|
2002
|
|
|
t herskari ahoskabeak d ahostuna azaleratzen du beti hiru kasu betetzen badira eta, gainera, kasuok beti eman behar dute ahostuna: a) albokariz edo sudurkariz bukatutako leku izen bereziak; b) menderagailua hartzen duten t z bukatutako adizki jokatuak (tartean beste aldaketa batzuk ere badira, 3 erregelan aipatu dugun moduan, oinarrian da egon baitaiteke Mitxelenaren (1961) ustez); eta c) albokariak eta sudurkariak oro har, adberbioa aukeran,
|
baina
aditza ere izan daiteke, beti testuinguru zehatz batzuetan.
|
|
|
55 Bada beste salbuespen bat: berpiztu;
|
baina
aditz hau bere hartan egongo da hiztegiratua. Piztu (sua, etab.) aditzak
|
|
2005
|
|
|
Aditz laguntzailearen elipsia bereziki kontaeran baliatzen du, aditzoina usu hutsik ezarriz, edo aditz nagusia partizipioan.
|
Baina
aditz nagusia ere badaki ezabatzen, edo aditzik bat ere gabe hizketa eta kontaerako esaldi laburrak osatzen. Aditz laguntzailea ren elipsia da Ithurrik syntaxe de la rapidité de la phrase deitzen duenaren oinarri (Grammaire, 445). Aditzaren bere gisa lekuratzeak (are SOV delako ordena kanonikoa maíz elkarrizketan ere ez gordetzeak) nahiz aditzaz landako inversioek, anakoluto ek eta figurek Hiriart Urrutiren hitzordenaren askatasuna baina mintzairaerretorikoaren edo estilistikaren manupekoa salatzen dute.
|
|
|
A ralarrek, EAk, EAJk eta EBk egiten dute hizkuntza eskubideen aipamena,
|
baina
aditz tinkorik erabili gabe kasu askotan.
|
|
2006
|
|
|
Noski, baina esaldia bukatu arte ez dakigu, eta akusatua zigortuta ikusi nahi duenak desengainua hartuko du. Agian nolabaiteko itxaropena sortuko zitzaion,
|
baina
aditza iritsi da, noizbait ere, eta zapla, nahi ez zuena entzunarazi dio. Gogoa zapuztuta, ez litzateke harritzekoa aditzari berari botatzea errua, besterik ezean.
|
|
2007
|
|
|
Aditza lar atzera geratu da, eta nekagarritxo irakurtzen da perpausa. Bada beste era bat errazagoa, errespetatuta galdegaiaren legea,
|
baina
aditza aurrerago ekarrita:
|
|
|
Betetzen da Altuberen legea,
|
baina
aditza azkeneko lekuan dago, perpausa luzetxoa dela. Komeni zaigu, galdegaia+ aditza?
|
|
|
Hasiera perpaus horretan ere galdegaia aditz ostean dago, baina ikusten ari garenez, adibideak joan eta adibideak etorri, J. B. Agirre idazleak behin eta berriro erabiltzen du galdegaia aditz ostean, trankil trankil erabili ere (baina baita aditz aurrean ere,
|
baina
aditza aurrean dela). Gure perpausean galdegaia aditzaren aurrera pasatuko bagenu honela geratuko litzateke:
|
|
2008
|
|
|
Bertan irakur dezakegunez, erreflexibotasuna adierazteko euskarak bi baliabide erakusten ditu: bata egitura iragankor arrunt batean ren> burua> izenordaina erabiliaz, eta bestea hemen aipatu dugun adizki mota iragankorraren bidez.
|
Baina
aditz guztiek ez dute joera bera erakusten bi baliabideekiko: aditz ba tzuek ren> burua z bakarrik egin dezakete erreflexiboa; beste batzuek aditza iragan gaitz bihurtzen soilik, eta badira biak onartzen dituztenak:
|
|
|
hartzen ditugu egun eta markatutzat utziko ditugu. Garbi dagoena da ez ditugula onartzen konplementatzailea aurreratuta
|
baina
aditza bukaeran daramaten (1e, f) segidak, aurreratze horrek ez baitu prozesatzea azkartzen.
|
|
|
Ez, euskaraz bezala,?* las mitades?.
|
Baina
aditzak ad> sensum> komunztadura egin dezake edo ez. Euskaraz komunztadura berezi hori, nonbait, bi aldiz gertatzen da.
|
|
|
Hautsi ren argumentuak, perpause an daude, nolabait? islatuak, egin> eustan> aditzaren subjektu moduan, hautsi ren kanpo argumentua, eta isilpean uzten den,
|
baina
aditzaren pertsona komunztaduran, ikusten, den datibo moduan, bigarren barne argumentua.
|
|
|
– 2 irakaslek aukera hori bera
|
baina
aditza beti batuaz.
|
|
|
aditz modalaren ostean bolibartarrak aditz laguntzaile iragankorra erantsi du; etxebarritarrak, aldiz, iragangaitza. Erabilera biak onarturik daude,
|
baina
aditz nagusiaren arabera erabili behar zela laguntzailea azpimarratu zuten, beraz, horra belaunaldi bien arteko aldea. Bien arteko aldea tratamendua da; helduak hikako tratamendua darabilen artean, gazteak zukako adizkia erabili du.
|
|
2009
|
|
|
The Hobbit en itzulpenen azterketatik ondorioztatu ahal izan denez, ordea, itzulpen askotan Moduari buruzko informazioa galdu egiten da. Jatorrizko ingelesezkoan Moduari buruzko osagaiak 64 baziren, satelite hizkuntzetan kopurua berdintsu mantentzen dela ikusten da (62),
|
baina
aditz hizkuntzetan nabarmen jaisten dela (52) (Slobin, 2005: 123).
|
|
2010
|
|
|
Orduan bai aldarrikatu, aditzera eman, ots eguin, aitortu...
|
Baina
aditz horiek ez daude etsaiaren eskura, ez dira C barrutiko enuntziatzaileen hizketa egintzak markatzeko erabiltzen. Kasuren baten bakarrik agertzen da Luteroc (etsaia izanik) eracutsi zuan zerbait.
|
|
2015
|
|
|
|
Baina
aditz laguntzailea zen benetako korapiloa, ordu arte sekula ukitu gabea. Aukera egin beharra zegoen:
|
|
|
edota, gertaerak?. Morfologikoki, izenak numeroa eta generoa markatzen duten atzizkiak eraman ohi dute, eta aditzak, ordea, aldia, modua, pertsona markak. Eta sintaktikoki, izenak perpausaren subjektua ala objektua izan daiteke,
|
baina
aditzak subjektua zein objektuaren egoerari buruz adierazten du. Hala ere, hainbat kasutan ezaugarrihauek huts egin dezakete, adibidez, suntsipen?
|
|
|
Tomar aireren koadrotxoairekita dagoenez, datuok ikus daitezke: euskarazko izenak absolutibo marka du; gaztelaniazko ordainaaditz batez eta izen batez osatuta dago; euskarazko izenaren mugatasuna zalantzazkoa da, eta gaztelaniazkoa mugagabea; izenak ez dira baliokideak Elhuyar hiztegiaren arabera,
|
baina
aditzak bai; konbinazioparea Elhuyar gaztelania euskara hiztegitik erauzi da.
|
|
|
Berriz azpimarratzekoa da beraz poztu bezalako aditz faktiboek beti ematen dutela egiazkotzat beren mendekoa (37b, 38b),
|
baina
aditz gehienek bezala, ezezkoetan baizik ez dutela beheranzko irakurketa (38a) eragiten.
|
|
2019
|
|
|
Ez DLEn ez DAuten ez dugu adiera hori aurkitu (s.v. casar),
|
baina
aditz horren azpisarrera batean baino gehiagoan copulare latindar aditzarekin lotzen da, eta gaztelaniazko copularrek badu sexuaren erreferentzia esplizitua (DLEn, s.v. copular: «Del latín copulre, unir, juntar?.
|
|
|
Irriatu, kasu honetan, izena da, leku izena,
|
baina
aditz moduan ere erabiltzen da. Irriatu da.
|
|
2021
|
|
|
Beraz, partizipioek eta aditz izenek izenen antzera jokatzen dute azaleko banaketari dagokionez (etxera joan ostean),
|
baina
aditzak izaten jarraitzen dute, eta horregatik, aditzen ezaugarriak ere gordetzen dituzte (Miren eraman ostean).
|
|
|
Edo elkarbizitza" elkarrekin bizitzea" (ikus bizikidetasun).
|
Baina
aditzekin ere aurki dezakegu, elkarbanatu, baita adjektiboekin ere, elkarneurgaitz, elkarneurgarri. Honek ere, kategoria bateko baino gehiagoko mugakizunekin agertzeak, aurrizkien ezaugarria dakarkigu gogora.
|
|
|
Hor, gizondu aditzak norbait ‘gizon bihurtu’ dela esan nahi du.
|
Baina
aditzak sortzeko bide hau arrunta izanik ere, ohar pare bat egin beharra dago. Batetik, ezin da izen guztietatik aditza sortu:
|
|
|
Predikatu horiek izen eta adjektibo biluziak dirudite formaren aldetik,
|
baina
aditzen banaketa sintaktikoa dute: absolutiboz markatutako osagarri zuzenak hartzen dituzte, eta ergatiboz markatutako subjektuekin agertzen dira, gainerako aditzak bezala.
|
|
|
Izan ere, osagai batez baino gehiagoz eratuak daude, askotan izena dute lehen osagai (horrek hurbiltzen ditu aditz elkartuetara); ezkerreko osagaiaren jokabidea edo izaera, ostera, aditz elkartuetakoa ez bezalakoa da. Hemen labur aipatuko ditugu egitura horiek guztiak,
|
baina
aditzaren aurkezpen kapituluan aztertuko ditugu aditz predikatu konplexuei eta aditz modalei eskainitako ataletan (§ 23.2.1.3, § 23.4).
|
|
|
Gehienetan izen kategoriako lexema sortzen da bi aditzoin elkartzetik —esan eginak, joan etorriak, harremanak... — (§ 7.1.2),
|
baina
aditz kategoriak ere sor daitezke, beste edozein aditz bezala jokaturik aurkituko ditugunak literaturako testuetan (kontuan izan behar dugu Hegoaldeko testuetan aditz partizipioa ikusiko dugula aditzoinaren ordez): eraman ekarri, jan edan, joan etorri, salerosi...
|
|
|
Izen kategoriako mugatzaileak ageri dira ezkerrean,
|
baina
aditz kategoriakoak ere aurki daitezke (bizimodu, erran molde, idatz-molde, § 7.2.3b). Erraz aurki daitezke mugatzaile koordinatuak ere (donu, dohain eta abantaila suerte; formazio edo produkzio modu; manamendu eta zeremoni suerte) edo mendekotasunezko izen elkartu direnak (ahosabai modu, baso zuhaitz mota, etxe abere mota, eskola etxe mota, luma abere mota...).
|
|
|
Medikua ere laster etorriko dela uste dut).
|
Baina
aditz nagusia ‘zubi aditz’ sailekoa bada (uste izan, esan), galdegaia mendeko perpausetik atera eta perpaus nagusiko galdegai posizioan jar daiteke: Honela diozu eginen duzula (Axular); Zer uste zuten emango ziela Jainkoak?
|
|
|
Aditzak berez intrantsitiboak direnekin esana dugun bezala, ez dago lekurik elkar objektu gisa erabiltzeko.
|
Baina
aditza trantsitiboa bada, erreprozitatea adierazi nahi bada, bistan da elkar ez baliatu behar dugula: Guk elkar jo genuen; Zuek elkar gorrotatzen duzue.
|
|
|
Hola, jo dezagun, esate baterako, Hiru egunez egon zen jan gabe argaldu nahi zuelako baldin badiogu, hor ez dugu objektu zuzenik (ez dugu argumentu hori agerian), eta inguruneak ere ez digu markatzen zer den jan ez duena.
|
Baina
aditzaren murriztapen semantikoek adierazten digute, besterik aipatu gabe, aditzak zerbait eskatzen duela, eta zerbait horren izaeraren berri ere ematen digute. Adibidez, zuzenak dira Hiru egunez egon zen (ogia) jan gabe; Hiru egunez egon zen (patatak) jan gabe; Hiru egunez egon zen haragia jan gabe, baina ez luke inork ere ulertuko* Hiru egunez egon zen (zapatak) jan gabe;* Hiru egunez egon zen (burdina) jan gabe eta abar.
|
|
|
Adberbio batzuek adjektibo kalifikatzaileek erakusten dituzten predikatuen parekoak adierazten dituzte (ikus 14 kapitulua),
|
baina
aditzarekin: idazkera ona eta ongi idatzi; ulertze erraza eta errazki ulertu eta abar.
|
|
|
Zuzendaria burumakur dabil aspaldian; Nire alabak gaixo jarraitzen du; Kezkatuta gelditu nintzen hori entzutean. Adibide horietako aditzek funtsean subjektuarekiko lotura bideratzen dute, eta horrez gain egoeraren aspektuari dagokion informazioa iradokitzen dute (iraupena, aldaketa...),
|
baina
aditz horien ohiko esanahi semantikoa (ibili: ‘higitze fisikoa’ eta abar) galdua dute.
|
|
|
Hogei urterekin hasiko zara lantegian; artean, ikasi ahal duzun gehiena; Garbitu etxea zuek; bien bitartean, bazkaria prestatuko dut nik.
|
Baina
aditzaren osagarri ere izan daitezke: Aske etorriko da aurki, bitartean jasan dituenak ahaztuta.
|
|
|
Perpaus nagusiaren eta mendekoaren arteko lotura egiten du; eta badirudi perpausaren luze laburrarekin ere baduela zerikusia (zenbat eta mendeko galdera orokorra luzeago, orduan eta errazago ager daiteke ea). Aukerakoa da,
|
baina
aditza isilpean denean, handiagoa da haren beharra: Galdegiozu (ea) etorriko den; Ea isiltzen zareten!; Eta horren bitartez egin kontsulta Jaunari ea bizirik aterako naizen gaixoaldi honetatik (Elizen arteko Biblia); Hegoari bai, erreparatuko zioten, bai barrualdetik eta baita mendi inguru eta kostatik ere, ea uso usainik usnatzen zuten, edo...
|
|
|
Ez dugu zaharra delako errespetatzen, jakintsua delako baizik. Ezezko mota honetan ere atzeratu egiten da maiz lako perpausa,
|
baina
aditzaren ondoko eten intonazio bereziak egin gabe: Ez dugu errespetatzen urteek pertsona beneragarria egin dutelako, jakintsua delako baizik.
|
|
|
Berdin Josu triste sumatu dugu diogunean; ez gara ‘ohartzeaz’ ari, baizik eta Jonen egoeraz. Edo Aberatsak aurkitu zituen behartsuak baino gaiztoago esaten denean aurkitu ren adiera zerbaiten edo norbaiten egoera ‘sumatzeari’ dagokio;
|
baina
aditz horrek baditu beste esanahi batzuk: ‘bilatzen dena ikusi, non den jakin’ (Aurkitu dut galdu zaidan ardia), edo ‘topatu’ (Huts asko aurkitu ditut liburu horretan).
|
|
|
27.3b Baina alokutiboaren adizki horietan, ikusten denez, beste mota bateko komunztadura ageri da. Komunztadura horrek erreferentzia egiten die, jakina, aditzaren argumentuei (ni)
|
baina
aditz argumentua ez den beste zerbaiti ere: solaskideari.
|
|
|
Jakina, adibide bera pluralean ere ager zitekeen.
|
Baina
aditza aurretik joateak, hurrenkera horrek, errazago egiten du pluraleko komunztadurarik eza; intonazioaren aldetik ere, horrelakoetan eten bat egiten dela dirudi.
|
|
|
Gehienetan aditza izaten da isilean uzten dena, edo uzten denetako bat, ezkerreko perpauseko bera delako.
|
Baina
aditza ‘bera’ izate hori zertan datzan gehiago zehaztu behar da. Oro har, esan daiteke aditzoin bera behar dugula, eta aspektuak ere gutxienez bera izan behar duela.
|
|
|
RANTZ] ere hautatzen dute.
|
Baina
aditz batek ez badu, berez, norabide adiera duen argumenturik onartzen, da holako sintagmarik erantsi: * Etxerantz iritsi nintzen;* Belaunetarantz sartu nintzen baina bai Etxeraino iritsi nintzen edo Belaunetaraino sartu nintzen.
|
|
|
Bigarrenak dira bihurkariak, eta aipatu testuinguruan bakarrik erabiltzen dira. Hola, Ene ardiek ene boza entzuten dute (Leizarraga), non bi ene horiek lehenbiziko pertsona singularrari baitagozkio,
|
baina
aditza dute baita, hirugarren pertsonaren formanteekin. Beraz, ez da hor legea betetzeko eskatzen den baldintzarik.
|
|
|
25.3.1c
|
Baina
aditz izena perpaus jokatugabeetan erabiltzen da gehien. Horietan badu, bai aditzetik, bai izenetik.
|
|
|
23.1c Aditza predikazioaren gunean dagoela esan dugu,
|
baina
aditz kategoriako hitzak ezin ditugu bere horretan erabili perpausean. Izenak ISen buru izan arren mota bateko edo besteko determinatzailea eskatzen duten bezala, aditz kategoriako hitzek ere kategoria funtzionalen laguntza behar dute perpausa osatzeko.
|
|
|
Hiru kategoria funtzional horiek —aspektuak, aldiak eta pertsonaeta numerokomunztadurak— INFLEXIOA osatzen dute. Berez perpaus osoari dagozkio (ikus § 2.14),
|
baina
aditzari erantsirik ematen ditugu: erosi dut, erosten nion, zetorkion, emango dizkit...
|
|
|
Aditz erroa oraindik ere elementu txikiagoa da: ez da morfema beregaina,
|
baina
aditzaren esanahia adierazten du. Adizki sintetikoetan ageri da dagokion aditzaren erroa:
|
|
|
Alta, eskiatu aditzak duen argumentu bakarrean ergatiboa eskatzen du, eta ez absolutiboa. Aditz hori (eskiatu) berria da,
|
baina
aditz klasiko batzuekin ere gertatzen da zenbaitetan holako zerbait: Mota guztietako lanetan jardun zen Aitziber/ Mota guztietako lanetan jardun zuen Aitziberrek.
|
|
|
|
Baina
aditz guztiek ez dute eredu hori segitzen, eta argumentuen eta kasuen arteko parekotasun hori hautsia gelditzen da zenbaitetan. Batzuetan, aditz batek eskatzen dituen bi argumentuak ez ditugu kasu ergatiboan eta absolutiboan ikusten:
|
|
|
Perpaus horiek guztiak intrantsitiboak dira, argumentu bakarra dute.
|
Baina
aditzaren esanahia eta aditzak hartzen duen argumentuak aditzarekin duen erlazio semantikoa kontuan hartzen baditugu, berehala ohartuko gara erlazio semantiko desberdinak sortzen direla hor, puntu bati dagokionez. Perpaus horietako batzuetan subjektua ez da ekintzaren borondatezko egilea (gaixotu, esnatu), baina beste batzuetan egiazko egilea da (eskiatu, mintzatu).
|
|
|
Hizkuntza postpositiboa da, eta burua sintagmaren amaieran ageri da gehienetan. Ez du deklinabiderik,
|
baina
aditz laguntzailearen eta argumentuen arteko komunztadura biziki aberatsa du. Horregatik isil ditzakegu izenordainak (pro drop hizkuntza da), eta egiturak nolakoak diren, laguntzailearen aldaketak gertatzen dira.
|
|
|
|
Baina
aditza eta honen inguruko osagai hauek ere ez daude nolanahi elkartuak. Hemen ere hierarkia bada, eta, horrenbestez, perpauseko osagai horien artean mota desberdinetako loturak eta erlazioak gertatzen dira.
|
|
|
Debekatu, ez du inork egiten.
|
Baina
aditza mintzagai aurreratu bihurtzen dugunean, ezin esan dezakegu informazio zaharra ematen duela. Horrelakoetan zuzenagoa da esatea aditzak adierazten duen ekintza, jarduera edo gertaera hori dela gure diskurtsoaren unibertsoa, horretaz bereziki esan nahi dugula zerbait.
|
|
|
Gizon batek bi seme zituen, eta gazteena aitari senipartearen eske jarri zitzaion (Lardizabal).
|
Baina
aditz psikologikoekin zehar objektua aurrean duen egitura hartzen dugu ez markatutzat: Atezainari giltzak galdu zaizkio.
|
|
|
kontua... asuntoa da nor den dakizakeena. â
|
Baina
aditz hori ezta onartua egongo, ezta? â³ Ez:
|
|
|
izen klase lexiko bakoitza zehatza izango da, baina ez inola ere guztiz itxia. Adibideen iturri orokorrak azalduko ditugu (§2.3.2, §2.3.3, §2.3.4),
|
baina
aditzen deskripzioan hain corpus handia erabilita, nekez eman dezakegu izen bakoitzaren jatorria; gainera, agerian utzi nahi dugu hasieratik izen hauek azken batean egungo euskaldunon hizkuntz konpetentziari zor zaizkiola, eta edonon aurki daitezkeela plazaratuta.
|
|
2022
|
|
|
Erantzuna, zail izango zela, jenderik gehientsuena" teletrabajando" zegoela eta. RAEk" teletrabajo" eta" teletrabajador" badakartza bere hiztegian,
|
baina
aditzik ez. Profesional ho rri barrutik berez irten zitzaion" están teletrabajando" aditza.
|
|
|
|
Baina
aditz batekin ere elkar dezakegu zehaztasun gehiagorako, jaioberri, ezkondu berri> ezkonberri edo hil berri sortu izan ziren bide beretik.
|
|
|
Aditz lokuziorik neutroenak, elkar hartu, bat egin edo bat hartu izan daitezke.
|
Baina
aditz lokuzio horri atzetik edo ostetik erantsita gardenago azaltzen da: atzetik edo ostetik bat egin edo elkar hartu.
|
|
|
—Izanagatik, bai, erabili egiten dugu,
|
baina
aditz nagusi modura kasu horretan, ez aurreko beste aditz baten morroi bezala. Eta esanahiaren aldetik, esaldi kontzesiboetan, batez ere.
|
|
|
· Bero adjektiboa,
|
baina
aditzarekin multzo eginez, zabal eta animalia askorentzat erabiliak dira, bero egon edota berotuta egon bezalakoetan. Ardi beroa esaten diote Nafarroako herri batzuetan arkara dagoen ardiari.
|
|
|
Baina, gainera, 115 esanahi ditu hitz konposatuetan, sarri lokuzio edo esapide egonkor bihurtu direnak (106 dira substantibo eta adjektibo, eta 9 aditz, huts egin aditza eta berarekin doazenak aurrekoekin zerrendatzen direlarik). Goian aipatu dira substantibo eta adjektibo gisa funtzionatzen dueneko adibideak,
|
baina
aditz forman, hustu gisa, berdin gertatzen da; besteak beste, ‘barrukoak atera’, ‘informazioa lortu’, ‘kezkak adierazi’ edo ‘kaka egin’ adierazi ditzakeelarik (huts egin ek ere, literalki ‘hutsune bat egin’ denak, hainbat esanahi ditu). Arreta jar dezagun orain hustasunaren ontologia hertsiki erakutsi dezakeen ‘hutsune/ hutsarte’ parean.
|
|
2023
|
|
|
etorri zaitez edo zatoz; egin ezazu edo egizu.
|
Baina
aditz perifrastikoak oso luze ematen ditugu. Proposamena da horiek, besteak bezala, arautzea eta laburtzea.
|
|
|
Jardun aditza ea euriarekin ere erabiltzen duten jakin gura du aro bidaiaria. Antza, bai,
|
baina
aditz horretaz ez ezik beste batez ere baliatzen dira eibartarrak: " eurixe diardu" arrunta bide da, baina beste batek k eta guzti dio:
|