|
2004
|
|
|
Nahiz eta ordu hartan,
|
munduan
neraman denbora gutxiarekin, diskoak zer ziren jakin ez, poz batean abiatu nintzen bere atzetik. Esaera zaharrak dioen bezala:
|
|
|
Nahikoa izan zen esaldi hura ni,
|
munduko
behirik zoriontsuena sentituz, erabat bere mendean jartzeko. Gaurko egunetik begiratuz, zer esango dugu, ez zela horrenbesterako, antzematen zela bolada hartan euli burua neukala.
|
|
|
—Serora batek komentuko erregelak obeditu behar dituzu, baina karitatea
|
mundu
huntako gauza ororen aintzinian duzu, Pauline Bernardette —esan zion bere buruari. Handik gutxira, komentuaren atzeko aldeko atetila ireki zien neska mutilei.
|
|
|
" Esker txarreko jendea,
|
munduan
den jende motarik okerrena", pentsatu nuen nire artean. Nor, eta Pauline Bernardette engainatu behar.
|
|
|
—Behi makala baino gauza makalagorik ez dago
|
mundu
honetan.
|
|
|
Nahi duena esango du Setatsuak, ez dutela ondo lo egiten eta beste, baina pauso kontuan ez daukate parekorik. Beraiek bezalako ibiltaririk ez dago
|
munduan
.
|
|
|
—Hori du
|
mundu
honek txarrena. Jateko, aurrena lana egin beharra dagoela.
|
|
|
Benetako behi izan nahi duenari nahitaezkoa zaio desertua, nahitaezkoa zaio
|
mundutik
urrutiratu eta hondarra besterik ez dagoen erresuma mortuan bolada bat egitea. Hondar artean, belar edo ur izpirik gabe, berdamenaren gozotasunik gabe, behiak sufritu egingo du, eta maiz, eguzkiak ankerki jotzen duenetan eta, atzera egin eta ukuiluratzeko gogoz erotuko da.
|
|
|
Orduan, poetaren esana gogoratuz, halaxe deklaratuko du: Cela s’estpasse, pasa da guztia, atera naiz infernutik, begi eta bihotz berriekin ikusten dut orain
|
mundua
. Lehenago, neurria hartzeko gaitasuna falta zitzaidan, gauzen balioa neurtzeko balantza; baina balantza hori desertuan aurkitu dut.
|
|
|
—esaten zuen biotako batek, eta hurrengo mementoan bagindoazen, bagindoazen biok martxa politean baso hartarantz, bagindoazen trostan. Horixe, trostan ez genuen zaldiek bezain dotore egiten, baina bai
|
munduko
beste edozein behik baino hobeto. Beharbada horregatik izan ginen zoriontsu, behi errariak izan ginelako.
|
|
|
Ez dut behi izan nahi.
|
Mundu
honetan ez dago behi makala baino gauza makalagorik!
|
|
|
Ez neukan kemenik.
|
Munduan
ez zegoen behia baino gauza makalagorik, eta ni behi nintzen, goitik behera behi. Ez zen basurde izan nahi nuela, ez nintzen-eta La Vacheren iritzikoa, baina zaldi?
|
|
|
—Mundu honetan gauza asko daude, lagun —moztu zidan berak oso serio— Zu lau mendi horien artean bizi izan zara beti, eta jakin ez dakizu, baina
|
munduan
gauza asko daude. Eta leku asko ere bai.
|
|
|
Itsututa zeunden.
|
Mundua
ez da hemen bukatzen. Eta behiok gure lekuak dauzkagu, zaldiek ez dauzkaten bezalakoak.
|
|
|
—Bai, lagun, alde batera arrazoi duzu, kobazuloetako pinturetan ez gara azaltzen. Baina horiek aspaldiko kontuak dira,
|
mundua
izugarri alfa zen garaietakoak. Baina gero aldatu egin ziren gauzak.
|
|
|
Baina gero aldatu egin ziren gauzak.
|
Munduak
bere omegarako bidaiari ekin zion, eta behiok argitara atera ginen. Grezia klasikoan, esate baterako.
|
|
|
—deitu ninduen nire barruko Setatsu, Ahots edo dena delako horrek aspaldi, tximista eta trumoi gau batez, eta ondorenean memoriok idazteko agindu zidan. Alegia, ez nuela
|
mundu
honetatik alde egin behar aurrez nire testigantza utzi gabe.
|
|
|
Baina,
|
mundu
honetako gauza gehienak bezalaxe, ilusioa zen nire hasierako asmo hura. Zeren, nahiz asko saiatu, lumak ez baitaki goldearen moduan aurreratzen, ez baitu memoriaren lurra xuxen eta zehazki harrotzen, baizik eta desordenan, baldarki, esan behar direnak hondoratuz eta esan behar ez direnak argitara ekarriz.
|
|
|
Zer pentsatzen duzu zuk palazioez? Ba al dakizu
|
munduko
palazio ederrenei lekurik premiazkoenak falta zitzaizkiela. Ba al dakizu, esaterako, zer falta zen Versalles-en?
|
|
|
Horra, lagun. Zaldiak badu zeozer
|
mundu
honetan, baina aukeran, nahiago nuke behi izan. Behiak gozo gozo egiten du lo.
|
|
|
Zeharo harrituta nengoen, zer ote zen hura, zergatik ez ote nion gizon hari Setatsuari bezala ulertzen. Jakina, umea izan eta artean ez jakin
|
munduan
hizkuntza desberdin asko zeudenik. Geroago jakingo nuen hori, eta geroago halaber, Pauline Bernardettek kontatuta, Babelgo dorrearen istorioa.
|
|
|
Nola ez beitzioen elkarri entelegatzen, kexuak eta aharrak sortzen zituzun nonahi, eta ez zeien lanean aritzen ahal. Halatan, torrea bere hortan utzirik, jendea oro, saldoka, nor bere mintzaje berriarekin,
|
mundurat
buruz partitu zen. Gu uskaldunok, Pirinio bortura dino heldu ginen.
|
|
|
Bat batean, ordu arte beste
|
mundu
batean bezala egon ondoren, zaldi gorria irrintzika hasi zen, eta halako modu larrian hasi ere non bertan zendu behar zuela iruditu baitzitzaidan. Arrazoi zuen nire barruko Setatsuak:
|
|
|
—Lagun on ona,
|
mundu
honetan ez dago ordutan ibiltzea baino gauza hoberik —esaten zidan— Utz ezazu gaua gaueko mozolo, saguzahar eta abarrentzat, eta joan zaitez deskantsatzera. Loa galtzen duenak hurrengo eguna ere galdu egiten du.
|
|
|
Eskerrak.
|
Mundu
honetan ez dago behi makala baino gauza makalagorik.
|
|
|
—Bada ea beste mordoxka bat hausten duzun.
|
Mundu
honetatik hogei hogeita bost hezur hautsi gabe joaten den behia, behi makala! Oso makala, gainera!
|
|
|
Benetan, asko pozten naiz. Izanez ere,
|
mundu
honetan ez dago behi makala baino gauza makalagorik.
|
|
|
—Jakina, ezin izan bestela zaren gaztearekin. Baina nik dagoeneko baditut urte batzuk, eta hamaika gauza ikusita nago
|
munduan
. Gerra, esaterako.
|
|
|
Berehala, bidatzur hori ezabatu egiten da baso barruan, edo bestela berdindu gailurreko harkaitzarekin. Eta horixe da benetako mendia, lagun, biderik gabeko
|
mundu
zatia.
|
|
|
Lotsatu egiten naiz! Somete,
|
mundu
honetan ez dago behi makala baino gauza makalagorik. Goazen azkar bide txar baten bila!
|
|
|
—Ezin esan
|
munduko
izen politena denik —entzun nuen orduan—, baina itsusi edo zatarrena ere ez da.
|
|
|
—Behi izanda, zer nahi duzu! —atera zitzaidan, behi izatea ez baitzait sekula beste
|
munduko
gauza iruditu. Nire ustez, behiok poz penarik gabe egiten dugu ibilera, erdiko bide arrunt horretatik, eta inorekin antza izatekotan, ardiekin izango dugu.
|
|
|
Eta ba al dakizu zer esaten dizudan? Bada, mendea aurrera doala, zu ere aurrera zoazela, den dena aurrera doala, eta ezin zarela
|
mundu
honetatik behi arruntak bezala joan. Gera dadila zure testigantza!
|
|
|
Gera dadila zure testigantza! Ikas dezala
|
munduak
behiaren handitasuna! Heldu da ordua, lagun, iritsi da garaia!
|
|
|
Jaiotzekoa izango nintzen noski, eta azkenean jaio egin nintzen Euskal Herriko baso batean 1936ko gerra bukatu eta handik gutxira. Basoa Balantzategi izeneko etxearen terrenoetakoa zenez, bertako ukuiluan egin zidaten tokia, eta erabakita gelditu zen hartara nire
|
mundu
honetako txokoa, txokoa edo aberria: balantzategiarra izango nintzen, hantxe pasako nuen nire bizitzaren aurreneko aldia, aldirik garrantzitsuena; bertan geldituko zitzaidan bihotza itsatsita.
|
|
|
Edo hori entzun izan dut behintzat nik. Entzun dut
|
munduaren
hasieretan denbora partitzen ari zela norbait, eta norbait horrek hala esan ziola sugeari:
|
|
|
Noizbait bukatu omen zen gizonaren denbora kontu hura, eta aurrera segi omen zuen partiketak. Eta txindurriek, erleek, tximirrikek, txepetxek, kaioek, zapelatzek, dortokek, gameluek, amuarrainek, lehoiek, tigreek, kanguroek, haiek guztiek eta beste animalia askok jakin egin omen zuten zenbat denbora edukiko zuten
|
munduan
. Azkenean, dena bukatutzat jo eta erretiratzera omen zihoan Denbora partitzailea.
|
|
|
—Mundura 1940 urte aldera etorri nintzen, eta orain berriz mendea bukatzear dago. Esan nahi du horrek berrogeita hamar bat urte pasa ditudala
|
munduan
. Ehun bizitzeko jaioa naizenez, ehun ken berrogeita hamar berdin berrogeita hamar.
|
|
|
|
Mundu
honetan belar ederrak badira baina bihotzak dio zoaz Balantzategira.
|
|
|
Halako batean, jaioa nintzela jakin nuen. Ez dakit zer sentitu nuen, hotz pittina edo haizearen azkura edo soinuren bat, baina, edozein modutara, zerbait berriaren aurrean nengoela iruditu zitzaidan, eta agian
|
mundu
honetara etorria nintzela. Ordea, une hartan ez nekien zer animalia mota nintzen, eta ikusi ere ezin nuen neure burua ikusi:
|
|
|
Zehatz eta mehatz jakiterik ez dago, baina ez nolanahiko animalia behintzat. Bestela, nola jaio
|
mundura
halako lur goxoan?"
|
|
|
Oso mihi dotore eta leunekoa da nire barruko hori, eta dirudienez ezin du
|
munduko
gehienek bezala hitz egin, belarrari belar deituz eta lastoari lasto; beragatik balitz, belarrari" ama lurrak guretzat sortu zuen elikagai osasungarria" esan litzaioke, eta lastoari berriz" elikagai ez hain osasungarria, elikagai osasungarria lehortu eta udazkentzen denean erabiltzekoa". Bai, holaxe hitz egiten du nire barruko ahotsak, eta ondorioz ikaragarri luzatzen da zerbait argitu nahi duen bakoitzean, eta ondorioz oso aspergarri egiten dira bere kontu gehienak, eta ondorioz pazientzia hartu behar da berari entzuten jarri eta marruka ez hasteko.
|
|
|
Nahiz ni orduan konturatu ez, Bakardadek emana zidan bere kolpe azkena, eta —hondar gainean ahuspez eroritako behi afrikarrak bezalaxe—, sartua nintzen deliriotan.
|
Munduarekiko
harremana galduz nindoan apurka apurka. Laster utzi egingo nion jateari eta edateari, eta hantxe geldituko nintzen betikoz, Venus edo Artizar hari begira, estatua baten moduan.
|
|
|
Zerbait entzunez gero, auskalo zer nahasmendu sortuko luketen. Izanez ere,
|
mundu
honetan ez dago behi makala baino gauza makalagorik!
|
|
|
—Hauxe du ona urte garai honek —esan nion La Vacheri— Soildu egiten dituela basoak, eta errazago ikusten dela zein
|
mundutan
bizi garen.
|
|
|
Beti esango dut:
|
mundu
honetan ez dago behi makala baino gauza makalagorik!
|
|
|
Zer inporta dio basurdeari alfa izatea? Basurdeak gauza bakarra daki,
|
mundua
zabala dela, eta mundu zabal horretako edozein tokitara alde egin dezakeela; nahi badu iparraldera, nahi badu hego, eki edo mendebaldera. Eta aukera hori daukala jakiteak izugarrizko poza ematen dio basurdeari, gu bezalako jende morroiak behin ere ezagutuko ez duen bezalakoa.
|
|
|
Zer inporta dio basurdeari alfa izatea? Basurdeak gauza bakarra daki, mundua zabala dela, eta
|
mundu
zabal horretako edozein tokitara alde egin dezakeela; nahi badu iparraldera, nahi badu hego, eki edo mendebaldera. Eta aukera hori daukala jakiteak izugarrizko poza ematen dio basurdeari, gu bezalako jende morroiak behin ere ezagutuko ez duen bezalakoa.
|
|
|
Ordea erantzuna ezin genezakeen jakin, ezta
|
munduko
logika guztiarekin pentsatuta ere. Itxoin beharra zegoen.
|
|
|
Gure haraneko erreka koxkorrak berak indartsu egiten zuen bere bidea; purrustaka, eta ez, orduantxe arte bezala, erretenaren tankera guztiarekin.
|
Mundu
honetan ez izan ordea ordainik gabeko mugimendurik eta, erreka indartuz bezala, ahulduz zihoazen goiko aldeetako elurrak. Egunean baino egunean urriago, elur hura guztia ezkutatua zegoen apirileko euriak etorri zirenean.
|
|
|
—Pena ematen zidak azken kargamentua izango dela pentsatzeak —egin zuen Bizkarrokerrek hasperen— Baina betikorik ez zegok
|
mundu
honetan.
|
|
|
Usandizagak, guk ordu arte Bizkarroker deitutako gizonak, bizia galduko zuen, eta Antiaju Berdek preso eramango Genoveva. Behiok, berriz, behi argiok behintzat bai, konprenitu egingo genuen
|
mundu
hartan bete izandako lekua.
|
|
|
Eta ez nuke nahi. Izan ere,
|
mundu
honetan ez dago behi makala baino gauza makalagorik!
|
|
|
Oso kontseilu txarra, bide batez esanda. Gaurko egunetik begiratuta, eta bizitzak eman didan esperientziarekin, une hartan uste handiz jokatu nuela iruditzen zait,
|
munduko
azkarrena neu izan banintz bezala. Izanez ere, inork ez zion La Vacheri tirorik bota izango, hori egitea mendikoak erne jartzea izango baitzatekeen, oharraren gainean jartzea.
|
|
|
—Somete,
|
mundu
honetan ez dago behi makala baino gauza makalagorik —haserretzen zen La Vache— Behin izango gogoak emanda bezala ibiltzeko aukera, eta zera, kexa eta purrustia besterik ez. Nagusirik gabe gaudela, eta zer!
|
|
|
Inor haraneko bidean azaltzen bazen, Antiaju Berde izan behar zuela iruditzen zitzaidan, eta egundoko arindua hartzen nuen paseatzaile bat edo inguruetako nekazaria zela ikustean. Eta bien bitartean, halaxe pentsatzen nuen, hamaika larritasun pasatzeko jaiotzen garela
|
mundura
.
|
|
2010
|
|
|
|
Mundu
protestantean puskatu zen lehen aldiz egia bakarraren eredua. Edo hobeto esanda, derrigorrez konpartitu beharreko egia bakarraren eredua.
|
|
|
Hastapen hauetan erlijioa eta estatua bereiztearen aldeko argudioak erlijiosoak ziren. Esaterako, Rhode Islandeko koloniaren fundatzaileak, Roger Williams puritanoak, estatuaren eta erlijioaren bereizketa bultzatu egin zuen, eliza
|
munduko
ustelkeriatik babestu nahi zuelako.
|
|
|
Etorkizunari zentzua emateko hainbat teoria zabaldu zituzten sinesmen desberdinek eta, horregatik, Jainkoaren bigarren etorreraren zain egon ziren asko eta asko. Ezaugarri hauekin guztiekin erlijioa bizitzeko modu berri bat gorpuztu zen AEBetan,
|
munduko
beste inon ez bezala bizi izango zen erlijiositate berezia.
|
|
|
Ikusi denaren arabera, ondorio kontrajarriak atera litezke tolerantzia sortu zen garai honetatik:
|
mundu
ikuskera edo erlijio bat nagusi denean ez dago bestearen onarpenerako zirrikiturik. Alabaina, erlijioak leku batean ugari direnean eta hauetatik bat ere nagusi ez bada, handik eta hemendik tolerantziaren beharraz ohartzen dira guztiak.
|
|
|
Tocquevilleren ustez, Amerikako gizartearen plazer materialekiko atxikipena hainbestekoa zen, ezen noizean behin kontrako norabidea hartzen baitzuten amerikarrek, idealtasunera, haien zuzen ere.
|
Mundu
ideal hori erlijioa zen eta, finean, berebiziko egiteko soziala betetzen zuen. Materialismoak jota zegokeen gizarte baten izaera orekatuko luke erlijioak.
|
|
|
Liberalismoak gizaki eredu bat proposatzen du kultura lotura guztietatik guztiz askea. Kultura eta honi lotuta dauden hainbat osagai (hizkuntza, ohiturak,
|
mundu
ikuskerak, erlijioa...) zeharo kontingenteak lirateke. Benetan balio duena arrazoimen kalkulatzailea da.
|
|
|
Argiago dago oraindik teoria filosofiko klasikoek ez dutela muga horren beharrik ikusten. Batek esaten dio materialista historiko bati bere
|
munduaren
ikuskera ezin duela argudio politikoetan erabili! Edo neoliberal bati bere gizakiaren kontzeptu atomista alde batera utzi behar duela besteen beharrak eta eskariak juzgatzerakoan!
|
|
|
Ba ote dago herririk bere jaioterritik mugitu ez denik? Lurraldetasun eta nazio eskubideak lurralde batean bizitzearen antzinatasunari lotuz gero, euskaldunak ginateke
|
munduan
eskubide gehienekoak. Alabaina, nork ukatuko ote lieke migratzaileei belaunaldi zenbaiten ondoren talde gisako eskariak egiteko eskubidea?
|
|
|
Honelako ideiak
|
munduan zeharreko
adibideetan aplikatzerakoan kasuistikaren konplexutasuna agertzen da. Kymlickaren arabera, AEBetara joandako mexikarrek ez lukete inongo eskubide nazionalik izango.
|
|
|
Hauen ahuldadeak ahaztu gabe. Oso kontuan izan behar da gertakari historikoen kariaz (II.
|
Mundu
Gerra, genozidioa, Gerra hotzaren hasiera...) aldarrikatu ahal izan zirela, eta gizakiaren ikuspegi eurozentrista islatzen dutela.
|
|
|
Alabaina, subiranotasuna ez da mugagabea, sarraskiaren aurka parte hartzea zilegia baita. Ez da ahaztu behar, aitzitik, zilegitasun hori
|
mundu
mailan boteregunerik indartsuenen nahikariaren eta interesen menpe dagoela. Segurtasun kontseiluko beto eskubideak ezinezkoa egiten du sortzen diren konponezin odoltsuak modu zuzen batean baketzea.
|
|
|
Estatuak ez dira guztiz neutralak. Naziotasun, erlijiotasun, ohitura eta
|
mundu
ikuskera zabal bezain zehatza indartzen dute estatuok, honela denak eredu ekonomiko bateratu batean biltzekotan.
|
|
|
Garai helenistikoan estoizismoak kosmopolitismoaren kontzeptua mamitu zuen, bereizten gaituen edozein gauzaren gainetik gizaki ororen izaera komuna azpimarratuz. " Aberri bakarra, atzerritar, bizi garen
|
mundua
da" esan omen zuen Gadarako Meleandrok. Pixka bat lehenago, ordea, Platonek zein Aristotelesek barbaroak mespretxatu egin zituzten, baita haien aurkako gerrak justifikatu ere, gutxiago zirelakoan.
|
|
|
Eskuarki, jarrera ilustratu hau gutxiengoen eta disidentziaren txikitzailea izan da, bere ustezko nagusigoaren ondorioz harrokeriaz jokatu izan baitu. Orain ere,
|
munduan
askatasuna eta demokrazia indarrean zabaldu nahi dituztenek badute garai bateko gurutzea eta ezpata zerabiltzatenen antza.
|
|
|
Beraz, foruen abolizioaren kontra protesta egiteko sortu ziren, hau da, abiapuntuan euskal etxeek helburu politikoa zuten, baina luze barik aisialdira eta laguntza eta sorospenetara bideratu ziren nagusiki. Montevideon sortu zen
|
munduko
lehen euskal etxea 1876an, La Sociedad Protectora de la Inmigracion Vascongada Laurac Bat zeritzona, eta hurrengo urtean Buenos Airesen eratuko zen La Sociedad Vasco Española Laurac Bat elkartea. Izen horiek argi uzten dutenez, lehen elkarte haiek hegoaldeko lau probintzietako kideak onartzen zituzten soilik, eta bizpahiru hamarkada joango ziren, Bidasoako alde bietako euskaldunak batera elkarte berera bildu aitzin.
|
|
|
" Egoera hobetzeko esperantzarekin hona datozen etorkin euskal nafarretariko batzuk abaildu egiten dira lanaren dorpeaz, eta, euren zoritxarrean, begiak itzultzen dituzte une malerus batean abandonatu zuten urruneko lurraldera; amultsuki gogoratzen dituzte han utzitako aita, ama eta anai arrebak, berauek baitira
|
munduko
bakarrak haien zorte negargarriaz ardura daitezkeenak eta zeintzuengandik jaso baititzakete premiazko arta eta zaintza.
|
|
|
Bestalde, eboluzionismoa da Beribilez liburuak lerroen artean ostenduta enkriptatuta kasikdaroatzan pozoietariko bat, Piarres Lafitte ondotxo jabetu zenez. Bai, Aldudeko medikua Haeckel eta Nietzsche bezalako batzuen liburu khiretseri lotu zen gazte gaztetatik, eta elizaren morala kuestionatzeaz gain zer eta eboluzionismoa sartu nahi izan zuen euskararen
|
mundura
, kontrabandoz izan arren. Alegia, Etxepare bezalako idazle guti izan dugu, hain guti non bat bakarra baikenuen, Gil Berak idatzi zuen bezala.
|
|
|
Segun antza, urtebetez esne mamitan bizi izan zen Etxepare gaztearen gogoa, eta dioskunez, laburregi iritzi zion ikasturte horri, haren ustez bospasei urte zirelarik gai mamitsu horietan barneratzeko. Oroitzapenak oroitzapen, baina, Etxeparek krisi sakona eduki zuen azken ikasturte horretan, ze, Arnaut Abadiaren azalpenek, dirudienez, hainbat zalantza sortu baitzizkioten hamazazpi urteko gazteari,
|
munduaren
eta biziaren bilakaeraz.
|
|
|
Bada, hala ere, 1893an
|
munduaren
eta biziaren bilakaeraz hainbeste zalantza filosofiko zituen hamazazpi urteko Etxepareri, ez zion orduko eztabaida zientifiko superinteresgarrien gaineko inongo aipamenik egin. Horren ordez," jakitatean ez zela barnegi sartu behar; hobe zuela Eliza Ama sainduari bi begiak hetsirik jarraikitzea" aholkatu zion, Piarres Lafitteren esanean.
|
|
|
" Sinetsi behar dituen egiek ez diote gogoa tapatzen, ez hertsitzen, bainan hazten: adimendua harmatzen diote filosofia zabal bati buruz, erakusten diotelarik nundik sortua den
|
mundua
, nork derabilan, zertarako den gizona bizirat deitua, eta zer ontasun baliosa den berekin daukan bethiereko arima... Erakaspen horiek ez dakarkete ez itsumendurik, ez etsimendurik:
|
|
|
Hastapen guziek Jainkoa dutela lehen ithurri. Jainkoa da jautsi,
|
munduaren
ager arazteko, biziaren phizteko, gizonaren jal arazteko, graziarentzat eman bideari".
|
|
|
Badu, hortaz, ezin saihestuzko ondorio bat: gaur eguneko
|
mundu
bizia gure inguruan agertzen den moduan, izan, soilik da mundu posible guztietariko bat. Mundu horren izaera eta egitura, besterik gabe Lurraren historiaren emaitza da, kontingentea da.
|
|
|
Badu, hortaz, ezin saihestuzko ondorio bat: gaur eguneko mundu bizia gure inguruan agertzen den moduan, izan, soilik da
|
mundu
posible guztietariko bat. Mundu horren izaera eta egitura, besterik gabe Lurraren historiaren emaitza da, kontingentea da.
|
|
|
gaur eguneko mundu bizia gure inguruan agertzen den moduan, izan, soilik da mundu posible guztietariko bat.
|
Mundu
horren izaera eta egitura, besterik gabe Lurraren historiaren emaitza da, kontingentea da.
|
|
|
Ala, areago, naturaz gaindiko botere batek proposituren batetarantz gidatuak al dira? Zer esanik ez, zorizkoak baldin badira, orduan proposituduntasuna purposefulnessdesagertu egiten da bizidunen
|
mundutik
. Jadanik esan dugunez, hautespen naturalak iragaziko duen lehengaiaren bariazioak zoriz ekoizten dira, ausazkoak dira.
|
|
|
Jakina, hautespen naturalaren inplikazio filosofiko eta erlijiosoak direla-eta hainbat eta hainbat eztabaida piztu ziren, baina ez dugu hemen haien kronikarik osotuko. Esan dezagun bakarrik, Beagle itsasontzian sartu aurretik apaiz joatekotan egon zen Charles Darwin hura, geroago eta sinesgogorrago bihurtu zela,
|
mundu
zabaleko naturaren behaketa eta azterketak ezari ezarian higatu eta lorrindu egin zuela haren kredoa, eta, azkenik, hautespen naturalaren ohartzeak guztiz amatatu zuela geratu zitzaion fede apurra. Abiapuntuko gizon gazte sinestuna, fedebakoagoa bilakatu zen urteak aurrera joan ahala, eta, ohartzeke, Huxley lagunak asmatutako" agnostiko" berba esanguratsuan hartu zuen aterpe, zeren eta, emazte maite eta sintsarekiko begiruneagatik, oso gogor egiten baitzitzaion" ateo" erabiltzea bere buruaz aritzeko.
|
|
|
Tibet eta Txina artean kokatuta, Moupin printzerria mendi malkarrez osotua zen, eta orduan nahikoa basati eta oihantsua. Armand Davidek han aurkituko zuen panda handia, egun
|
munduko
animaliarik urrienetarikoa eta ospetsuenetarikoa aldi berean.
|
|
|
Ez dago esan beharrik, Armand David lehen mailako naturalista izan zen, baina ez soilik panda handiarengatik. Esaterako, Moupin printzerrian eskuratutako mota guztietako altxorren artean Davidia involucrata zuhaitz ederra aipatu ahal dugu,
|
munduko
lorezainek kutunenetarikoa dutena. Dena dela, Davidek Parisera bidalitako soilik landare bilduma 3500 espeziez osotuta dago; alabaina, Txinan barrena bildutako landare guztien ia erdia galdu edota hondatu egin zen, bidaietan zeharreko era askotako ezbeharretan, Han ibaiko naufragioan kasurako.
|
|
|
" Oso azpimarragarria den gertaera da hegazti talde jakin batzuk (eta behaketa hori beste animalia taldeetara heda daiteke) muga jakin batzuetan bilduta aurkitzen direla, eta bertan elkarren aldameneko hainbat espezie bizi dira, eta itxura osoz leku berberetan egiteko berberak betetzen dituzte; ostera, espezie horiek guztiz absenteak dira
|
munduko
beste gune batzuetan, non ederto bizi litezkeen, eta ez daude antzeko espezieez ordeztuta. Horrela, fasianidoen leinu oparo eta ikusgarria berrogei bat espeziez osotua da, denak elkarren oso antzekoak eta Tibeteko mendien inguruan banatuak, mundu osoko beste inon bizi ez direlarik.
|
|
|
Hondarrean, aurtengo Zelaia Sariaren irabazle" Darwin geurean" lana gertatu da, gehiengo erabatekoaz," gure aroan oraindik ere, eta berriz ere, puri purian dagoen gaia darwinismoaeuskal
|
munduan
izanikako eragina aztertuz ongi dokumentaturiko lana jakinduriaz eta gaitasun handiz garatzen duelako. Bertan, Darwinen teoria azaldu zenez geroztik XX. mendeko erdialdera arte, berri eta aurkikuntza interesgarriz beteriko bidaia erakargarria proposatzen da, mailako dibulgazio zientifikoan eta gai horri buruz erreferentzial izanen den lana burutuz".
|
|
|
" Oso azpimarragarria den gertaera da hegazti talde jakin batzuk (eta behaketa hori beste animalia taldeetara heda daiteke) muga jakin batzuetan bilduta aurkitzen direla, eta bertan elkarren aldameneko hainbat espezie bizi dira, eta itxura osoz leku berberetan egiteko berberak betetzen dituzte; ostera, espezie horiek guztiz absenteak dira munduko beste gune batzuetan, non ederto bizi litezkeen, eta ez daude antzeko espezieez ordeztuta. Horrela, fasianidoen leinu oparo eta ikusgarria berrogei bat espeziez osotua da, denak elkarren oso antzekoak eta Tibeteko mendien inguruan banatuak,
|
mundu
osoko beste inon bizi ez direlarik. Modu berean, hogeita hamar edo berrogei dira krateropodoen familiako txoriak, elkarren oso aldamenekoak eta Txinan eta inguruetan aurkitzen direnak, baina Europan ahaiderik ez dutenak.
|
|
|
Modu berean, hogeita hamar edo berrogei dira krateropodoen familiako txoriak, elkarren oso aldamenekoak eta Txinan eta inguruetan aurkitzen direnak, baina Europan ahaiderik ez dutenak. Gertaera hauetan eta beste askotan oinarrituta, pentsatu al daiteke, aldamenekoak baina bestelakoak diren espezieen kopuru hain handiak leku berberetan eta gaitasun eta antolakuntza berberekin ab origine kreatuak eta kokatuak izan direla
|
munduko
gainerako lekuak hutsik utzita. Ez litzateke arrazonagarriagoa izango, ba, onartzea ezen, behin eta animalia eta landareen tipo nagusiak lurrazalean agertu eta gero, Kreatzaileak gogokoen izan zuen erara zeina gizakiarentzat beti misterio bat izango baita zalantza gabe, oinarrizko tipo horiek aldaketa astitsuak jasan dituztela, arrazak, barietateak, espezieak, generoak... eratuz, zeintzuok jatorrizko guneetatik hurbil hedatzen segitu baitute?
|
|
|
Bestalde, Schleicher ek darwinismo linguistiko bortitza defendatzen zuen, alegia, hizkuntzen erresuma hautespen naturalaren eta bizitzagatiko borrokaren legeek eraendua dela, bizidunen
|
mundua
bezalaxe, eta, haren ustez enbor indoeuroparreko hizkuntzak gertatu ziren garaile borroka horretan. Jakina, Julien Vinsonek ere onartzen zuen hizkuntzen arteko norgehiagoka, eta baita, esan gabe doa, txartoen moldaturiko hizkuntzen suntsipena.
|
|
|
aglutinatzailea delarik euskarak fase historikoan ez du ezer egiterik aldameneko hizkuntza flexiboen oldarraren aurrean, eta bizitzagatiko borrokak garbituko du berez. Horrexegatik, beraz, Vinsonen ustez euskara sakonki erregistratzeko premia zegoen, iraganeko hondar hori ahalik eta lasterren zeharo aztertzeko behar larria, hautespen naturalaren logika gupidabakoak bizien
|
mundutik
erauzi baino lehenago.
|
|
|
" Oraiñ artioko jakintsun geienak zioten,
|
munduaren
astetik eta poliki poliki, bizidunak elkarri zarraizko tipienetarik asi eta lurra lekuaren baldintzeri esker, bat bertzea bilakatuz.
|
|
|
Ohar gaitezen, erdizko ikuspegi horri kreazionismo eboluzionista esan ahal diogu, eta, Piarres Lafittek aurreko atal batean adierazi digunez, jainkoa du ezinbesteko: " Jainkoa da jautsi,
|
munduaren
ager arazteko, biziaren phizteko, gizonaren jal arazteko".
|
|
|
Gerora, termino iraingarri hori gogoratzean Lotilandia parke tematikoarekin lotu dut, eta baita, Txomin Peillen idazle zuberotarrak salatu duenez, apaizak euskal letren nagusi eta zentsuratzaile ziren garaiarekin. Izan ere, hiztegiko darwinkeria horrek ezinago hobeto diosku zein izan zitekeen Plazido Muxikaren iritzia darwinismoaz, baina ez soilik hiztegigilearena, baizik eta baita euskal
|
munduko
beste notable asko eta askorena ere.
|
|
|
Hiztegi horretan sartzekotan, nik neuk Muxikarenaz beste adiera bat esleituko nioke, ez hain prosaiko, eta ez hain autoesplikatibo. Darwinkeria, ezer izatekotan, Darwinen teoriaren eragin galgarriak zenbait gizakirengan induzituriko sorginkeria da, zeinak gure inguruko
|
mundua
hautespen naturalaren lege inexorableaz azaltzen baitu erraz eta argi, bestelako ezelako kreatzaileren esku hartze barik.
|
|
|
Nolanahi, XX. mendearen azken laurdenean gure artean onarpen zabala irabazi du eboluzioa ulertzeko era osozkoak, alegia, eboluzioa guztiz zorizkoa dela, edo hobeto, ez dela naturaz gaindiko inolako boterek proposituren batetarantz gidatua, Darwinek berak adierazi legez. Horixe erakutsiko digu, kasurako, Xabier Amuriza bertsolari bizkaitarraren Menditik
|
mundura
1977ko liburuak. Xabier Amuriza kartzelatik irten berri batek plazaratu zuen liburu arraro hori, parte bitan banatua, lehena hainbat poemaz osotua eta azkena bertsoz, tartean hain ospetsu bihurtu zen" Euskal Herritik aparte, mila legua bitarte, beso ta hanka loturik preso, Zamoran gauzkate...", jakina, Zamorako espetxean ondua.
|
|
|
1976an utzi zuen apaizgoa. Bada, arestian aipatu dugun Menditik
|
mundura
liburu horretan
|
|
|
Amurizaren poema eboluzionista horrek eta osteko historiak erakusten dutenez, ortodoxia berri batean murgilduta gaude dagoenekoz:
|
mundu
osoa azaldu eta bizi daiteke euskaraz, tartean Darwinen ideia lanjerosoa ere. Azkenean Lotilandia atzean utzi dugu nonbait, eta txonbo egin dugu benetako munduan, Jean Etxepare medikuak behinola amestu bezala edo.
|
|
|
mundu osoa azaldu eta bizi daiteke euskaraz, tartean Darwinen ideia lanjerosoa ere. Azkenean Lotilandia atzean utzi dugu nonbait, eta txonbo egin dugu benetako
|
munduan
, Jean Etxepare medikuak behinola amestu bezala edo.
|
|
|
Txinako misiolari askorengandik jasotako trufa eta irriez zenbait iruzkin ezkor egin zituen bidaia egunkarietan, gogaituta baitzegoen hainbeste ignorantzia eta ergelkeria ikusita bere kidekoen artean: haien ustez,
|
munduarentzat
onartutako sei edo zazpi mila urteko adina, nahikoa eta sobera zen den dena azaltzeko, eta horrenbestez, hipotesi hutsa edo, areago, inpertinentzia galanta zen naturalisten iritzia munduaren adinaz, edota munduko bizidunen eta gizakien adinaz, nahiz Noeren dilubioaren izaeraz eta garaiaz, eta abarrez. Edozelan ere, Armand Davidek hori baino maila jasoagoa espero bide zuen, kongresu katolikora hurbildutako adituen artean.
|
|
|
Txinako misiolari askorengandik jasotako trufa eta irriez zenbait iruzkin ezkor egin zituen bidaia egunkarietan, gogaituta baitzegoen hainbeste ignorantzia eta ergelkeria ikusita bere kidekoen artean: haien ustez, munduarentzat onartutako sei edo zazpi mila urteko adina, nahikoa eta sobera zen den dena azaltzeko, eta horrenbestez, hipotesi hutsa edo, areago, inpertinentzia galanta zen naturalisten iritzia
|
munduaren
adinaz, edota munduko bizidunen eta gizakien adinaz, nahiz Noeren dilubioaren izaeraz eta garaiaz, eta abarrez. Edozelan ere, Armand Davidek hori baino maila jasoagoa espero bide zuen, kongresu katolikora hurbildutako adituen artean.
|