|
2003
|
|
|
Baigorri! egiten omen zuten oihu haren, ehiztari euskaldunek?,
|
baina
Azkue zenak, Baigorriko ibarrean gaindi ibili zelarik, ehun urte geroago, beste oihu baten oihartzuna bildu zuen hor berean: Baigorri!
|
|
2008
|
|
|
Gazte gaztean gertatu zitzaidan pott egitea ezezagunekin galdera egitean.
|
Baina
Azkuek apezaren abantaila zuen. Prakadunek kofesatzen ikasi ez dugulako hobe dugu gure berriemaile ezagunenekin ibiltzea.
|
|
|
276 Cejadorrek hola zioen Azkueren erabakiaz (1893.11.28ko gutuna): «Me regocija su determinacion muy propia de Vd. y de su amor sincero á la verdad, de mirarse bien en lo que tocante á etimología euzkera pudiera escribir Vd.; efectivamente para un amante de su lengua, el temor de no aventurarse á poner falsas bases que pudieran perjudicar su estudio, es el mayor argumento, para contenerse en ciertos casos.»
|
Baina
Azkueren zuhurtzia laudatu arren, Cejador berak etimologia astarloatar larramenditarrekin segitu zuen bizi guztian, euskara jatorrizko hizkuntza zela konbentzituta.
|
|
|
281 Sagarminagaren txartelak, ez du data zehazten,
|
baina
Azkueren geroagoko testigantzengatik badakigu Collins en bisita hori 1894 bueltan izan zela.
|
|
|
Bazekien Euskal Herritik kanpoko parajeak estimatzen.
|
Baina
Azkue, bere eleberriko indianoa bezala, munduan zehar ibili ostean, han ikasitakoa lagun, Euskal Herrira itzultzen zen azkenean.
|
|
|
Esan liteke gisa bereko istorio fantastikoak, misteriosoak eta naturaz gaindikoak, oso ohikoak zirela literatura erromantikoan.
|
Baina
Azkuek bere legendaren hasieran egin zuen ohar batek, kontakizun fantastiko hau berarentzat artifizio literario soil bat baino gehiago zela iradokitzen du: «Aun viven en Lequeitio testigos oculares del hecho naturalmente inexplicable que vamos á describir.» Gerta liteke, jakina, esaldi hau joko literarioaren parte izatea; baina egia esan, Azkue sinestuna izanik, baliteke mota honetako naturaz gaindiko gertaerei fede ematea eta egiazkotzat izatea.
|
|
|
Eta 1898ko urtarrilaren 13ko «J, accuse!» artikulua, egungo topiko historiografikoak une fundazional gisa nabarmentzen badute ere, lehendik zetorren debate baten parte zen, eztabaidaren gailurra nahi bada, baina ezer berririk asmatu gabe. Azkuek berak Zolaren artikulu honetatik hilabetera idatzi zuen berriro, gaiak hartu zuen protagonismo handia aipatuz («Egun auetan, Dreiffus [sic] salkindaria dala ta eztala, lur bira guziko i a albistari geienak gut, si edo asko Juduen gaiñean itz egin dute») 470
|
Baina
Azkueren bigarren artikulu hau lehenaren segida zen, ez bereziki sakonagoa, eta ezta kualitatiboki desberdina ere. Errealitate honek «lehen» intelektual modernoa nor izan zen ebazteko asmoaren hutsaltasuna agerian uzten du.
|
|
|
Gero beste kontu bat da, ostantzeko hitz batzuetan metodo hori segitu zuela Azkuek. Eta hori bera kritikatu zuen Seber Altubek ere(
|
baina
Azkueren izenik aipatu gabe), Eusko Ikaskuntzaren III. kongresuan, Gernikan, 1922an, euskal hiztegi bat egiteko irizpideak zehaztean. Altuberen irizpidea izan zen erdal hitzak eta erdaratiko hitzak bereiztea.
|
|
|
Une horretan gaztelaniaeuskara ereduko hiztegi bat, erdarak bizitza modernoko kontzeptuak adierazteko zerabiltzan hitzen euskal ordaina agertuko zuenak zentzu gutxi izan zezakeen.
|
Baina
Azkuek, urte latz horietan bertan berrekin zion Euskaltzainditik gaztelania euskara hiztegiari. Hola 1941ean, Euskaltzaindia ireki eta lehen batzarrean bertan aurkitzen da proiektu honen egitasmoa martxan:
|
|
|
Ondorioz, «el libro que estás hojeando es propiamente obra de la Academia Vasca»97 Beraz, Morfología Azkuek ez zuen aurkezten bere lan pertsonal gisa, baizik Euskaltzaindiaren obra kolektibo moduan. Izatez Akademiak ez zuen bere batzar batean ofizialki onetsi,
|
baina
Azkue, irakurketa zuzenketa metodoarekin, berrespen ofiziosoa ematen saiatu zen, autoritatedun obra bihur zedin. Antzera egingo zuen bere hurrengo lanekin:
|
|
|
Kalitatezko baliabide horiekin koherentzian Azkueren musika eta istorioa zegoen, poetikoa eta hunkigarria izan gura zuena. Garaiko kritikoen arabera opera horietako musikak euskal doinuen inspirazio nabaria zuen,
|
baina
Azkue ez zen mugatzen herri kantuak bere operan txertatzera, baizik berak sortu zituen euskal zaporeko melodia gehienak. Orkestrazioari zegokionez, ausarta eta deigarria zen, nortasun handikoa zalantzarik gabe.
|
|
|
Ataza hauek, ikusi denez, osagai ideologiko nabarmena zuten.
|
Baina
Azkueren bokazio artistikoaren fruitu ere baziren. Bokazio hein handiz frustratua operen porrotaz geroztik.
|
|
|
Azkuek, bere ordezko gisa katedran Evaristo Bustintza utzi zuen.
|
Baina
Azkuek agindu zion bigarren enplegua, 1904an berrireki behar zen Ibaizabal aldizkarikoa, ez zen iritsi. Hola, Azkueren bideak moztuta, Bustintza libre geratu eta apurka apurka EAJrantz gerturatu zen.
|
|
|
Azkuek hitzaldian ez zuen zehaztu aldizkari hori zein zen.
|
Baina
Azkuerentzat «publicación vasca»euskarazko aldizkaria izanik (vasca ri adiera horixe ematen baitzion), eta hizkuntza honetan, politikoa, eta Azkueren ikasle ohi bati lotua (eta hura nazionalista), EuzkoDeya baino ezin zen izan zitekeen. Beraz, eskaini egin zioten baina Azkuek ez zuen onartu aldizkari nabarmenki sabindar hartan parte hartzea, haren sustatzaileekin gonbite egun berean izanik eztabaidatxo bat («separatismoa» zela eta).
|
|
|
Baina Azkuerentzat «publicación vasca»euskarazko aldizkaria izanik (vasca ri adiera horixe ematen baitzion), eta hizkuntza honetan, politikoa, eta Azkueren ikasle ohi bati lotua (eta hura nazionalista), EuzkoDeya baino ezin zen izan zitekeen. Beraz, eskaini egin zioten
|
baina
Azkuek ez zuen onartu aldizkari nabarmenki sabindar hartan parte hartzea, haren sustatzaileekin gonbite egun berean izanik eztabaidatxo bat («separatismoa» zela eta).
|
|
|
Euskal Erria aldizkarian argitaratu zen proiektu hori eta Gipuzkoako Diputazioari zuzentzen zitzaion66 Txurrukaren Akademiak xede nagusitzat aurrenik euskal hiztegi osoa biltzea, eta ondoren ortografia finkatzea zuen (justu Azkuek egiten zuen proposamenaren alderantzizko ordenan). Azkue Txurrukarekin harremanetan jarri zen, eta bere egitasmoa helarazi zion, are Euskalzaletik sustengua emanez67 Txurrukaren asmoa
|
baina
Azkuerenetik aldentzen zen, ezen batik bat hizkuntzaren inbentario bat egin nahi zuen, «salvar, siquiera sea para la historia, los restos de la lengua Euskara», hizkuntza arautu eta suspertzeko itxaropen handirik gabe68.
|
|
|
Ikerketa, berez, Azkueren gainekoa izanik, honek ez luke zertan akats izan.
|
Baina
Azkue eta bere obra kokatzeko eta egoki baloratzeko bere ingurune hurbilena ez ezik testuinguru zabalagoa ere azaldu nuke. Izatez ikergaia pertsonaia bakar batean zentratzeak aldean darama perspektiba galeraren arriskua.
|
|
|
«Azkue, jakina denez, karlista ezaguna zen»3 Eta pertsonaia honi buruz idatzi den azken liburuan berdin: «Azkue, como es sabido, era carlista»4 Eta bai, Agirre, Urkixo eta Oleaga karlistak ziren,
|
baina
Azkue ez. Ez behintzat 1888 urteaz geroztik.
|
|
|
Berez, Azkuek, apaiz eta euskaltzale izanik, ez zien bisigotuei aitortzen euskaldungoa kristautzeko misio gorena (horiek iritsi zirenerako «lugares ya cristianizados» omen zeuden) zeren euskaldunen ezaugarri behinena (hizkuntzaz gain) fedea, bisigotuei zor zitzaiela esatea gogortxoa zen antza.
|
Baina
Azkuek bai aitortu ahal zien bisigotuei beste maila batean eragin onuragarria: akaso euskaldun pagano isolatu batzuk propioki kristautzen laguntzeaz gain (beti ere hizkuntzak ezar zezakeen trabaren zalantza hor zegoela ukatu gabe:
|
|
|
Ondorengo belaunaldiek halaxe oroitu dute, apaiz eruditu eta zientifiko «apolitiko» gisa.
|
Baina
Azkue, oroz gain, euskal nazio kulturala eraiki gura zuen intelektuala izan zen.
|
|
|
Eta 1898ko urtarrilaren 13ko" J’accuse" artikulua, egungo topiko historiografikoak une fundazional gisa nabarmentzen badu ere, lehendik zetorren debate baten parte zen, eztabaidaren gailurra nahi bada, baina ezer berririk asmatu gabe. Azkuek berak Zolaren artikulu honetatik hilabetera idatzi zuen berriro, gaiak hartu zuen protagonismo handia aipatuz(" Egun auetan, Dreiffus [sic] salkindaria dala ta eztala, lur bira guziko i a albistari geienak gutxi edo asko Juduen gaiñean itz egin dute") 18
|
Baina
Azkueren bigarren artikulu hau lehenaren segida zen, ez bereziki sakonagoa, eta ezta kualitatiboki desberdina ere. Errealitate honek" lehen" intelektual modernoa nor izan zen ebazteko asmoaren hutsaltasuna agerian uzten du.
|
|
2009
|
|
|
Etxetiko euskera horren aberasgarri lagunduko eutsan duda barik bere kontura irakurten zituan euskal liburuetako sendariak Domingo Agirreren hiru nobelak izentetan deuskuz berak liburuoni hontsuon egin deutsan sarreratxuan,
|
baina
Azkue bera, Kirikiño eta ez dakit Zamarripa bera be urrun barik ibiliko ete ziran. Halan zein holan dala be, ezagun da Felix gazteak frailegai urte lerdenotan ez eukala saltzeko Zugatzako auzoan eta Ganbeko eskolan ikasi ebana eta berak beretara ahalegin egingo ebala segurutik, eureneko suetean edo etartean barruratu eban berbeta eta mundutxu ha hausnarrean egosten, urruntzen eta lausoan aldentzen itxi barik.
|
|
2010
|
|
|
1905ean, Toursen.
|
Baina
Azkueren gramatika azterketarik sendoena geroago agertuko zen: Moifologla vasca, 1925ean, Bilbon.
|
|
2011
|
|
|
Ez dago ezer txarrik, berriz ere, bere neurrian eginez gero.
|
Baina
Azkue eta Lhanderen hiztegian aurkitzeagatik hutsagatik —eta horietan aurkitzen ez direnak ere badira ugari liburu honetan—, ez du hitz batek beste edozeinek adinbat esku. Olabidek, berriz, maizegi hartu ditu Euskalerriko xokorik galduenetan jaso izan diren hitzak, baita aspaldidanik nonahi ahaztu zirenak ere, literaturan nahiz herri hizkuntzan zabalduago eta ezagunagoak direnen kaltean[...] Hitz batean, eredutzat hartzekoa dugu Olabide.
|
|
2016
|
|
|
Dakigularik, EAEko eta Nafarroa Garaiko aurrerapenak baino ez (Eusko Jaurlaritza, 2016d; Nafarroako Gobernua, 2017).
|
Baina
Azkue Fundazioak agian bere aldetik lortu bide ditu delako inkestaren EAEko datu gehiago, eta inkesta hau eta Ortega eta besteren 2016ko Euskal hiztun berriak: esperientziak, jarrerak eta identitateak lana aipatuz, joan den 2017ko otsailaren 21eko Ama Hizkuntzaren Egunaren harian argitaratu bide zuen ondoko txaplata, guztien laburpen.
|
|
2018
|
|
|
genealogiaren logikaren kontra, semeak ama menperatzen du, hilarazteraino, sorginen kontra zernahi justifikatua bailitzan. Esango digute apezkeriak direla horiek,
|
baina
Azkue apezaren bertsioan ez zuten sorgina hil, eta bai andre batek kontatu zuen Orozkokoan (Arana, 1996: 194 eta 632).
|
|
|
Eta 1904ko udaberrian albistea iragarri zienean lagunei, inork ez zuen halakorik igurikitzen. Zenbait senidek, antza, ez zuten begi onez ikusi, andregaia askoz gazteagoa baitzen,
|
baina
Azkuek, esate baterako, alegrantzia handia hartu zuen eta eztei ospakizunetara joan zen Bordelera. Ildo horretan, oso deigarria begitandu zait Jean Etxepare medikuak eduki zuen erreakzioa, 1904ko apirileko eskutitz batean irakur daitekeena:
|
|
|
Lan horretan, euskalkiaren gramatikako hainbat kontu aztertzeaz gain, Mendigatxarengandik bildutako asko ere aurkezten da: 250etik gora esaera zahar, hainbat esamolde, ia berrogei herri kopla, partitura eta abesti batzuk letrarekin eta hiztegi luze bat, non, ziur asko, 1905eko Diccionario vasco español frances lanean argitaratutakoez gain, Marianok 1909an bukatzeko asmoa zuen hiztegiko hitz batzuk ere agertuko ziren (urte hartako eskutitz batean horrela adierazten du46,
|
baina
Azkueren funtsetan momentuz ez da hori dioen dokumenturik agertu).
|
|
2019
|
|
|
Katedrarako gainerako hautagaiak Miguel Unamuno, Sabino Arana Goiri, Luis Zirilo Iza eta Pedro Alberdi ziren. Entzunak izango dituzue, noski, horietako biren izenak, Unamunorena eta Aranarena, Resurreccion Maria Azkuerena baino gehiagotan seguru asko,
|
baina
Azkue ez zen orduko hartan haien atzetik gelditu. Hamaika boto jaso zituen; Unamunok, berriz, hiru.
|
|
|
gisa.
|
Baina
Azkue, oroz gain, euskal nazio kulturala gura zuen intelektuala izan zen.
|
|
|
–Oleagak bizirik eta Euskaltzaindiari lotuta jarraitu zuen, Azkue hil eta gero ere, hurrengo hamar urteetan, bera 1961ean hil zen arte,
|
baina
Azkue hil ondoren ez zen Euskaltzaindiaren gorabeheren hain lekuko pribilegiatua izan. Hala Broussain nola Oleaga Azkueri estu lotutako euskaltzainak izan ziren, eta horregatik erabili ditugu haien antzirudira egindako androideak orain arteko azalpenetarako.
|
|
|
Hala Broussain nola Oleaga Azkueri estu lotutako euskaltzainak izan ziren, eta horregatik erabili ditugu haien antzirudira egindako androideak orain arteko azalpenetarako.
|
Baina
Azkue hil ondoren, Euskaltzaindiak ez du hura bezain lider garbi eta erabatekorik izan, eta, horregatik, ikastaro honi jarraipena emateko, beste formula bat erabiltzea pentsatu du Euskaltzaindiak.
|
|
|
Hiletariak dira emakume haiek. Terminologian egon zitekeen nahasmen piska bat,
|
baina
Azkuek argitu zuen joan den mende hasierarako, zer zen zer. Erabili izan diren bestehitzak kanpotik jarritakoak direla ematen du.
|
|
2021
|
|
|
Izan ere, Errepublika garaiko Autonomia Erkidegoen ahalbideei ate guztiak ixteko, Estatuaren eta probintzien arteko erakunde guztiak ezabatu zituen, eta horrela, Euskaltzaindia, Hegoaldeko lau diputazioen babespeko akademia izanik, lege nortasunik gabe gelditua zen.
|
Baina
Azkue orduko alderdi nazionalistetan behin ere afiliatu ez zelako, eta, bestalde, zeukan apaiz kontsiderazioagatik, agintariek bere Euskaltzaindi ‘izoztuan’ utzi zuten bakean. Horrela, gainera, Estatuak, kanpora begira, museoko hizkuntza zahar hura errespetatzen zuelako itxura egin zezakeen.
|