaite duguantza.Aldudekomediku beharrak eregusturaentzutenzituenurkabe bertsoaknegukogauluzeetansupazterrekosolasetan, etaizanere, horixekontatudiguBuruxkakliburukoBiritxiakkontakizunautobiografikoan:
|
|
|
–
|
Bainan
–Lafittekdioskunez, begi beharriak ezzituen betilatinean, etahorixesumadaitekeBuruxkakirakurtzean.
|
|
|
etahorixesumadaitekeBuruxkakirakurtzean. Izanere, liburuhoriosotzendutenhogeitazazpikontakizunetatikbederatziautobiografikoakdirabete betean, etahorietariko lauhaurtzaroankokatuak.Batean, AmeriketakoorhoitzapenakemandizkiguEtxeparek, goragoikusidugunez,
|
baina
, urtegutxikoJuancitobatekLekornenbizi izandakojazokuneakatonduzituenPilotapartida, Itze egilearenzakurraeta Ongietorriaderitzenidazlanetan.Berorietaninteresgarrisuertatzendaoso Etxeparemedikuarenumezaroanmurgiltzea, etabaita, ordukoEuskal Herriabegietaratzea.
|
|
|
Aipuhorretan, eskola maisuarenzereginalienatzaileazlanda, azpimarratunahidutZerbitzarikmahai gaineratudigungaldera, harritueginninduen eta.DagoenekozbadakiguJeanEtxepareArgentinansortuazena, eta baietxekoekJuancitoesatenziotena,
|
baina
, Zerbitzarikbestezeozeriradokidu: seiurtekoEtxeparek nekezegitenzuelaeuskaraz, askoztrebeago moldatzenzelagaztelaniaz.Hori lehenengozirakurrinueneandagoen bezalaxesinetsinuen, izanere, Elizalde Zerbitzarikharremanzuzenaeduki izanzuenEtxeparerekin, etaharkkontatutajakinzezakeenhitzaldihorretanadierazitakoa.Dena dela, ezdirudiososinesgarriaapurbatenhausnartuzgero.Etxeparekezzuenurte mordoluzerikema...
|
|
|
Nolanahi, Agerrekonausiitze egileadakarkiguZerbitzarikautura,
|
baina
, halaizanikereezzuenLukaBabakirekinlotuesplizitukiEskualzaleenBiltzarrekohitzaldian.Alabaina, Gerezietakoerretoreaizanik, Elizalde Zerbitzariapaizeuskaltzainakezagunabidezuen, BlasMendiondokoa Agerreko nausiitze egilearen semegehienazela.
|
|
|
Lafitterenarabera, Etxeparegazteakfede krisi larrianozituzuenazken ikasturtehorretan: 1893kourritikaurrerafilosofiairakasgaiaatseginezhartueizuen,, ilhunbeguziakargiturenzituelakolillurarekin?,
|
baina
,, eremu handiakaldizoraingoibelgelditzenzaizkon, berezikierlisionekoirakaspenak: mixteriohoriekxilatunahikozituen, adimenduarengozagarri, eta ezin!?. Halandaze, Larresoroko seminarioanJuancitokezomenzuenargia eskuratzerikizan, eta, ordutiksortuzitzaiondenekezagutzenginionbarnekoilhundurahitsetaeztia?; hauda, dirudienez bizitzaosorakogelditu zitzaion, gaztarokofede krisihorrengibelondoa.Mementozezgaragehiagobarneratukopuntuhorretan, bainabaiaurreratukodut, hurrengokapitulubateanikusikodugunez, aitaLafittekfede arazobihurtukodigulahutshutsean, Etxeparemedikuarenbertsioangehienbatburuhausteintelektuala izangodena.
|
|
|
Ezduttesiaikusi, eta, beraz, ez dakitEtxeparek aitzinsolashorretan zer dioenzehatz mehatz,
|
baina
, edozerizanikere, konturagaitezen, Lafitteren interpretazioanfedeaahuldueginzitzaion, fedeagoibelduetaikaratuegin zitzaion, bainaezbehineresuntsitu.Alegia, aitaLafittereninterpretazioan Etxeparekezzuenfedeaerabategundoeregaldu.AitaLafittekbere azalpenetanharenaldekristauanabarmendukodigubehinetaberriro, eta, ikusiko dugunez, azkeneanartegiraitzulikodiguEtxepareardigaldugaztetan deslaizebilena.Oro... Etabeharbada, zergatikez, nahizuenhalaberEtxeparemedikuapatrimonializatzeakausaonarenalde.
|
|
|
1894kohazaroanBordaleratjoanzenmirikuntzarenikhasterat:
|
bainan
mirikuntza ezzitzaionaski: orotaratnahizuenhedatu, gogo bihotzak aberastubeharrez, denetarik (jastabederen) baitezpadakozitzaiola; Alemaniakozeretaratberezikiekharriazen: HaeckeletaNietzschebezalakobatzuenliburukhiretserilotuzen, bero beroa, ezbaitzuenbeharragorik!
|
|
|
JonCasenaveren hipotesiaren ildotik, denadela, zehaztubeharrean legokeEtxeparek jasozueneraginarennorainokoa, etabaieraginaeazeintzukarlotanjasozuen.Kasurako, badirudiEtxeparerenirakaskuntzaren planteamenduakzorretandaudela Durkheim ekin,
|
baina
, zehaztekedago zeinneurritandauden.Era berean, demagunEtxeparerenlaizismoa Durkheim engansustraitzendugula: zelanulertuorduan, maisuarenantiklerikalismoa eta, areago, ateismoahainberatzagertzeaAldudeko medikuarenidazlanetan. Edota, zerdela etaezzuenDurkheim ensozialismoak inolakoaldekotasunikeraginEtxeparehelduarengan. Etxeparek, Larresorokoeskolakobesteidazlebatzuekezbezala, ezduantisemitismonab... Halaber, Durkheim ekerlijiokatolikoariematendionkohesiosozialerako lokarribaliotsuaren islaoteda, ba, goragoikusidugunEtxeparerentesiko aitzinsolasustezerlijiozalea?
|
|
|
Konturatu garenez, Parisekoegonaldialuzeegiasuertatuzen. Zilegiada pentsatzea, urte mordohorretanestudiantetunantearenaegitenjardun zuelaetxetikurrun,
|
baina
, nahizetaBuruzainensasoihorretakogutundegianMimi, Sylvie, Céline, BertheedotaRosemodukoizenadierazgarriak aurkitzendiren, Xarritonen ustez, bestelakoarrazoiakaipadaitezkeikasle, perpetuo, horiulertzeko.Izanere, ildohorretaragaramatzatePierre Buruzainenondokolerroek:
|
|
|
Kaliforniaaldeaneuskal kazetabikaleratuzirenXIX. mendearenamaieran.AmerikanjaiotakoMartinBizkailuzekEscualdunGazetaaterazuenLosAngeles en1885ean, bainairakurle faltazhirugarrenzenbakiarekinitzalizen.Bestalde, 1893anJeanPierreGoitino ainhoarerrientakCaliforniako EskualHerriaaterazuen.Lauzpabosturteziraun zuen, ezdagoarginoiz arte?,
|
baina
, berauereirakurle eskasiazitxizen.Kaliforniaaldetik, dirudienez, euskaldunfrankozebiltzan, baina, irakurleurri.
|
|
|
...bikaleratuzirenXIX. mendearenamaieran.AmerikanjaiotakoMartinBizkailuzekEscualdunGazetaaterazuenLosAngeles en1885ean, bainairakurle faltazhirugarrenzenbakiarekinitzalizen.Bestalde, 1893anJeanPierreGoitino ainhoarerrientakCaliforniako EskualHerriaaterazuen.Lauzpabosturteziraun zuen, ezdagoarginoiz arte?, baina, berauereirakurle eskasiazitxizen.Kaliforniaaldetik, dirudienez, euskaldunfrankozebiltzan,
|
baina
, irakurleurri.
|
|
|
Ezkontideekumebiedukizituzten: Maddalen() etaJenofa(). Buruzainengutundegiansarritanaurkitzendiraalabeningurukoaipamenak,
|
baina
, horietariko baterakutsiguraduthemen, nabarmen uztenbaitigumediku hazpandarrareneuskaltzaletasunarenneurria, etabai norainokoazeukan transmisioarenkezka, hainjustuorduan, norbait, zirenenarteaninolazereagertzenezdena.Lacomberi 1912an, besteakbeste, honakohaudiotso:
|
|
|
Irakurriduzunez, PierreBuruzainek katiximaeuskarazirakastendio alabariegunero: horrekezduesannahiParisenhoztuzitzaion federaberrirosutsubihurtudenik.Ez.Herrikoerretorearenardurapeankatiximaikasteaizandaluzaroaneuskarazalfabetatzekobidea, etahorrela, neurribatean Iparralde horretako umeguztiekbazekiteneuskarazirakurtzen etaidazten,
|
baina
, 1903tikaurreraEstatuakdebekatueginzuenirakaskuntzahori. Goragolaburkiesandenez, Buruzainekkatiximarenaldekoekimenzabal bateanhartuzuenparte, bainaarrakastabarik.Gauzakhorrela, eguneroegunerotartebategitendubereatazaguztienarteanalababerakalfabetatzeko.
|
|
|
1886an,
|
baina
, 1887an, hogeitahamarurtezeuzkala, lanpostuautzieta Sumatrarajoanzenmedikumilitar, emaztearekinetazazpihilabeteko alabarekin. Gogoratu, HolandakokoloniazelagauregunekoIndonesia.Inork ezdakizehatz mehatzDubois ekzergatiklagazuenunibertsitatearenerosotasuna, horrelako periploarriskutsubateanmurgiltzeko, armadarekin zortziurterakosinatuta.Zoratueginzelapentsatuzutengurasoeketalankideek.Nolanahi, erabakihoriharzezannormaleanematendenazalpenarenarabera, osomuntahandikoasuertatuzenErnstHaeckel() zoologohandiareneragina.
|
|
|
...ikohori, bainabereidazlanekzabalkundeikaragarriaedukiizanzuten, etahainbat jarraitzaileinspiratuzituzten, halanola, EugèneDubois, esan bezala, kate mailagalduarenbila joanzena, etaJava uharteko erdialdean hominidogoiztiar batenhondarrakaurkituzituena1890eta1891eanibai terraza batean.Dubois ek Pithecanthropuserectusizena eman zion, batetik, izterrezurraaztertutazutik ibilzitekeelapentsatubaitzuen,
|
baina
, bestetik, Haeckel enideiekiko begiruneagatik.Haeckel en oihartzunaEuskalHerrirainoereiritsizen, eta, kasurako, ArturoCampioneuskaltzalehandiakezagutzen zituenHaeckel enideiok, Dubois ekbainourrunagotiknahibadaere, eta onargarriakirudituzitzaizkioneuskaldunen jatorriilunaazaltzeko; areago, ezonartuzgero, euskaldunakinolakoahaidetasunikgabekoarrazatzatjo beharkoziratekeen, joandakomundubatenazkena...
|
|
|
...erdintasunak desberdintasun, Homo erectushominidoarenondorengoaizandaitekeadituen ustez, hauda, Java nDubois ekaurkitutakoaren leinukoa.Aztarnakezzeudenfosilizatuta, etaorain18.000urtekoakdirelaikusi da, datazio teknikabierabiliz.Gainera, harrizkotresnak etaKomododragoiareneta Stegodongenerokoelefante nanoarenhezurraktopatu diraaztarnategian.Oso eztabaidaakademikobizia zabaldudahobbitaren inguruan
|
,
baina, ikuspegi antropologikotikurrunduta, azpimarratzekoalitzateke bestebehinereegiaztatu dela, uharteetakoisolamendu baldintzeknanotasuna sortzendutelazenbaitzuetan: ezagunakzirenirletako mamut, elefanteetahipopotamonanoak; orainikusi dafenomenoberagizakiari eregertatuzaiola.
|
|
|
...a.Ikasleohihorrekentzunda dauka, ontogeniakfilogeniaerrekapitulatzenduela edo?, esannahibaita, banakoarengarapenakespeziearengarapenebolutiboaerrepikatzenduela, etabadakihorri, legebiogenetikoa, deritzona.Ezdakienada, komunitate zientifikoakjadanik1910erakoabandonatuzuelazorionekolegebiogenetikoa.Urtehorretarakoguztizonartutazegoen, enbrioiekhelduenjatorriari buruzkoargibideederrakematendituztela,
|
baina
, ezHaeckel ek etaerrekapitulazionistek ustezutenbezala, enbrioien garapeneanzeharminiaturazkohelduantzestralensegidalaburbiltzendelako.Ezdagohorrelakorik. Izatez, garapenadiferentziazio prozesu batdaorokorretikespezifikorantzdoana, etaenbrioiekezaugarriorokorrakerakustendituzte, ondozondoko urratsetan espezializatuzjoango direnak.Horrela, enbrioiaklehenago, kasurako, ornodunenezaugarririkorokorrenakedukikoditu, etagarapeneanzeharagertukozaizkiokonkretuenakorpozorpo.Alegia, gizaenbrioi batekzakatz arrailak garatzenditu, ezarrainheldubatetikeboluzionatu garelako (horixedaazalpen haeckeliarerrekapitulatiboa), baiziketaornodunguztiek fasezakatz arrailduna dutelakogarapen goiztiarrean.Arrainak, ornodun, primitiboak, direnez, ostekogarapeneanezdira larregiurruntzen fasezakatz arraildun horretatik, baina, ugaztunek,, eboluzionatuak, izanik, zakatz arrailak galduetabirikakitxuratzendituzte.Hauda, enbrioiekjatorriariburuzkozantzuakeskaintzendituzte, zeren, animalitaldehandien ezaugarriorokorrek arrastohobeakerakustenbaitituzte, taldetxikiagoen ezaugarriespezializatuagoekbaino.Ba, halaere, zoologiazko liburuaskotan oraindikereerrepikatzendiralegebiogenetikoaetadagozkionirudiklasikoak.Gerta daitekehoriinertziahandiadagoelako, etaeskuliburuakneurri handibateanelkarrenkopiadirelako, Gould ekzorrotzadieraziduenez; baina, baita, legebiogenetikoabegietatikosoerrazgeureganatzendugulako, nahikoamoduintuitiboan, nahizeta zehatzaezizan.Horregatikere, ikasleakezduzuzenketagogoratuko, etabaiHaeckel ek postulatutakoa.
|
|
|
Behe mailakokreaturahipotetikohoriekguztiek, Pithecanthropusalalus bezainospetsuakezbadiraere, osozabalkundehandiaedukiizandute, eta, esaterako, zoologiairakasgaiakurtsatuduenorok badugastrearenhipotesiarenberri, etabadakinorainooinarritzengarenlogikahaeckeliarreananimalieneboluzioaazaltzean: protozooetatik abiatutaknidariodiploblastikoakitxuratzendira, etaberorietatik animaliatriploblastiko azelomatueta zelomatuak.Areago, badakizoologiarenberarenkontzeptu sareaetaterminologiaHaeckel enideietanoinarritudirena.Ikasleohihorrekentzunda dauka, ontogeniakfilogeniaerrekapitulatzenduela edo?, esannahibaita, banakoarengarapenakespeziearengarapenebolutiboaerrepikatzenduela, etabadakihorri, legebiogenetikoa, deritzona.Ezdakienada, komunitate zientifikoakjadanik1910erakoabandonatuzuelazorionekolegebiogenetikoa.Urtehorretarakoguztizonartutazegoen, enbrioiekhelduenjatorriari buruzkoargibideederrakematendituztela, baina, ezHaeckel ek etaerrekapitulazionistek ustezutenbezala, enbrioien garapeneanzeharminiaturazkohelduantzestralensegidalaburbiltzendelako.Ezdagohorrelakorik. ...edukikoditu, etagarapeneanzeharagertukozaizkiokonkretuenakorpozorpo.Alegia, gizaenbrioi batekzakatz arrailak garatzenditu, ezarrainheldubatetikeboluzionatu garelako (horixedaazalpen haeckeliarerrekapitulatiboa), baiziketaornodunguztiek fasezakatz arrailduna dutelakogarapen goiztiarrean.Arrainak, ornodun, primitiboak, direnez, ostekogarapeneanezdira larregiurruntzen fasezakatz arraildun horretatik,
|
baina
, ugaztunek,, eboluzionatuak, izanik, zakatz arrailak galduetabirikakitxuratzendituzte.Hauda, enbrioiekjatorriariburuzkozantzuakeskaintzendituzte, zeren, animalitaldehandien ezaugarriorokorrek arrastohobeakerakustenbaitituzte, taldetxikiagoen ezaugarriespezializatuagoekbaino.Ba, halaere, zoologiazko liburuaskotan oraindikereerrepikatzendiralegebiogenetikoaetadagozkionirudiklasikoak.Gerta daitekeho...
|
|
|
Behe mailakokreaturahipotetikohoriekguztiek, Pithecanthropusalalus bezainospetsuakezbadiraere, osozabalkundehandiaedukiizandute, eta, esaterako, zoologiairakasgaiakurtsatuduenorok badugastrearenhipotesiarenberri, etabadakinorainooinarritzengarenlogikahaeckeliarreananimalieneboluzioaazaltzean: protozooetatik abiatutaknidariodiploblastikoakitxuratzendira, etaberorietatik animaliatriploblastiko azelomatueta zelomatuak.Areago, badakizoologiarenberarenkontzeptu sareaetaterminologiaHaeckel enideietanoinarritudirena.Ikasleohihorrekentzunda dauka, ontogeniakfilogeniaerrekapitulatzenduela edo?, esannahibaita, banakoarengarapenakespeziearengarapenebolutiboaerrepikatzenduela, etabadakihorri, legebiogenetikoa, deritzona.Ezdakienada, komunitate zientifikoakjadanik1910erakoabandonatuzuelazorionekolegebiogenetikoa.Urtehorretarakoguztizonartutazegoen, enbrioiekhelduenjatorriari buruzkoargibideederrakematendituztela, baina, ezHaeckel ek etaerrekapitulazionistek ustezutenbezala, enbrioien garapeneanzeharminiaturazkohelduantzestralensegidalaburbiltzendelako.Ezdagohorrelakorik. ...iburuzkozantzuakeskaintzendituzte, zeren, animalitaldehandien ezaugarriorokorrek arrastohobeakerakustenbaitituzte, taldetxikiagoen ezaugarriespezializatuagoekbaino.Ba, halaere, zoologiazko liburuaskotan oraindikereerrepikatzendiralegebiogenetikoaetadagozkionirudiklasikoak.Gerta daitekehoriinertziahandiadagoelako, etaeskuliburuakneurri handibateanelkarrenkopiadirelako, Gould ekzorrotzadieraziduenez
|
;
baina, baita, legebiogenetikoabegietatikosoerrazgeureganatzendugulako, nahikoamoduintuitiboan, nahizeta zehatzaezizan.Horregatikere, ikasleakezduzuzenketagogoratuko, etabaiHaeckel ek postulatutakoa.
|
|
|
Zalantzabarik Bathybiushaeckelii izanzenospe gehienlortu zuena monero horienartean; gogoratu, Huxley kdeskribatuzuen1868an, bainahandikurtegutxiraegiaztatuzen, izatez, kaltziosulfatoarenprezipitatukoloidalbatzela, hauda, itsashondokolaginetako istilareneta alkoholarenerreakziozsorturikozeozer. Eta horrekezabatueginzuenBathybiusetaaurkitutakogainerako moneroenbenetakotasuna: bizia etaez bizialotunahianpostulatuzituen Haeckel ek,
|
baina
orduan deskribatutako moneroakguztizez organikosuertatu ziren.Horrelaizanik, komunitatezientifikotik desagertuzjoan ziren, ezari ezarian, moneroen aipamenak.
|
|
|
Noski, kontuhorienguztienoihartzunak JeaEtxeparerenn belarrixuloetarainoereiritsikozirenzelanedohalan, zeren, aurrekoepigrafebateanPiarresLafitterenhitzekinadierazibezala, bero beroalotubaitzitzaienHaeckeletaNietzschebezalakobatzuenliburukhiretseri.Denaesateko,
|
baina
, nekezatzematendaEtxepareren idazlanetanHaeckel ek edukizezakeeneragina, eta, han hemenkaagerturikobizpahiru, ttantta, igartezinaparteutzita, badirudieraginhoriezdelaEtxepareren idazkietaislatu.nIzanere, erdiezkututakopasartebakarraaurkitudioguHaeckel enlorratzgarbiadaroana, hurrengkapituloubateanaztertukoditugunlerrobakanbatzuk, eta, harrigarriabadaere, ezda, ezgizakiarenjatorriariburuzkoa, ezeu...
|
|
|
Eskutitzhorretanberetesiareningurukoazalpenak damaizkioLacomberi,
|
baina
, konturatukozinenez, ezdatozbatHaeckel ek zirriborratuduen ibilbidearekin, Lemuriatikabiatuta.EzdutEtxepareren tesiaeskuenartean eduki, eta, horrenbestez, ezdakitEtxeparekjustu justuzeinbibliografiatan oinarritudueniritzihori.Deigarriabegitanduzait, denadela, Etxeparekez hobesteaHaeckel enhipotesia, hainzuzenere ArturoCampionekbegi onezhartuzuena.Irakurritaedukikootezuen, bada, JeanEtxeparekordur...
|
|
|
|
Bainan
, urrunekoaizanez, abiatubeharizan nintzangoizik[...]
|
|
|
Dirudienez, artikuluhoriHiriart Urrutikorraztubarikargitaratuzen, etaberaz, haren, bahetik, igarogabe, Eskualdunaastekariarenohikoprozeduratikat. Beharbadagurebegiekezdutepasartehorretako bekatuaatzemango,
|
baina
, ManexHiriart Urrutisutanparatuzen.Ikusi, bada, zer nolakogutuna igorrizionPierreBuruzaini:
|
|
|
Bestalde, mokokaldiaren abiapuntuanbesteakbestebigaarrazoiegon zireladiotso,
|
baina
soilikbataditzeraemanez, hots, irrintziarena. Aitorpen horrek, Etxeparekirrintziadeskribatzekoerabiliformulazioarenegokitasun eztabaidagarriazlandara, bestelakoargibideakeskaintzendizkigu, zeren, nahikoaargirouztenbaitu, baiirakasleak, baiikasleak, bi biokirakurrita zutelaLotirenRamuntcho, eta, menturaz, Buruzainekberakere.Nolanahi, esplizitatugabegelditudenbigarrenarrazoinagusia, nireiritziz, EtxeparerenDonapaleokoeuskal pestakartikuluan. Euskaldunmutil neskatxagazteak, lehenagokodenboretanbezala, elgarrekinjauzika?, arbola azpietan, ilargi goxoaketa izarrek argituz?, ikusteaizangolitzateke, esannahibaita, HiriartUrrutikNietzsche edoigarrizuelalerrohorietankukututa.Konturagaitezen, EtxeparerenebokazioandeiegitenzaiobehinolakoEuskalHerripaganobati, etajakina, Hiriart Urrutirikontrakozintzurretikjoanzitzaion.
|
|
|
Denadela, nikbestepuntubatnabarmenduko nukeeskutitzhorretatik, etadaeskaintzendigunEtxeparerenpotreta, hainzuzenereegindigun harenargazkipsikologikozehatza.Gainera, ezdabakarrikgutunakesan dioena, ze, badagoesanbarik ereulertzeraematendiguna. Esaterako, urgulutsualzenEtxeparemedikua. Zereneskutitzairakurritakoan jakinizan dugunez, urguilutsuadelaPierreBuruzainek esatendubereburuaz,
|
baina
, Etxeparerenharrotasuna, Hiriart Urrutirenlumamiragarriarisinestekotan, neurrizkanpokoada, bestemagnitude batekoa.Ildohorretan, gogoratu Larresorokourteetanere, bere buruarenjabe, eta, bere aburuennagusi, irudikatudigulaLafittek.Hiriart Urrutirenbegietan, orozgain, briden beharraduenpottokadahogeitagutxiurtekoEtxepare, adorezetaindarrez galapandoana, eta, zeiharkabadaere, oneratitzulia; zalgurditikgogotsutiratukodu, baina, hobelitzatekehirunazkauztartzeaerdikolekuan, alboetakomandoekbideradezaten.
|
|
|
Esaterako, urgulutsualzenEtxeparemedikua. Zereneskutitzairakurritakoan jakinizan dugunez, urguilutsuadelaPierreBuruzainek esatendubereburuaz, baina, Etxeparerenharrotasuna, Hiriart Urrutirenlumamiragarriarisinestekotan, neurrizkanpokoada, bestemagnitude batekoa.Ildohorretan, gogoratu Larresorokourteetanere, bere buruarenjabe, eta, bere aburuennagusi? irudikatudigulaLafittek.Hiriart Urrutirenbegietan, orozgain, briden beharraduenpottokadahogeitagutxiurtekoEtxepare, adorezetaindarrez galapandoana, eta, zeiharkabadaere, oneratitzulia; zalgurditikgogotsutiratukodu,
|
baina
, hobelitzatekehirunazkauztartzeaerdikolekuan, alboetakomandoekbideradezaten.
|
|
|
...1898z geroztikiritsizitzaienentzuterikhandiena, batez erealdizkaribidez, eta LehenMundu Gerlaraarteluzatuzen.MendearenbueltaniritsizirenhaizeberrihorienlehenufadakEuskalHerrikoidazlebatzuenganaino, hala nola, MigelUnamunoetabatezerePioBaroja() etaRamirode Maeztu() nabarmendubehardirelarik.Esaterako, idazle gasteiztarrak1899anargitaratutakoHaciaotraEspañaliburuakNietzsche ren ideiakbereganatuditu,
|
baina
, izenburuakberakdioskunez, EuskalHerriaz landarabesteerreferentzia sistema batdugogoan.Nietzsche ren euskal irakurketabatgeroagoetorrikoda, berezikiBarojareneskutik, baina, XIX. mendegoieneanidazleokez zeudenEuskalHerriaribegira.
|
|
|
...rikoidazlebatzuenganaino, hala nola, MigelUnamunoetabatezerePioBaroja() etaRamirode Maeztu() nabarmendubehardirelarik.Esaterako, idazle gasteiztarrak1899anargitaratutakoHaciaotraEspañaliburuakNietzsche ren ideiakbereganatuditu, baina, izenburuakberakdioskunez, EuskalHerriaz landarabesteerreferentzia sistema batdugogoan.Nietzsche ren euskal irakurketabatgeroagoetorrikoda, berezikiBarojareneskutik,
|
baina
, XIX. mendegoieneanidazleokez zeudenEuskalHerriaribegira.
|
|
|
...uzeradesberdineko hogeitaseisaiozosotua.Horietarikohogeitabatlehenagotikartikulugisaargitaratuta zeuden Eskualduna etaEskualdunonaastekarietan, bitartean, etagainerakobostak, tarteanAmodioaetagoragozabalkiroibilidugunAmeriketako orhoitzapenak, ineditoakziren.Nietzsche ren itzala, JurgiKintanareniritziz, hanetahemensumadaitekegainezgainBuruxkakbildumakosaioetan, halanolaaforismoetarakozaletasunean,
|
baina
, begienbistakoadaelkarrizketaeraradoanAmodioasaioan.
|
|
|
Irriñobateginginakon, doidoi;
|
bainan
, ezbaitzitzakon arabezahopaldihuraaski, aitzinabazerasan:
|
|
|
Itxurabatean, JurgiKintanakerakutsibezala, nolabaitekokontraesana dagogoikoaipuakdioenarenetaEtxeparekdarabilenhizkuntzarenartean: batetik, medikuarenustezozta oztaegindaitekeeuskarazamodioarengainean,
|
baina
, bestalde, euskarazdaAldudeko medikuaren kontakizuna.Hau da, Etxeparejolaseandatorkigukontraesananabarmenduzeta, aldiberean, berorrekingozatuz.Berakkontatzendiguistorioaeuskaraz, ordukobeste bazkaltiarbatbailitzan, bainahasiera hasieratik argidagooturuntzean denekerdarazdihardutelaelkarrenartean, etanormaleanereerdarazmintzodirela.Zeresanikez, soilikfrantsesezetapertsonaeskolatuenarteanda sinesga... Hauda, Aldudeko medikuakusteerdiustelenganbaratiklurrerajaitsita gezurreztatudumedikutradiziozalearentesia: praktikarekin erakutsidu euskarazadierazdaitezkeelahorrelako gaiirristakorrak, etaareago, eraduin batezegindaitekeela.
|
|
|
|
Baina
, ohargaitezen, hizkuntzaren gaitasunasutanfrogatzeazgainera, JeanEtxeparek amodioaetasexuaeuskalirakurleensolasgaibihurtuditu, behingoagatikbadaere, zeren, orduanguztizahaztutabaitzeudenaspaldiko mosenEtxeparerenTrentoaurretikobertsogordinak: Munduyaneztagauzarikhainederezplazentik, nolaemazteagizonarenpetikbuluzkorririk, eta abarberoa.Horrelajokatuz JeanEtxeparekaurrez aurrejoduortodoxiaren kont...
|
|
|
Jainkoariesker, ezzegoeneuskarazko, liburugaixtorik?.
|
Baina
, bake santuhorinahasteraetorrizenEtxeparerenBuruxkak.Denadela, oraindinokarren ez garabenetanjabetuEtxepareren ausartziarennorainokoaz.
|
|
|
Zernahigisaz, Jesukristorenahalakgutxietsitaagertzenzaizkigu, ostera ereNietzsche enideieijarraituz, beronekKristorietaharenirakaspenei izaeraahulaetaahultzaileaedukitzeaegoztenbaitzien.Etxepareren botikariakahultzehorieuskararenbaitarainoiritsi delaazpimarratudigu,
|
baina
, aitzitik, behialakoeuskaldunekbaigogoaetabaihizkuntzaereaskatasun osozzerabiltzateladiosku, Nietzsche-ren pentsamenduanherripaganoei zegokienmoduan.
|
|
|
...kozenJesus MariadeLeizaola.Nolanahi, konturazaitez, zeintokieskasadagokion euskarariGernikanaldarrikatutakounibertsitatehorretan, nonerakaspengehienakespainolezlitezkelaemanaketaemekiemekibizkitartean, joritzekoetagotortzekobideabalukeeuskarakere.Horixeda, EuskalUnibertsitatearenaldeko gehienenplanteamendua36kogerlaaurrean.Lehentasunaedukikodute euskararen etaeuskalkulturaren azterketaketababesak,
|
baina
, ordukoinortxokereezduikusteneuskaratresnaeraginkorra izanzitekeenikunibertsitatean.Etxepareren kronikak edertoazalduduHegoEuskalHerrianaurkituzuengiroa.Halaere, horluzatudigugaldera: nonkokatudelakounibertsitatea. Inplizituki, jakina, Noreskola emaile, zerirakatssaiokoberebetiko ideietaragaramatza.
|
|
|
Argiikustendaaipuhonetan, euskarazaritukodengoikasgubatbegietaratzenduela, ametsetan badaereonartuetaederrestenduela.Hauda, Etxeparerenlumatiketorri zenlehenaldizeuskalunibertsitateeuskaldunarenasmoa,
|
baina
, badakigunez, ideiahoriezzenaskozberanduago arte zabalduetaorokorbihurtueuskalgizartean. Bestalde, ezdagoesanbeharrik aurrekoaipuanbezalahorutzidigubestebehineuskalunibertsitatearen kokapenariburuzkobetikoiritzia: hirihandibatean.
|
|
|
Urteakjoanurteaketorri, badaudehainbatunibertsitateEuskalHerrietan sakabanatuta, ezJeanEtxeparerigogokosuertatukolitzaiokeeneran,
|
baina
tira.Halaber, unibertsitatehorietarikobatzuetanbadagoeuskarazikasterik ere, nahizetaeskaintzaetamailaezizaninondikinoraerdarazkoenparekoak.Etahorrelaizanik, hogeitabatgarrenmendearenhasieranoraindinokarrenhordiraueuskalunibertsitatearenaldekoaldarrikapenakbizirik.
|
|
|
114irakasl5edaudezenbatuta EHUUD,, NUP, NUetaUEUnirakasgaiakeuskarazazaltzendituztenak.Bada, horietariko 415irakasledaudeeuskarazetaunibertsitate mailan ezertxeroeargitaratuezdutenak.Hauda, euskaladarretakoirakasleetatikhirutikbatekezdueuskarazezerargitaratuinoiz: ezdirudihoriosobermesendoaizandaitekeenikbalizkoeuskalunibertsitateari begiraArrazo.iaskoegondaitezkedatuhorrenatzean, unibertsitateenhizkuntza plangintza eskasakirakasleen, ebaluazio sistemak, motibopertsonalak, ideologikoak...?, bainadatuabera eskandaluzkoada: neurrihandibateanagrafoadaeuskarazkoirakaskuntza unibertsitarioa.Karmele Artetxekazaldubezala, irakasleekezduteeuskaraz idazten, eta, ondorioz edo, ikasleekez duteezereuskarazirakurtzeko. Euskarahutsezkobibliografiek ezdutezentzurikunibertsitatean,
|
baina
, ezdu zentzuhandiagorik karreranzehareuskarazirakurtzeko inolakomaterialik ez egoteak.Berorrenondoriologikoabegi bistakoa da: horrelakolizentziatuekezinizangoduteondoulertueuskarazkotestukorapilatsurik, horretan trebatzerikedukiezdutelako.Azkenbatean, ahozkotasunerakondenatuta dagoeuskarazkoirakaskuntzaunibertsitarioa.
|
|
|
Batetik, euskallerroetako ikasleeneuskara mailakezdubaikortasunerakolekuhandiegirikuzten.Horixeondorioztadaiteke, bostikasturtetan zeharUPV/ EHUkolerroeuskaldunekoikasleekineginikoazterketatik. ...tituluaridagokioneuskara maila96/ 97 ikasturtean; urtezurtekoemaitzakhauexekizanziren: %34 (92/ 93), %31 (93/ 94), %36 (94/ 95), %40 (95/ 96), %34 (96/ 97). Aldeakalde, osoantzerakoemaitzaklortuzirenlekugehienetan.Konparaziorako, ikusditzagun EGA mailadunikasleenportzentajeak InformazioZientzietan: %46 (92/ 93), %37 (93/ 94), %33 (94/ 95), %36 (95/ 96), %26 (96/ 97). Bestemakinabatdatuemandaiteke,
|
baina
, bihotzalurrerainoerorikolitzaiguke. Batenbatentzatazkenesperantzaizandaitekeenaerelorrindutadugu: EuskalFilologiakoikasleenarteansoilik%34kedukizuenEGA maila96/ 97 ikasturtean (Adi: EGAridagokion mailaesatenarigara, etaezEGA titulua edukitzea).
|
|
|
Unibertsitatekolerro euskaldunenhasierako urteetanikasleakgutxiizatenzirenetaeuskarazeskolatubakoak, bainaeuskaldungogotsuak, horibai. Gauregunekoikaslegehien gehienekeuskarazburutuduteikasketa prozesuosoahaurtzaindegitik abiatuta,
|
baina
, fakultateetakogeletanetakarrajuetanerdarazentzungodiezuparra parra. Izatez, erdararenerabileraasko nabarmendudaazkenurteotanfakultateetan, etafenomenoarraroaetaisilgordekakoaizatenzena, guztiznaturalbihurtuda, iaberezkoa.Ikasgelako asanbladaerdarazikusitanagonineu,, euskal, taldebatean.
|
|
|
Hainbatazalpenegondaitezkeeuskararekikoatxikimendu falta horretarako, soziologikoak eta,
|
baina
, unibertsitateaezdaikastola, edoezluke izanbeharkobehintzat.UPV/ EHUradoanikasleakberakaukeratzendu lerroa, alegia, erdarazkoaalaeuskarazkoa.Etahalaerehorietako askoketa askokerdarazegitenduteeuskaltaldeetan.Erabilerahoriareeta deigarriagoasuertatzenda, lerroeuskaldunenaldarrikapenen aldekoerradikalismoa edoikustean, ze, baldineta. JosebaSarrionandiarenhitzetanesateko, euskarabadagureterritorioli...
|
|
|
...aldihonetannahikoasinesgogornagoeuskalunibertsitatearenepeertainekoerakundetzearengainean, zeren, gaur gaurkoz etabesteakbeste, ikasleetairakasleengainekodatuekezbaitute, nireustez, horretarakobermerikeskaintzen, kontrakoabaino.Nireustez, ezduteeuskal unibertsitatebateraikitzeko beharbezalakooinarririkerakusten.Ezdiot bideragarritasunik ikusten.Batenbatekpentsadezakebotilaerdihutsik ikustendudala,
|
baina
, inpresioadutegoeraktxarreraeginduela, hobera beharrean.Denadela, 1996/ 97ikasturtetikhonantzezdahorrelako azterketarikburutu, zergatikez??, etaezindaezerziurtzateman.Bestetik, atxikimendu faltarena kuantifikatu barikdago, ez dakithorizenbatzerik dagoen?, bainageroetanabarmenagoada, eskandaluzkoa.
|
|
|
...urukoinolakodaturikezplazaratzea, areagooraindikegileakUPV/ EHUko errektorea etaerrektoreohiadirelarik.Esatebaterako, ezaipatzea92/ 97 tarteanurterikurtelortuzirenikasleenhizkuntza gaitasunari buruzko datuak, edotairakasle euskaldundoktoreenportzentajeak.Jakina, txarguztiaahaztendugunean, gainerakoaonada, etahortikletorkeinpresiobaikorra.. Oro hartzenditupaperak?. Hiriart Urrutik bezalaadieraziz?,
|
baina
temosoadaerrealitatea, egoskorra.Etadatueierreparatuzgero, botila, egon, erdihutsikdago.Okerragoadena: itxuraz, inoriezdioardura.
|