|
2000
|
|
|
Gai honetaz interesgarria iruditzen zait berriki Andres Urrutia euskaltzainak argitaratu
|
duen
–Manuel Gorostidi eta Bonifazio Etxegarai: euskara, lege eta epaitegietan?
|
|
|
Munduko gerrate izugarri baten ondotik onartua baliagarri ez bazen, ea beste gudu baten zain egon beharra ote dugun. Demokrazia herriaren burujabetza da eta horretarako ez dago grekeraz asko jakin beharrik, demokraziak zer esan nahi
|
duen
jakiteko. Adibide soil bat jartzekotan, ni konforme nengokeela gure hizkuntza, Europan diren hizkuntzetarik zaharrena, legez bizirik jarraitzeko neurriak hartuko balira, gainera gogoan izanik Frantzia eta Espainiako hizkuntzarik zaharrena dela euskara.
|
|
|
Artikulu horrek, horrela, Europaren izaera naturala ukatzen du eta anaikiro elkartasunean bizi ahal izateko era arriskuan jarri. Bestela, esan dezatela nor noren menpe egon behar
|
duen
, Europa Frantziarena ala Frantzia Europarena?
|
|
|
Eurogutuna zertan den argitzeko, laburki eman ditzadan bertan jasotzen diren punturik aipagarrienak: hasteko, sarrerakoan, Europak bere jatorriz
|
duen
hizkuntz aberastasuna adierazten du, denak osagarritzat joaz eta gizarte oreka egokia lortzeko arau juridikoen beharra aipatuz. Horretarako, lehen partean erabaki orokorren adierazpena dakar, ondokoetan zehaztasunak agertzeko.
|
|
|
Era horretara jarraituz, 9 artikuluan, beste honako hauek azaltzen ditu: Justiziarako ere, bi aldeetariko bati hizkuntza gutxituan epaitzearen eskaria aski zaio, bere burua berea
|
duen
hizkuntzan defendatu ahal izateko. Horretarako, tribunalak, beharrezko diren bitartekoak jarri ditu, hizkuntza gutxitua dakitenekin osatuz eta aldi berean agiriak ere bere hizkuntza jatorrean jarriz.
|
|
|
–Luis de Uranzu? Kultur Taldeak argitaratzen
|
duen
Boletín de Estudios del Bidasoa ren 17 zenbakiko. Del euskera y sus usos en la Edad Moderna, lanaren hasieran, 63 orrialdean agertzen duenagatik.
|
|
|
7 artikulua. Gizon emakume guztiak berdinak dira legearen aurrean eta denek dute, bereizkeriarik gabe, legezko babesa izateko eskubidea. Denek dute Adierazpen hau hausten
|
duen
edozein bereizkeriaren aurka eta bereizkeria horren eragileen aurka babes berbera izateko eskubidea.
|
|
|
3 Herriaren borondatea da botere publikoaren agintearen oinarria; borondate hori aldian aldian egingo diren be netako hauteskundeetan adieraziko da. Hauteskundeok bozketa orokor eta berdinez eta isilpeko boto bidez egingo dira, edo boto askatasuna bermatzen
|
duen
beste bide batez.
|
|
|
Gure herriak bere kultur ondarez
|
duen
edukirik garrantzitsuena euskara dela esan beharrik ez dut. Kontu horietan, bakoitzari bere izaera jatorrez datorkiona baita berezkoena eta naturalena.
|
|
|
Artikulu horrek, horrela, Europaren izaera naturala ukatzen du eta aldi berean anaikiro elkartasunean bizi ahal izateko era arriskuan jarri. Esan dezatela nor noren menpe egon behar
|
duen
, Europa Frantziarena ala Frantzia Europarena. Horregatik, Frantziak aintzat hartzen ez bagaitu, Estrasburgoko Parlamentura jo ezinik ez dugu, eta horretarako biderik egokiena Europako Ombudsmanaren bidez joatea litzaiguke.
|
|
|
–Antzinako Hispaniaren erlikiarik agurgarrienaren jabe zarete. Beste batzuek izan dezakete arte balio hoberik, gutiziagarri eta miresgarriagorik, baina ez da zuona bezalako garrantzia
|
duen
beste hizkuntzarik, zeren bere ikerketa sakondu gabe inoiz ere dira ezagutarazi antzinako zibilizazioaren ibilerak?.
|
|
|
Azken urteotan euskarak izan
|
duen
zapalkuntzaz irakurri beharrekoa da Joan Mari Torrealdairen El libro negro del euskera (1998), Ttarttalo argitaletxeak plazaratua, inork ez dezan pentsa euskararen debekuak gure asmakizun hutsak direnik, irakurleak hor aurkituko baititu anitz agiri.
|
|
|
Kontseilu hau eratzen
|
duen
Foru Dekretuak dio: –bidezkoa ikusten da organo misto bat eratzea Administrazioaren eta gizarte nafarraren artean elkarretaratu, parte hartu eta elkarrizketatzeko foro modura, hizkuntza normalizazioaren kontzeptu berariazkoa osatzen duten alderdi batzuen gainean botere publikoei aholkua eman diezaieten?.
|
|
|
Liburuaren hirugarren kapituluko 16 orrialdeetan agertzen zuenez, berri onaren ordez berri txarrak dira. Hor salatzen
|
duen
garai hartako pedagogia bihurria, bere muinean antipedagogia zen. Ikus dezagun zer zioen:
|
|
|
Euskaltzaindiaren Arautegia ikustea aski zaigu, erakunde bezala
|
duen
ardura zertan den jakideko. Lehen artikuluaren zenbait zati begiratu besterik ez dugu:
|
|
|
Izan ere, gehiegi eskatzea ote da milaka urtetan iraun
|
duen
hizkuntzaren alde?
|
|
|
Hezierarik ezaz noski, demokraziaren heldutasunik eza gure egunotan nabari zaigu, Uda Treviñoren kasuan argi azaltzen zaigunez. Bestalde, epaitegietan gure hizkuntzak
|
duen
sarrerarik ezaren lekukotasunak ematen ditugu eta horren arabera norbere burua behar bezala zuzen defendatu ezinarenak. Hori ere giza eskubideen aurka doa.
|
|
|
Gero, Europako Kontseiluak prestaturiko Eurogutuna zer den, Frantziaren betoa zertan den, eta onartzeaz zer egingo
|
duen
.
|
|
|
1999 urtean, errege Felipe II.aren heriotzako laugarren mendeurreneko ospakuntzek entzute handia izan zuten, ez hainbeste Treviño eskualdeagatik izan diren auziek, aspalditik isil zeudenak eta orain berriz piztuak, eskualde horrek Arabako edo Burgosko izan behar
|
duen
.
|
|
|
Ondoren, historian zehar gure Lingua Navarrorum zeritzanak izan
|
duen
zoritxarra noiztik eta nola izan duen eta jarraian Araban euskara, zigorpeturik, zerk eta nola eraman zuen atzeraka. Guztion jakinerako, lekukoak hor daude.
|
|
|
Ondoren, historian zehar gure Lingua Navarrorum zeritzanak izan duen zoritxarra noiztik eta nola izan
|
duen
eta jarraian Araban euskara, zigorpeturik, zerk eta nola eraman zuen atzeraka. Guztion jakinerako, lekukoak hor daude.
|
|
|
Neska, zeinaren izena ez baitzekien Txemak, biluztuz joan zen erotismoak merezi ez
|
duen
azkartasun bitxi batez. Hobe horrela, pentsatu zuen, arinago amaituko dugu.
|
|
|
Hanka bat orain, beso bat gero, muinoen atzetik printzaz printza biluzten doan jainkosa dirudi, eta ematen du oilarraren kantua seinaletzat izan duela denon bistara agertzeko. Hori da gure oilarrak
|
duen
dohaina. Edo zuena, zuzen hitz egin nahi badut.
|
|
|
Baina horrek ez zuen jada ezertarako ere balio: ordurako Txemak bazekien bere neskari buruzko pentsamendu baikor gehienak usteldu egiten zirela errealitatearen ukitu soilarekin, nola erditik ebakitako sagarrak kolore marroia hartzen
|
duen
airearen kontaktuan. Eta beraz absurdua bezain arriskutsua zen galdutako maitasunari buruz pentsamendu baikorrak izatea.
|
|
|
Liburuz eta hautsez beteta zegoen eta zerbaiten bila hasi da aspalditik ireki gabeko kutxaren barruan. Azala lizunduta
|
duen
liburu bat erreskatatu du eta eskuarekin kolpe batzuk eman dizkio. Hautsak gure aurpegiak estali ditu eta segituan batu da beheko suaren kearekin.
|
|
|
Eta arrazoi du. Eskerrak txikikeria horretan erreparatu
|
duen
, bestela...
|
|
|
Duncan bera nongoa den ere ez daukat gogoan. Dakidan bakarra da, Ipar Irlandako gazteak drogetatik urrun mantentzeko lan egiten
|
duen
talde batekoak direla. Esan zidanez, hango gazteek nahiko bizi baldintza eskasak dituzte, eta horretarako dago talde hori, gazteak beste modu batean entretenitzeko.
|
|
|
Eta gainera, akordatu naiz ez nagoela etxean, eta oraindik ez zaidala ezer txarrik gertatu, baina dena da posible, ezta? Eta tipo honek auskalo ze intentzio
|
duen
nirekin... Bestalde, badakit zakar jokatu dudala berarekin (eta" kakatara bidali" esan dudanean, literalki bota diot hori nire ingeles eskeletikoan), baina mutil hauekin berba egiteko euren hizkera erabili behar da.
|
|
|
bere esanahi psikologikoa ere izango duena noski, zeinetan mundu guztiak desiratzen
|
duen
animaliaren baten jabe izatea. Izan daiteke dortoka bat, fuksiaz margoturiko txita bat, arrain laranja bat edo bazkaritik soberan geratu diren ortuariez elikatzen dugun kilkir bat.
|
|
|
Azken batean ez da zaila, bururatu zitzaion Txemari, artxibo bakoitza babesten
|
duen
kontrazeinua aurkitzea. Eta egia esateko itsasoa zeharkatu gabe ere irekiko zituen arazo handirik gabe, denak ez baziren ere bai behintzat artxiborik gehienak.
|
|
|
Eta gainera arrazoi zuen. Arraioa, zelako on aurpegia jartzen
|
duen
–Txemak ahapeka–, errezatzeko gogoak etortzen zaizkio bati, kabendios.
|
|
|
Eider da inmentsitatea. Gogoratzeko arrazoiren bat ematen
|
duen
guztia; eta oroimenean hutsuneak gertatzearen arriskua, horixe da inmentsitatea. Zer sentitzen da mundu guztiak gogoratzen zaituenean, baina zuk inor ez duzunean gogoratzen?
|
|
|
Batez ere sentsazio ikaragarri batek egin ohi dit bisita, eta ez naiz neska pesimista bat, ezta antzik ere, baina benetan zapore tragikoa izaten du intermitentearen une horrek. Ez dut esan nahi negarrez hasten naizenik holakoetan; alderantziz, irribarretsu hurbiltzen natzaio gidariari, nire bide bera egingo
|
duen
galdezka. Baina segundo frakzio txiki batez iruditzen zait... ez dakit, hor dagoela, gidari horrek erabakiko duela nire bizitzak momentu horretatik aurrera nondik nora jo behar duen, guztia idatzita dagoela, ez dakit, ezin dudala patu horretatik alde egin.
|
|
|
Ez dut esan nahi negarrez hasten naizenik holakoetan; alderantziz, irribarretsu hurbiltzen natzaio gidariari, nire bide bera egingo duen galdezka. Baina segundo frakzio txiki batez iruditzen zait... ez dakit, hor dagoela, gidari horrek erabakiko duela nire bizitzak momentu horretatik aurrera nondik nora jo behar
|
duen
, guztia idatzita dagoela, ez dakit, ezin dudala patu horretatik alde egin. Zeren, hori egia da:
|
|
|
Autoan joateak
|
duen
abantaila paisaiaren kolore aldaketez ohartzeko ematen duen aukera aparta da, eta mapa geopolitiko baten gainean irristatzen ari zarela ematen du, autoak erraztasun berberarekin uzten baititu atzean hiriko grisak zein nire ametsetako esmeraldetara iritsi nahi eta ezin duten berde apalagoko zelaiak, edo garitza zabaletako hori gorriztak. Eta hemen miliatan neurtzen den abiadurak asfaltozko hariz josten ditu Irlandako mapa geopolitikoa osatzen duten kolore desberdinak.
|
|
|
Autoan joateak duen abantaila paisaiaren kolore aldaketez ohartzeko ematen
|
duen
aukera aparta da, eta mapa geopolitiko baten gainean irristatzen ari zarela ematen du, autoak erraztasun berberarekin uzten baititu atzean hiriko grisak zein nire ametsetako esmeraldetara iritsi nahi eta ezin duten berde apalagoko zelaiak, edo garitza zabaletako hori gorriztak. Eta hemen miliatan neurtzen den abiadurak asfaltozko hariz josten ditu Irlandako mapa geopolitikoa osatzen duten kolore desberdinak.
|
|
|
Eta arestian kontatutako anekdota horretan, eta beste guztietan ere, bere irribarrea erdi zabalik geratzen den ate baten antzekoa da. Rocíoren aurpegian ilusio beteko begitzarrek keinu barrabaseko ahoarekin konpartitzen dute bere hizjarioa, eta noizbehinka barruan gordeta
|
duen
ume bihurria azaleratzen zaio; egunero hamar plater apurtzen dituenaren espresio era berean maltzur eta inuzentea dauka nire gelakideak.
|
|
|
Ninfomaniatik beherako ezer ez zaie kabitzen astazakil horiei, baina hala ere lasaitzeko esan dit, oso gutxitan gertatzen dela. Holakoetan serio mantentzea izan da berak erabili
|
duen
teknika, hitzik ez egitea eta begirada errepidean galtzea. Azkenean gidariak aspertu egiten omen dira.
|
|
|
Eta ez du ezagutu nahi ere, benetako gorrotoa baitio. Munduan maite
|
duen
bakarra bere ama da, CNN kateko aurkezleetako bat. Esan didanez, hainbeste maite duen amarekin harreman estua dauka:
|
|
|
Munduan maite duen bakarra bere ama da, CNN kateko aurkezleetako bat. Esan didanez, hainbeste maite
|
duen
amarekin harreman estua dauka: telebista pizten du gauero, eta ordubetez bere amaren aurrean egoten da.
|
|
|
Orduantxe ikusi dut Ralphek goiz guztian zehar zenbaterainoko tentsioa pilatu
|
duen
bere barruan, militarra atetik desagertu den momentutik arnaska hasi baita, entrenatu gabeko txakur lodien antzera, hats arin eta zaratatsuarekin.
|
|
|
Eta hegan hasi garenean bere autoa ikusi dut, hodeirik ez zegoelako. Eta Belfast osorik ikus zitekeen, eta gaua pasatu dugun hoteltxoa, eta Derryra bueltatzeko Ralphek erabiliko
|
duen
errepidea, eta zer ez.
|
|
|
Lanera bidean, egunero legez, Seat zaharra estarterraren bidez jarri behar izan dut martxan, inork errespetatzen ez
|
duen
stop seinalea aurkitu dut beti bezala ehun metro harago, bariantea, bihurgune baten atzetik osaba Pedroren baserria. Bere ardiak ikusi ditut:
|
|
|
larunbatetako parranda bietan, eta beste behin astean zehar. Ralphekin
|
duen
antza keinuetan, imintzioetan nabaritzen zaio batez ere. Hiru aldi horietan ahalik eta garrantzi gutxiena eman nahi izan diot gertaera horri:
|
|
|
maite ez dudanarekin bikote bizitza ia normala egiten ari naiz, gerta daitekeenaz beldurtuta. Eta Txemaren lagunik onenarekin larrua jotzen, eta Jabiren antza
|
duen
irlandar batekin maiteminduta, eta batek daki zenbat gauza absurdu gehiago.
|
|
|
Ezin dut sinetsi. Barkatuko didazu, Bitakora, baina ezin dut oraindik ondo ulertu honek guztiak zer esan nahi
|
duen
. Galduta nago, baztertuta, ahaztuta, bakarrik, inoiz baino bakartiago.
|
|
|
Azken aldiz Seat zaharra estarterraren bidez jarriko dut martxan, inork errespetatzen ez
|
duen
stop seinalea errespetatuko dut (ekintza sinboliko soil bat izan daiteke), bariantea gero, eta hain txarto peraltatutako bihurgune horren atzetik osaba Pedroren baserria ikustera ez naiz iritsiko. Seguru naiz, halere, gaur ez dela ardirik egongo larrean.
|
|
|
Baina askatasunak, iturriko urak bezala, bere jabe izan nahi
|
duen
eskuaren atzamarren artetik egin dezake ihes. Eta preso haiek korrika segitu zuten, urrunago eta urrunago.
|
|
|
Poliziak talde armatuaren aurkako operazio zabala iragarri du. Hala ere, ukatu egin dute sator lana egin
|
duen
IRAkidearen nortasunaren berri ezagutzen dutela, gaineratuz komando ilegal baten burua izan daitekeela. Hildako bost lagunen nortasunari dagokionez..." Eta izenen zerrendatxo bat zetorren jarraian.
|
|
|
dudak. Txemari ez ote zaion zauria orbainduko, edo niri ez ote zaidan itxiko, edo Txemak ez
|
duen
ahaztu nahi, edota neu naizen ahazteko gogorik ez duena.
|
|
|
Badakit itzuliko dela. Eta parez pare geratuko gara, isilik baina irribarrez, biok dakigulako besteak zer sentitzen
|
duen
. Musu emango diot, eta urez estalitako denbora galdua berpiztuko dugu.
|
|
|
turismo bulegora joan eta bertako aterpetxeen zerrenda eskatu. Ondoren, altxorraren giltza zerrendako izenen bat izateak ematen
|
duen
ziurtasunaz, banan banan ahalegintzen zen: " Neptune"," Railway"," Sugan".
|
|
|
Ez da harritzekoa, beraz, Corkera iristerako arratsaldea izatea. Eta nola hiri horrek ez
|
duen
ikusteko larregirik, eta batez ere itsasoa sumatzeak gehiago animatu nauenez aspalditik amestutako mendebaldera ahalik eta azkarren heltzeko, ba, arrazoi horiek medio, Corketik alde egitea erabaki dugu. Rocío, gainera, egona zen jadanik Irlandako hego hegoko hiri honetan, eta ez zuen errepikatzeko gogorik.
|
|
|
ohetik jaiki eta egunean gertatuko zitzaidana ia minutuz minutu ezagutzen nuen. Banekien ze arropa jantzi behar nuen, termostatoak hamar minutu behar zituela ura berotzeko, Seat zaharra estarterraren bidez jarri nuela martxan, inork errespetatzen ez
|
duen
stop seinalea ehun metro harago zegoela, bariante berria, bihurgune baten atzetik osaba Pedroren baserria. Bere ardiak ikusten banituen arratsaldean euririk egingo ez zuela ere banekien, eta gero egunero aurreratzen ninduen zoroa zegoen (kilometro batzuk lehenago edo geroago, beti erakusten zizkidan bere atzealdeko pegatinak:
|
|
|
Azken finean Txemak ez zuen zertan bisitatu ere; adeitasunezko keinu bat eskaini eta hara, ia txakurrak ere gainera bota zizkion. Ea kontzientzia lasai
|
duen
... falta zena: nahikoa sufritu, eta gainera heriotza baten karga ez zion, ba, zamatu?
|
|
|
Edo horregatik hain justu, gustuko ez dutelako. Berak ere bazekien gogoratzera bultzatzen
|
duen
edozerk atzeraka botatzeko moduko hatsa zabaltzen zuela, baina dastatu beharra sentitzen zuen.
|
|
|
Hamar kilo eta laurehun gramo. Aurreko egunak telebistako eguraldi saio guztiak aztertzen igaro zituen, arrakasta handirik gabe hala ere, zaila izaten baita Europa osoko eguraldia erakusten
|
duen
katerik aurkitzea. Asko jota tenperaturen berri izan zezakeen, baina zertarako.
|
|
|
Asko jota tenperaturen berri izan zezakeen, baina zertarako. Irlandako tenperaturak nahiz River Plate ko ordezko atezainaren izenak berdintsu axola behar bailioke esmeralda koloreko irlara joan nahi
|
duen
edozeini. Zerbait entzuna zuen Txemak, eguraldia senetik irtenda bizi dela bertan, eta kasu horretan motxila goraino betetzea zela irtenbide bakarra.
|
|
|
Hegazkinera igotzerakoan nabaritu dut lehendabiziko atximurkada, eskaileretatik gora Sondikako lurra urruntzen zihoala. Aurreneko bi mailak lurrera begira igo baditut ere, egoera kursiegia zela iruditu zait, zentzua
|
duen
inork ez baitu atzera begira alde egiten. Eta horregatik burua altxatu eta gora egin dut begiekin, eta oraindik beste hamar maila edo ikusi ditut nire pausoaren zain, eta abioiko atea zabalik.
|
|
|
Frogak behar dituenak, aski du kontakizuna irakurtzen hastea. Plazer hori minutu batzuez atzeratu nahi duenari, berriz, ondoren zer topatuko
|
duen
adieraziko diot hitz gutxitan, aho-gozagarri.
|
|
|
Hura ahaztu nahi eta ezinik dabilela, Eiderrek aurreko urtean Irlandara egindako bidaiaren egunkari bat topatuko du Txemak, klabe sekretuz babesturiko disketean. Eiderren arimarekin bat egiteko eta ondoren betiko ahazteko asmoz, bidaia hori bera berregitea pentsatu du Txemak, eta Irlanda mitiko horren bila abiatzen da, disketa poltsikoan, zer topatuko
|
duen
jakin gabe.
|
|
|
—Ez nikek mutur batetik bertzerat nahi, baina erdibide bat eta guztiondako tokitxo eta pausaleku bat. Baina giro hertsi honetan beldur nauk erdirat egin dezanak ere muturrerat eginen ez ote
|
duen
...
|
|
|
Handik harat, behin baino gehiagotan aditu ahal izan nion osabari erran misteriotsu hura: " Baina giro hertsi honetan beldur nauk erdirat egin dezanak ere muturrerat eginen ez ote
|
duen
...", eta, nahiz eta mementu hartan ez nion ulertu, aitzinago izanen nuen, bai, hitz haien argiak eta itzalak bereizteko parada: edo, ez al da egia ezen mutur batean itsuturik dagoenak halaxe ikusten ohi duela erdigunea bera ere, bertze muturrarekin bat eginik?
|
|
|
Ez ote dugu aski, arrazoin horren frogatzeko, Nafarroako erregina Margaritaren Heptameron eta Axularren Gero elkarren ondoan ipintzea eta konparatzea, ikusteko zein denborak ziren batarenak eta zein bertzearenak? Bai, badakit oso liburu diferentak direla, konparaezinak eta juntaezinak alde batetik, jeneroetarik hasi eta prosaren azken gorabeheretaraino; baina, bertzetik, zalantzarik ba ote dago, batari zein bertzeari darion spirituaz denaz bezainbatean, ezen Gero k ez
|
duen
zabaltasuna eta irekitasuna duela Heptameron ek, gizarte libreago eta permisiboago baten aieru eta seinale.... Eta ez al zaizu iduritzen, ildo beretik, ezen mosen Bernat Etxepa reri ere neke eta gaitz gertatuko zitzaiola egun hainbat poemaren skribatzea, nola skribatu baitzituen bere denboran?
|
|
|
—Nik aitari aditu diot, ordea... Eta jakin nahi nuke zer erran nahi
|
duen
.
|
|
|
Argitan blai, ezta? Zeren eguzkiaren argiak argitzen
|
duen
. Ergo, ilargiaren argia eguzkiarena duk.
|
|
|
alegia, denborak bere bihotza duen bezala, neure bihotzak ere bere denbora duela, eta ez duela denbora batek bertzearekin zerikusirik, zeren denbora bat baitzen makinarena, monotonoa eta beti berdina, eta bertzea odolarena, zentzuei eta sentimenduei lotua, eta barrendik bizi gaituena. Eta lehenak bere sekeretua gal bazezakeen ere, bertzeak ez, nehoiz ere ez, zeren gizonaren bihotza beti izan ohi baita sekeretu bat, zeinak bere baitan bertze sekeretu bat gordetzen
|
duen
, bertze bat eta bertze bat. Eta odolaren denbora, halatan, bertzea baino luzeago edo laburrago izan daiteke, odolak bere baitan gordetzen dituen sekeretuen arabera.
|
|
|
—Hori erran al dizue...? Aldiz, aitzina egiteko balio
|
duen
filosofia maite diat nik, numeroa oinarri duena eta ez hitza. Zeren hitzak zehatza behar bailuke eta numeroaren zerbitzuan:
|
|
|
—Eta orain erradak, Joanes, zertarako balio
|
duen
eskolastikak...
|
|
|
Eta nik neure egoitzarat joan behar nuen, bai, baina ez nuen jada joan nahi, hain bainengoen, zinez, zurekin arrai eta neure gogara. Eta dudos nengoen berriro, Jainkoak apez izaiteko deitu ote ninduen, zeren eta nik uste bainuen ezen, apez izaiteko, gozorik ez
|
duen
ate estua iragan behar zela eta nork bere buruari uko egin behar ziola, baita lizifrinaz eta zilizioez baliaturik ere, hala behar izanez gero; ordea, zure hitzetarik bertze mundu bat igar nezakeen, zeina baitzen zabalagoa eta gozoagoa, eta zeinak erakarri baininduen hatsarretik beretik... Eta mudantza haren seinaleak neure baitaren baitan sentitzen nituen jada, zeren eta goiz hartan, etxetik jalgi eta unibertsitaterako bidean jarri nintzenean, segur bainengoen Jainkoaren deiaz, eta arratsaldeko lehen ordu hartan, aldiz, zure etxetik jalgitzerat nindoanean, ez hain segur, barrenean zerbait hautsi izan balitzait bezala.
|
|
|
Eta, halako batean, geure izenaren hotsak itsutzen gaitu, eta zernahi egiteko prest izaiten gara, baita geure izenaren izenean bertzeena estaltzeko eta zanpatzeko ere. Ordea, izenetarik eta hotsetarik haratago biziko bagina, izenik ez
|
duen
Hura edirenen genuke, izenik ez duelako berez dena eta izen guztiak bere baitan biltzen dituena, eta edirenen genuke, halaber, agian, geure zinezko izana... Horregatik, hartaraz gero, noiz eta neure buruari galdetzen baitiot zer naizen, katoliko edo protestant, ihardespen bera emaiten diot:
|
|
|
" Jauna: nik ez dakit non dagoen egia, jaun Marcelek ote zuen edo osaba Joanikotek ote
|
duen
, edo aita Bartolomek, baina badakizu dagoen lekurat eginen nukeela, baldin non dagoen baneki, eta, bitartean, egin bedi..."
|
|
|
Baina, geometriatik gramatikarat gatozela, ezagutzen ote duzu euskal berboaren struktura... eta sinetsiko ote didazu ezen struktura horrek pentsarazten didala ezen euskara zinez izan zitekeela Paradisuko lengoia? Izan ere, jauregian urteetan izan dugu gizon jakintsu bat, jaun Marcel Dibarsoro zeritzana, duela hilabete guti batzuk hil zena, goian bego...; bada, jaun Marcel gure etxeko mutilen prezeptorea izan zen, eta hark irakatsi zidan euskal berboak gordetzen
|
duen
altxorra; eta harrigarria da, zeren eta, euskaraz mintzatzen garen bakoitzean, logika eta matematika mintzatzen ari baitzaizkigu bide batez, ezkutuan bada ere, berboaren baitarik eta berboaren muinetik... Baina hori ere irakats diezazuket, nahi baduzu, bertze egun batean...
|
|
|
Egun hartako irakurraldietarik batean, Aaronen eta Faraoiren sazerdoteen arteko auzia kontagai
|
duen
Bibliako pasartea oroitarazi ziguten: pasarte hura, zeinean aditzerat emaiten baitzaigu nola Aaronek erdietsi zuen, Jehovaren garaziaz, eskuan zeramàn makila suge bihurtzea, baina baita nola egiptoarren Jainkoa ez zen gutiago izan, halako suertez, non bertze hainbertze erdietsi baitzuten haren sazerdoteek ere beren eskumakilekin, harik eta sugeak borrokan hasi eta Aaronenak egiptoarrenak irentsi zituen arte, frogatzen zelarik, gisa hartan, ezen israeldarren Jainkoa zela egiazko eta zin zinezko, eta ez egiptoarrena.
|
|
|
Ai, jaun André, ez dizut kontatuko zein arrai eta alegera sentitu nintzen alabantza haiekin, zeren kontaezina bailitzateke, baina jakizu, halarik ere, ezen tipi geratuko nintzatekeela, baldin erranen banizu ezen, nola oiloak, arrautza errunez gero, kakaraka eta zalapartaka aldarrikatu behar izaiten
|
duen
bere balentria lau haizeetarat, hala sentitu nintzela ni ere, munduari nor nintzen edo nor izan nintekeen erakusteko gogo ezin biziagoarekin, zeren, aitzina beha, Urbiaingo filosofo tipi hura Urbiaingo doktore edo Urbiaingo jakintsu bihur baitzitekeen, Hiponako edo Akinoko maisuen pareko. Eta guztiz konbentzitu nintzen orduan, nobizio maisuari adituz gero, ezen studioak bihurtu behar nituela neure bizitzako ardatz, baita neure begi bihotzen aitzineko eta gibeleko muga ere, lehen urrats eta azken.
|
|
|
Baina, liluraturik banengoen ere, hats har nezakeen oraino, uretan dagoen arrainak bezala. ...alako egoeran zeudèn hainbat eta hainbat estudiante, apezteko edo ordenatzeko asmotan haiek ere, ordena batean zein bertzean, zeren, jesuitak Salamancan eraikitzen ari ziren edifizio bikain famatua, non baitzuten kolejioa, ez baitzen enetako tokia, han irakasten ziren gaiak, trivium a eta quadrivium a, Iruñako kolejioan ikasi nituenez gero—, sareetarik libratu nahian lehorrerat jauzi egiten
|
duen
arraina bezala, hatsik gabe geratu bainintzen ni ere bat batean. Izan ere, nik uste nuen ezen jakintasunak —zinezko eta minezkoak— gorputz sendo eta gotor bat zuela eta, aldi berean, airosa, Burgosko katedralaren antzekoa.
|
|
|
Eta, honegatik edo hargatik aitaz ordu arte kexu izan banintzen ere, mementu hartan ez, zeren ezin eskuzabalago jokatzerat baitzihoan, bere bizia ere Mattinenaren faboretan jarririk... eta zeren hura ezin izan baitzitekeen buruan dirua baizik ez
|
duen
merkatari baten obra, baina zinezko heroi batena. Eta kontsiderazino haiek ene beldurraren areagotzea ekarri zuten, zeren eta istant hartan nabaritu bainuen ezen bihotzez maite nuela aita ere, luzaroan mesprezatu eta arbuiatu izan nuen arren.
|
|
|
Baina bertze interpretazino honetan balegoke alderik, zeren nik ez bainuke gizona munstrotzat hartuko, bere bakarrean eta bere osoan anitz moldetakoa delako eta bere aniztasunean osoa eta bakarra; aitzitik, ez al duzu uste ezen, noiz eta aniztasun horretan zati batek bertzeak irensten baititu, bihurtzen dela gizona, edo bihur daitekeela, nehoiz baino munstroago, zeren jabetzen baitzaio orduan osorik ideia bat eta behako bakar bat eta zeren, behako horretan itsuturik, hartzen baititu ondoren armak bertzeen hiltzeko, nola gertatu izan baita Europako lurrak urte luzeetan hondatu eta esteialdu izan dituzten gerla erlijionezkoetan...? Eta ez ote duzu uste, halaber, ezen, zenbatenaz zabaltzenago dugun bihotza eta adimendua, hainbatenaz gehiago uler dezakegula ezen hainbat partez eginik gaudela... eta parte batean garela ardi, bertze parte batean otso, eta gizon bakoitza bere ardiak bizi duela, nola otsoak ere bizi
|
duen
–
|
|
|
—eta, bere teoria hura azaldu ondoren, bere ondoreak atera zituen—: Ez, Pedro, libertatea ez duk ilusione hutsa, are gutiago Urbiain bezalako toki batean, non bere kabuz pentsatzen
|
duen
gizonak nekez hats har dezakeen... Izan ere, Urbiainen Aristotelesen filosofia duk oraino nagusi, zeinari Erromako elizak sostengua emaiten dion —eta, handik aitzina, Aristotelesen filosofiaren hutsen berri eman zion eta aita Bartolome Ziaurrizkoaren etortzearena... eta erran zion, halaber, gezur haien aurka ukoa baizik ez zitzaiela geratzen, ukoaren egia; eta, isilune labur baten ondoren, basoan zituen arno hondarrei azken kurka emaiten ziela, akabatu zuen—:
|
|
|
—Hago lasai, Joanes —ihardetsi zidan osaba Joanikotek—, zeren eta Jainkoak behin mugitu baitzuen bere hatza, mundua sortu zuenean, eta ez dik berriro mugituko. Izan ere, Jainkoa akasgabea duk, baita Hark egin lehen mugimendua ere, bertze mugimendu guztien katea ekarri duena eta etengabeko kreazioaren katea, eta, hala, ez dik gu bezala okerrak xuxentzen ibili beharrik, egiten
|
duen
guztia zuzena delako...
|
|
|
Eskriturak interpretatzeko libertatea, konparazione. Izan ere, ez diat gizonon autoritatea harrointzat
|
duen
egia sinesten, Jainkoaren izenean bada ere, zeren eta autoritateak ez baitu, bertzerik gabe, egia frogatzen. Eta hala sartu zian hanka Erro mak Galileorekin...
|
|
|
—Bai, beharrezkoak izan litezkek, baina ez funtsezko, zeren eta, arestian erran diadan bezala, Jainkoak bere unibertsoarekin sortu zuen tenplua haien gainetik baitago, eta zeren hura baita funtsezko. Izan ere, gizonak egiten
|
duen
oro gizonak kutsatua duk, Jainkoaren izenean bada ere, gizona berez eta izaitez kutsaturik dagoenez gero; ordea, Jainkoak xuxenean egina kutsaezina duk, Hura kutsaezina delako. Baina, hik nahi baduk, etsenplu batekin ilustratuko diat erran nahi diadana.
|
|
|
Eta, baldin Galileorekin horrela hasten bagara, nork daki non akaba dezakegun: nork daki, bai, egunen batean norbaitek Mironen diskoboloa ikusi eta, pertsonak, lekuak eta denborak nahasturik, erranen ez ote
|
duen
: " Horra hor Galileo, bere harriarekin esperimentatzeko asmotan...!".
|
|
|
Izan ere, haur ginen amaren baitan eta haur hura izaiten segitu nahi genuke. Eta, nola haurra amaren sabelean baita guztiz dohatsu, zeren eta behar
|
duen
guztia amak emaiten dion, eta nola amaren mundutik kanpokorat jalgitean hasten den nigarrez, zeren eta mundu zaharra uzteak mina eta oinazea dakarkion, hala, sineste zaharrean dagoenak bere sinestean bizi nahi luke, ahalik eta gozoen, betiko, zeren eta mundu berri ezezagunaren beldur den eta libertatearen beldur.
|
|
|
pobrearen seme langileari, edo handikiaren seme alfer lantsuari...? Erran behar ote dizut ezen talentuek eta merituek baino gehiago sehaskak erabakiko lukeela auzia, sehaska delako talentuen talentua, bertze talentu guztiak baino hagitzez gehiago balio duena, nahiz eta, bertzalde, ez
|
duen
nehongo meriturik?
|
|
|
Vanitas vanitatum et omnia vanitas. Zeren, nola denboraren seme alabak garen, eta hitzak, orobat, gure seme alabak diren, hala, denboraren bilobak dira haiek —eta denboraren menekoak, beraz, gu bezalaxe—, baita hitzik handiusteenak eta ustez handienak ere; eta nola, bertzalde, gorputz orok bere baitan
|
duen
ereinik denboraren harra, denborarekin indartzen eta bortizten dena, kementzen eta adoretzen, halako suertez, non, lehenago edo berantago, gorputza bera ere guztiz jaten duen eta itxura kanpo ederra ezabatzen, hala, berdin gerta liteke hitzekin. Zeren eta hitz bakoitzak ere bere gorputza baitu, bere baitan eta bere gerizpean har ttipi ikustezin bat aterbetzen duena, eta handituz eta handituz joan daitekeena, baldin hitzak, hanpatzearen hanpatzeaz eta erabiltzearen erabiltzeaz, higatzerat eta galtzerat egiten badu.
|
|
|
Vanitas vanitatum et omnia vanitas. ...k, orobat, gure seme alabak diren, hala, denboraren bilobak dira haiek —eta denboraren menekoak, beraz, gu bezalaxe—, baita hitzik handiusteenak eta ustez handienak ere; eta nola, bertzalde, gorputz orok bere baitan duen ereinik denboraren harra, denborarekin indartzen eta bortizten dena, kementzen eta adoretzen, halako suertez, non, lehenago edo berantago, gorputza bera ere guztiz jaten
|
duen
eta itxura kanpo ederra ezabatzen, hala, berdin gerta liteke hitzekin. Zeren eta hitz bakoitzak ere bere gorputza baitu, bere baitan eta bere gerizpean har ttipi ikustezin bat aterbetzen duena, eta handituz eta handituz joan daitekeena, baldin hitzak, hanpatzearen hanpatzeaz eta erabiltzearen erabiltzeaz, higatzerat eta galtzerat egiten badu.
|
|
|
Ez ote zuen, bada, sala hark erakusten, hasteko, aitaren boterea eta ahala? Zeren, nola ahal duenak ahal bitartean iraun nahi izaiten
|
duen
eta ez iraungi, hala, ez ote du boteredunak, ondorez, iduri egin behar eta itxura eman ezen denboraren gainetik dagoela eta bere esentzia ez dela nehola ere botere tenporala, baina eternala, eta ez behin behinekotasuna, baina betikotasuna. Eta zer hoberik, hartarakotz, iraganean akabatu pieza haien hezurrak eta adarrak erakustea baino, aitak guztiz berea balu bezala heriotza erabakitzeko ahala, jainko tipi bat iduri?
|
|
|
Eta aski zuen, bertzalde, haien burezurrak erakustea: ...ita buruaren sostengu, eta nola baita burua, aldi berean, osotasunaren sinbolo eta orde, halako tailuz, non horregatik erraiten baitugu ezen, artalde batez ari garelarik, hainbat ardi edo hainbat buru dituela, hala, galderari galdera eratxikitzen diodala, burezurra baizik ez erakusteak ez ote zekarzkion aitari bi ondore, zeren, alde batetik, nola burezurrak gorputz osoak baino toki gutiago hartzen
|
duen
, ale gehiago sar baitzitzakeen espazio berean, eta zeren, burezur haiek guztiak, bertzetik, behetik gorako horma bertikalean jar baitzitzakeen, ikusleen behakoa ere halakoa izan zedin, beheitik gorakoa, nola izan ohi baita bere sumisionea eta menekotasuna sinatzen dutenen behakoa?
|
|
|
Baina ezta bertze edozein bi pertsona ere, benturaz, nork bere mundua duelako, propiala eta berezia, eta nor bere mundutik mintzatzen delako, azken batean. ...ten— ez da zure sagarra —Donejoane bezperan jan zenuen sagar hura, oraino ere gau hartako sua oroitarazten dizuna—, ezta harena ere —otsailean edo sagardo bihurturik nahiko lukeen festazale hordiarena, zeinari txalapartaren hotsak ere oroitaraziko baitizkio— Eta euskaldun guztiok sagar deitzen diogu sagarrari, baina bakoitza bere sagarrak bizi du, bakoitza bere zoroak bizi
|
duen
bezalaxe.
|
|
|
Eta, nola Eguzkia sistema planetario berriaren zentroa den, hala, adimenduaren bertze argi hori diagu —eta gizona bera, azken finean— mundu berriaren zentro eta erdigune. Eta, gizonak bere baitarik kanpoan zuèn zentroa bere baitarat ekartzen duela, ikuspuntu berri batez etsamina zezakek bere burua, baita buruz buru
|
duen
mundua ere. Eta naturan gertatuaren argibideak naturan aurki zitzakek, eta historiarenak historian.
|
|
|
Nihil necesse sapienti est, erraiten zuen Senekak, eta baldin egia bada ezen jakintsuak ez duela deus ere behar, orduan, jakintsuagoak ziren indiar haiek konkistatzaileak baino, eta jakintsuagoa zen, halaber, don Fran tzisko bertze anitz jende baino, zeren eta honek ere deus guti behar baitzuen bizitzeko. Eta, baldin egia bada ezen jakintsuak bere burua ezjakintzat duela, nola erraiten baitzuen Publilio Siriarrak —Non pote non sapere qui se stultum intelligit—, jakintsua zen orduan don Frantzisko, zeren ikasleak baino gutiago dakiela aitortzen
|
duen
irakaslea, nola aitortu baitzuen berak, kontatuko dizut noiz, ez baitzitekeen bertzerik izan. Finean, Prima docet rectum sapientia, erraiten zuen Juvenalek, eta ezin uka ezen don Frantzisko gizon justua eta zuzena zela, eta bide justutik eta zuzenetik ibili izan zela, eta zuzentasun hura izan zitekeela haren jakintasunaren froga.
|
|
|
—erran zion, beltzuri— Arraioa! Hutsari buru egiteko modu bikaina bai hori... burua hutsik
|
duen
norbaitentzat! Ordea, hori baino gogorragoa hintzela uste nian nik...
|
|
|
Baina kontu hura ere ez zuan behar bezala joan, eta etxeko andereak saloi batean musuka harrapatu gintuèn egun batean eskandalua sortu zuan... Eta, nola manatzen duenaren etxean manatzen duenak baizik ez
|
duen
arrazoin, hala, gure artekoen falta eta hobena niri egotzi zidatean... egotzi ninditean, finean, gabrielitarren etxetik. Egia duk ezen ez zidatela Fulberto kalonjeak Abelardori egin ziona egin, noiz eta Fulbertok jakin baitzuen ezen Abelardo bere iloba Eloisarekin ibiltzen zela, eta neurekin daramatzadala oraino, halatan, neure gizonezkotasunaren frogak, nahiz eta zertarako ez dakidan, geroztikako haratuzte luzea kontuan izanik... baina ikusten duzue ene harreman haien ondore gaixtoa.
|
|
|
Eta ahantz ezazu Maddalen, neskame bat izanik, jostailu bat izan baitaiteke, gehienik ere, Joanikoten eskuetan... Aldiz, etxetik egotziko bagenu eta jostailuari jostailuak ez
|
duen
inportantzia emanen bagenio, kontrakoa izanen litzateke ondorea, eta orduan bai seta eta tema litekeela Joanikot... Halarik ere, gaur bertan egonen naiz anaiarekin, eta erranen diot tentuz eta zentzuz ibiltzeko eta ez nabarmentzeko..."
|
|
|
Eta anaiaren bertze hitz haiek bertze su bat piztu zidaten. Eta, nola suak ez
|
duen
sua iraungitzen, baina bizkortzen eta biziagotzen, hala sentitu nintzen, ondorez, bi aldiz suturik. Ordea, nola ezin itzal bainezakeen su hura ukabilez, desiraren alorretarik bideratu eta irion nuen neure su hura.
|
|
|
—Esker mila... Baina meritua ez da enea, irakaslearena baizik, zeren Salvatore Rosa izan bainuen irakasle, Napolik azken urteotan eman
|
duen
poeta pintore musikaririk handiena...
|
|
|
" Eliza katolikoa Kristorekin jaio zen; protestanta, aldiz, Lutherorekin, eta, beraz, Kristok fundatu zuen Eliza Katolikoa eta Lutherok protestanta. Eta, orain, erabaki zuek, fundatzailearen arabera, nork
|
duen
arrazoin...", korua Credo aren bertset hari lotu zitzaionean, hain zuzen ere, zeinak dioen: et unam sanctam catholicam et apostolicam ecclesiam; eta hain eder eta hain paregabe iduritu zitzaidan ikusten eta aditzen ari nintzena, non bururatu baitzitzaidan ezen, egiaren eliza, eliza katolikoa baizik ez zitekeela izan; eta koruak errepikatu zuen:
|
|
|
—Orain, berriz, Bernini dago modan, eta ez da harritzekoa. Izan ere, ikustekoa da hark basilikan egin
|
duen
baldakina... eta are ikusgarriago oraino, akabatu berri duen San Pedroko plaza. Izan ere, nork erran zezakeen ezen zura marmol bihur zitekeela, eta marmolezko baso bat eraiki zitekeela, halatan, hiriaren erdian?
|
|
|
—Orain, berriz, Bernini dago modan, eta ez da harritzekoa. Izan ere, ikustekoa da hark basilikan egin duen baldakina... eta are ikusgarriago oraino, akabatu berri
|
duen
San Pedroko plaza. Izan ere, nork erran zezakeen ezen zura marmol bihur zitekeela, eta marmolezko baso bat eraiki zitekeela, halatan, hiriaren erdian?
|