|
2009
|
|
|
Ta, barruan, edolan, ta etxean jo naun atea. Da neu baino gazteago neba
|
batek
urte osten». «Ama, eztakixu ateatan nor dagon?» Da:
|
|
|
Da uzaba geureak euki aben hurrungo etxe
|
baten
neba bat ezkondute, uzabak, arreba bat. Da hak ezetuten nindun ni ondo, da karo ume txikarrak ekozan hak pe, bost.
|
|
|
Da uzaba geureak euki aben hurrungo etxe baten neba
|
bat
ezkondute, uzabak, arreba bat. Da hak ezetuten nindun ni ondo, da karo ume txikarrak ekozan hak pe, bost.
|
|
|
Da uzaba geureak euki aben hurrungo etxe baten neba bat ezkondute, uzabak, arreba
|
bat
. Da hak ezetuten nindun ni ondo, da karo ume txikarrak ekozan hak pe, bost.
|
|
|
Da handik i urtebete edo bi eztakit ixingo bazirean, Bilbora joan nitzen, eztait pa, errekaduren
|
bat
eiten, eztait zetan. Da esan notsen, ontxe be akorduan deket ze lekuten, Bidebarrietan, kantoian, topau neuen hori uzandreori.
|
|
|
Da: «Igual da, biok
|
batera
eroaten bagaituez kartzelera be igual da, ba». Da eneuen jo «portxiripa» eskape ein ostelako.
|
|
|
personeari noberari letxen ein beharrekoan kargu, bardin da krieda nahi kriedu, ezta?, sikeran be sostenidu umeari mantenidu edo jaten emon edo toketan dan moduen. Ba, batzuk batzuk kriminalak baino txarraoak direz,
|
bata
. Holangoxe gauzak toka jate niri egitea gero!
|
|
|
Da
|
baten
, auzoan egon zan andra alargune, da andra alargune badoie ta esanosten, ba, ze: «Zure aitek eta amak eztaurie jakingo zu zelango etxean zauzen».
|
|
|
Da ezebe enekin. Bueno, etorri zan handik zortzi bet egun barru, ta ama ikusi naun orduen estazinotik geure etxerantza, ba, negar
|
baten
hasi nitzen. Da uzandre horrek esaosten:
|
|
|
Bueno. Egun
|
baten
banao, ta uzabaori beharrean, uzandriaz ta. Umea negarrez euki naun ate kontran, da eztakit ba zegaitiño, ta uzandrea badator...
|
|
|
Umeak engainetan dauriela, da umeak hau te umeak hori, te bueno ba. Ni negar
|
baten
, amari itxi gure ez nik honakin beragaz etorteko. Da, arinago, lehenagoko gurasoak, oingoak be gureko dotsie, baina lehenagokoak koiteduk gura ixen arren etxean, da, bakixu, mantenidu ein behar da, apareju.
|
|
|
Ama defunteak neure moduen buruko painelue eukite euen, da halangoxe buruko painelu baten estu erropak neureak. Da etorri zen gixon
|
bat
eske, gixon altu bet etorri zen. Da, beitiozu, nire aitek eta amak ezeuen jakin ha gixona nongoa zan be, egundo ikusi bakoa.
|
|
|
Da tranbiek erraile deko, erraile euken, da Igorren akorde jatan: «Bueno, deskuidu
|
baten
etxera etortea pentsetan bot, erraileri begitu biotset». Nondik etorri edo.
|
|
|
Da eneuen jakin nora noanik pez. Ama defunteak neure moduen buruko painelue eukite euen, da halangoxe buruko painelu
|
baten
estu erropak neureak. Da etorri zen gixon bat eske, gixon altu bet etorri zen.
|
|
|
Cesare Pavese ren Il mestiere di vivere (1950), Bizitza lanbide izenburuaren oihartzuna eta omenaldia. Arestian esan dut Magrisek bezala ibilbide geografiko
|
batean zehar
eginiko hausnarketa sozio historiko eta literario «apala» egitea zuela xede; sakonean, ordea, kultur langintza ofizio bilakatu duenaren bizitza bilakatu zaio hizketagai. Turingo arkupeetako oregano usainaren usman, Pavesek bere burua hil zuen Hotel Romara joaten diren «jakin gose morbosoak» aipatzen ditu.
|
|
|
Turingo arkupeetako oregano usainaren usman, Pavesek bere burua hil zuen Hotel Romara joaten diren «jakin gose morbosoak» aipatzen ditu. Banago Lertxundi ez zela mitomano
|
bat
gehiago, bera errumes joan zela, errespetua erakustera.
|
|
|
Oso egokia iruditzen zait, Lourdes, italiar literaturak eta kulturak Lertxundiren lanean izan duten garrantzia azpimarratzea, garrantzia presentzia bilakatzen baita zenbaitetan. Gogoan dut Ihes betea eleberriaren zati nabarmen
|
bat
Triesten kokatzen duela, eta eleberriko protagonistetako bat Umberto Saba bera dela. Gu ere izan ginen, Italia, bizitza hizpide bidaia liburuaren atzetik, Triesten, eta joan ginen Sabak bere garaian lan egin zuen liburu dendara, gaur «Libreria antiquaria Umberto Saba» den horretara.
|
|
|
Oso egokia iruditzen zait, Lourdes, italiar literaturak eta kulturak Lertxundiren lanean izan duten garrantzia azpimarratzea, garrantzia presentzia bilakatzen baita zenbaitetan. Gogoan dut Ihes betea eleberriaren zati nabarmen bat Triesten kokatzen duela, eta eleberriko protagonistetako
|
bat
Umberto Saba bera dela. Gu ere izan ginen, Italia, bizitza hizpide bidaia liburuaren atzetik, Triesten, eta joan ginen Sabak bere garaian lan egin zuen liburu dendara, gaur «Libreria antiquaria Umberto Saba» den horretara.
|
|
|
Halaxe deskribatu zuen Lertxundik Ihes betea lanean: «Argiari eman zion eta lokalaren erdi erdian zintzilik zegoen bonbilla
|
bat
piztu zen. Denda osoa, goi eta behe, liburuz gainezka zegoen, liburu metak bazter guztietan:
|
|
|
Nik irakurritako liburuak aipatuko ditut orain, Jokin Muñozen Antzararen bideak nobelarekin hasita. Fikzio liburu
|
bat
hartzen dudanean zera bilatzen dut: istorio interesgarri ondo kontatua.
|
|
|
Eta niretzat Jokin Muñozenak baldintza horiek betetzen ditu, eta beste batzuk gehiago. Agian batzuentzat interesgarritasuna gaitik bertatik dator, hau da, «gure gerraren» gainean idatzitako nobela
|
bat
izatetik. Agian ez:
|
|
|
Bestalde, Anjel Lertxundiren Zoaz infernura, laztana idatzian tragedia humano
|
bat
agertzen zaigu, ondo muntatuta, esango nuke modu zinematografiko batean muntatuta, baina istorioaren interesgarritasunaren iragazia doi doi pasatzen duena.
|
|
|
Bestalde, Anjel Lertxundiren Zoaz infernura, laztana idatzian tragedia humano bat agertzen zaigu, ondo muntatuta, esango nuke modu zinematografiko
|
batean
muntatuta, baina istorioaren interesgarritasunaren iragazia doi doi pasatzen duena.
|
|
|
Kirmen Uriberen Bilbao New York Bilbao nobelak(?) erakusten du nola ezin zaion mugarik jarri prosazko lan idatzi
|
bati
. Irakurri nuenean, memoria liburu bat zela iruditu zitzaidan (edo autofikzioa).
|
|
|
Kirmen Uriberen Bilbao New York Bilbao nobelak(?) erakusten du nola ezin zaion mugarik jarri prosazko lan idatzi bati. Irakurri nuenean, memoria liburu
|
bat
zela iruditu zitzaidan (edo autofikzioa). Lan honetan zer den fikzio eta zer ez, bigarren mailako kontu bat da.
|
|
|
Irakurri nuenean, memoria liburu bat zela iruditu zitzaidan (edo autofikzioa). Lan honetan zer den fikzio eta zer ez, bigarren mailako kontu
|
bat
da. Egileak bere joan etorrietan interesa pizten digu, eta irakurrian eraman egiten gaitu.
|
|
|
Egileak bere joan etorrietan interesa pizten digu, eta irakurrian eraman egiten gaitu. Hori nola lortu duen ikusteko nik behintzat bigarren (edo hirugarren) irakurketa
|
bat
egin nuke.
|
|
|
Euskal idazle galduaren bila() liburua ere irakurri dut. Euskal literaturaren erretratu
|
bat
da, baina iraganeko argazkien negatiboen moduan ikusita. Eta euskal literaturaren historiaren ikuspuntu desberdin honek beste historia batzuk osatzen ditu, eta hori beti da interesgarri literaturaren historia interesatzen zaionarentzat.
|
|
|
Bizia lon gai berari heldu ziola argudia liteke, baina nire ustez Antzararen bidea lan osoagoa da. Eta ez dut hau esaten nobela
|
bat
delako; Bizia loko narrazioetako batzuk topikoetan erortzen zirela iruditu zitzaidan eta, alde horretatik, obra bezala ez ninduen asebete. Antzararen bideak, berriz, egoeraren konplexutasuna ezin hobeto jasotzen du.
|
|
|
Antzararen bideak, berriz, egoeraren konplexutasuna ezin hobeto jasotzen du. Bizia loko «Mekanoa» narrazioa (nire ustez, bildumako onena) gogora ekarri dit puntu batzuetan, biek ala biek tragediaren neurria (familia berean alderdi kontrajarriak egotea, horixe da, azken
|
batean
, gerra zibilaren oinarria) azalerazten dutelako.
|
|
|
«Gure gerra» hori gurea bakarrik ote den, baina, ez dut batere argi. Egia da gertaera historiko eta geografiko konkretu
|
bati
heltzen diola idazle nafarrak, baina haren atzean dagoen gogoeta unibertsala begitantzen zait niri. Akaso «gurea» bezala jotzen dugu oraindik gainditu gabe dugulako, isiltasunaren espiralak katarsirako unerik izatea eragotzi digulako.
|
|
|
Gaurkotasun handiko gaia da memoria historikoarena, ez bakarrik geurean, baita inguruko literaturetan ere,
|
batez
ere, Holokaustoaren inguruko ikerketen ondorioz. Helburu etikoa du kasuotan literaturak, iraganeko sarraskiak berriro errepika ez daitezen arakatzen baitira behin eta berriro itxi gabeko zauriak (Assmann).
|
|
|
Oroimen leku kontsidera genitzakeen hainbat elementu eta objeturen inguruan antolatzen da narrazioa, dela Sorollaren koadroa, dela Jesusen lagunarteari egindako argazkia? baina hori bakarrik ez, Donostia berri
|
bat
begitantzen zaigu eleberrian, ohiko hiri turistiko edo ederraz oso bestelakoa. Portu giroa da nagusi (84), eta «jitoan dabiltzan» galtzaileen erreinu horretan rock&rollak, drogak, eta literatura mota batek (zientzia fikzioak, abentura eleberriek?), benetako errealitatea beste leku batean dagoela oroitaratzen digute.
|
|
|
baina hori bakarrik ez, Donostia berri bat begitantzen zaigu eleberrian, ohiko hiri turistiko edo ederraz oso bestelakoa. Portu giroa da nagusi (84), eta «jitoan dabiltzan» galtzaileen erreinu horretan rock&rollak, drogak, eta literatura mota
|
batek
(zientzia fikzioak, abentura eleberriek?), benetako errealitatea beste leku batean dagoela oroitaratzen digute. Keak eta gauak bustitako giroa nagusitzen da nobelan, espazio alternatiboak gailentzen dira.
|
|
|
baina hori bakarrik ez, Donostia berri bat begitantzen zaigu eleberrian, ohiko hiri turistiko edo ederraz oso bestelakoa. Portu giroa da nagusi (84), eta «jitoan dabiltzan» galtzaileen erreinu horretan rock&rollak, drogak, eta literatura mota batek (zientzia fikzioak, abentura eleberriek?), benetako errealitatea beste leku
|
batean
dagoela oroitaratzen digute. Keak eta gauak bustitako giroa nagusitzen da nobelan, espazio alternatiboak gailentzen dira.
|
|
|
Beste hari
|
bati
helduko diot nik orain. Jean Louis Davant-i Berrian() eginiko elkarrizketan aipatzen du berriki, bai Jurgi Kintanak Urre urdinaren lurrinan eta bai Kirmen Uribek bere liburuan euskal literaturaren inguruan egiten duten hausnarketa.
|
|
|
Jurgi Kintanak, bestalde, «euskal idazle galduaren bila» egiten duen bilaketan Iban Zalduak proposaturiko kimera
|
baten
ehizari ekiten dio, soil soil esanda 1810 eta 1940 artean euskal literaturan falta omen den poeta sinbolista edota nobelagile errealistaren bilaketari. Liburuak, Uribek eskatu bezala, etxeko ateak zabaltzen dizkio irakurleari eta ustezko txirotasun edota desordenu horren zioez hausnartzen.
|
|
|
Ez dakit oso ados nagoen Azkueren eta Agirreren arteko enkontruari ematen diozu (e) n garrantziarekin, atal hori irakurri nuenean eleberriaren hari tematiko nagusitik ihes egiten zuen hausnarketa gisara ulertu bainuen neuk. Edo beste modu
|
batera
esateko, azken unean gai/ hari narratibo berri bat eransten zela iruditu zitzaidan, hausnarketa interesgarria iradoki arren, ordura arteko lerro eta koherentziatik aldentzen zena.
|
|
|
Ez dakit oso ados nagoen Azkueren eta Agirreren arteko enkontruari ematen diozu (e) n garrantziarekin, atal hori irakurri nuenean eleberriaren hari tematiko nagusitik ihes egiten zuen hausnarketa gisara ulertu bainuen neuk. Edo beste modu batera esateko, azken unean gai/ hari narratibo berri
|
bat
eransten zela iruditu zitzaidan, hausnarketa interesgarria iradoki arren, ordura arteko lerro eta koherentziatik aldentzen zena.
|
|
|
Kontakizunak egiaren zati
|
bat
bakarrik azaleratzen duela esaten zaigu (57 or), eta egia horiek antzemateko, literaturak ñabardunak jaso behar dituela. Horregatik dute hainbesteko pisua eleberri honetan autofikzioak eta metaliteraturak (155 or.), eleberria nola idazten duen etengabe aipatuz, familia bateko hiru belaunaldiei buruz idazten baitu narratzaileak.
|
|
|
Kontakizunak egiaren zati bat bakarrik azaleratzen duela esaten zaigu (57 or), eta egia horiek antzemateko, literaturak ñabardunak jaso behar dituela. Horregatik dute hainbesteko pisua eleberri honetan autofikzioak eta metaliteraturak (155 or.), eleberria nola idazten duen etengabe aipatuz, familia
|
bateko
hiru belaunaldiei buruz idazten baitu narratzaileak. Artisten, autofikzionalizatutako egilearen?
|
|
|
«Zubi zaharra desegin zen moduan» (147) deuseztatu baitzuen gerrak eleberriaren abiapuntu den lagunartea. Bat
|
batean
, modu dramatikoenean. Literaturak drama horren intentsitatea sentiarazi behar digu, nahiz eta jakin testu perfekturik ez dagoela, perfektu izatekotan bizitza bera izango bailitzateke (177 or. «Mapa perfektua, Borgesen arabera, munduaren tamainukoa izango litzateke»).
|
|
|
Iruditu zait fragmentazio horretan geratu dela egilearen ahalegin guztia. Erromantikoek esaten zuten fragmento bakoitza osotasun
|
bat
dela, eta osotasuna fragmento multzoa. Ikusi dut fragmento bakoitza, baina osotasuna ez.
|
|
|
Beste ikuspuntu
|
bat
ematearren: niretzat, Uribek bere buruaren inguruko nobela bat idatzi (nahi izan) du, eta deskriptiboa edo psikologikoa edo errealista edo?
|
|
|
Beste ikuspuntu bat ematearren: niretzat, Uribek bere buruaren inguruko nobela
|
bat
idatzi (nahi izan) du, eta deskriptiboa edo psikologikoa edo errealista edo, ez dakit zer baino, bere buruaren inguruan gogoratutakoa, gertatutakoa (eta gertatutakoaren moldaketa), asmatutakoa?
|
|
|
Klabea bilatu behar bada, 52 orrialdean dioena, «Aitaren erantzuna ez zen edonolakoa izan? kontakizun
|
baten bitartez
erantzun zidan?», ez da baztertzekoa. Nobela hau kontakizunez beteriko nobela bat da, eta kontakizun guzti horiek inguru bat osatzen dute, Uriberen ingurua (edo inguru bat), hain zuzen.
|
|
|
kontakizun baten bitartez erantzun zidan?», ez da baztertzekoa. Nobela hau kontakizunez beteriko nobela
|
bat
da, eta kontakizun guzti horiek inguru bat osatzen dute, Uriberen ingurua (edo inguru bat), hain zuzen.
|
|
|
kontakizun baten bitartez erantzun zidan?», ez da baztertzekoa. Nobela hau kontakizunez beteriko nobela bat da, eta kontakizun guzti horiek inguru
|
bat
osatzen dute, Uriberen ingurua (edo inguru bat), hain zuzen.
|
|
|
kontakizun baten bitartez erantzun zidan?», ez da baztertzekoa. Nobela hau kontakizunez beteriko nobela bat da, eta kontakizun guzti horiek inguru bat osatzen dute, Uriberen ingurua (edo inguru
|
bat
), hain zuzen.
|
|
|
Ez fikziozkoa den arren, fikzioa du abiapuntu: zoritxarrez XIX. mendean idatzitako euskarazko nobela errealista potolorik ez dugunez, Iban Zalduak apokrifo
|
bat
osatzeko komenientzia aipatu du, eta era horretara kolorez zipriztindu euskal literaturaren historia grisa eta apaizez josia, hein txiki batean bada ere. Apokrifoaren ideiatik tiraka, Jurgik aztertu egin du nork idatz zezakeen zinez horrelako nobela bat euskaraz, eta guztiz ezinezkoa zela begitandu zaio, konplikatuegia, euskarak ez baitzuen sistema literario bat bere inguruan.
|
|
|
Ez fikziozkoa den arren, fikzioa du abiapuntu: zoritxarrez XIX. mendean idatzitako euskarazko nobela errealista potolorik ez dugunez, Iban Zalduak apokrifo bat osatzeko komenientzia aipatu du, eta era horretara kolorez zipriztindu euskal literaturaren historia grisa eta apaizez josia, hein txiki
|
batean
bada ere. Apokrifoaren ideiatik tiraka, Jurgik aztertu egin du nork idatz zezakeen zinez horrelako nobela bat euskaraz, eta guztiz ezinezkoa zela begitandu zaio, konplikatuegia, euskarak ez baitzuen sistema literario bat bere inguruan.
|
|
|
zoritxarrez XIX. mendean idatzitako euskarazko nobela errealista potolorik ez dugunez, Iban Zalduak apokrifo bat osatzeko komenientzia aipatu du, eta era horretara kolorez zipriztindu euskal literaturaren historia grisa eta apaizez josia, hein txiki batean bada ere. Apokrifoaren ideiatik tiraka, Jurgik aztertu egin du nork idatz zezakeen zinez horrelako nobela
|
bat
euskaraz, eta guztiz ezinezkoa zela begitandu zaio, konplikatuegia, euskarak ez baitzuen sistema literario bat bere inguruan. Ostera, posibleagotzat jotzen du bostehun bat orrialdeko nobelatzarra barik testu laburragoren bat, «hain laburra non irakurle falta eta argitaratu ezina ez zen aski arazo izango autorea idaztetik desanimatzeko» (12 or.). Jurgi giro burgeseko autore eta obra ezezagun horren peskizan aritu izan da lan hipotesi horrekin.
|
|
|
zoritxarrez XIX. mendean idatzitako euskarazko nobela errealista potolorik ez dugunez, Iban Zalduak apokrifo bat osatzeko komenientzia aipatu du, eta era horretara kolorez zipriztindu euskal literaturaren historia grisa eta apaizez josia, hein txiki batean bada ere. Apokrifoaren ideiatik tiraka, Jurgik aztertu egin du nork idatz zezakeen zinez horrelako nobela bat euskaraz, eta guztiz ezinezkoa zela begitandu zaio, konplikatuegia, euskarak ez baitzuen sistema literario
|
bat
bere inguruan. Ostera, posibleagotzat jotzen du bostehun bat orrialdeko nobelatzarra barik testu laburragoren bat, «hain laburra non irakurle falta eta argitaratu ezina ez zen aski arazo izango autorea idaztetik desanimatzeko» (12 or.). Jurgi giro burgeseko autore eta obra ezezagun horren peskizan aritu izan da lan hipotesi horrekin.
|
|
|
Apokrifoaren ideiatik tiraka, Jurgik aztertu egin du nork idatz zezakeen zinez horrelako nobela bat euskaraz, eta guztiz ezinezkoa zela begitandu zaio, konplikatuegia, euskarak ez baitzuen sistema literario bat bere inguruan. Ostera, posibleagotzat jotzen du bostehun
|
bat
orrialdeko nobelatzarra barik testu laburragoren bat, «hain laburra non irakurle falta eta argitaratu ezina ez zen aski arazo izango autorea idaztetik desanimatzeko» (12 or.). Jurgi giro burgeseko autore eta obra ezezagun horren peskizan aritu izan da lan hipotesi horrekin.
|
|
|
Apokrifoaren ideiatik tiraka, Jurgik aztertu egin du nork idatz zezakeen zinez horrelako nobela bat euskaraz, eta guztiz ezinezkoa zela begitandu zaio, konplikatuegia, euskarak ez baitzuen sistema literario bat bere inguruan. Ostera, posibleagotzat jotzen du bostehun bat orrialdeko nobelatzarra barik testu laburragoren
|
bat
, «hain laburra non irakurle falta eta argitaratu ezina ez zen aski arazo izango autorea idaztetik desanimatzeko» (12 or.). Jurgi giro burgeseko autore eta obra ezezagun horren peskizan aritu izan da lan hipotesi horrekin.
|
|
|
Jurgirenak burura ekarri dit Villasanteren Historia de la Literatura Vasca. Aspaldi
|
batean
, liburuak forratzen ziren garaian, hor ibili nintzen orri pasa aurrera eta atzera gure Parnaso txikiko autoreak ikasi guran. Kolorebakoa zen, erabat, Villasantek erakutsi eta irakatsi zigun historia hori:
|
|
|
Kontua da liburu xume baina ederra bilbatu duela: hainbat tokitara eta hainbat girotara garamatza, arin eta atseginez irakurtzen delarik, baina azkenean erresumin apur
|
batekin
uzten zaitu, itxura batean ez digu-eta XIX. mendeko Lazarragarik mahaigaineratu, kasurako Pantzeske Astibia Onintze olerkari sinbolista aurkeztu badigu ere.
|
|
|
Kontua da liburu xume baina ederra bilbatu duela: hainbat tokitara eta hainbat girotara garamatza, arin eta atseginez irakurtzen delarik, baina azkenean erresumin apur batekin uzten zaitu, itxura
|
batean
ez digu-eta XIX. mendeko Lazarragarik mahaigaineratu, kasurako Pantzeske Astibia Onintze olerkari sinbolista aurkeztu badigu ere.
|
|
|
Niri zazpigarren kapitulua gustatu zait bereziki, «Mediku hits eta eztia», Jean Etxepareren gainekoa. Gainera, nire ustez Aldudeko medikua da puntako idazlan ezezagun
|
baten
autorea izateko berme gehien eskaintzen diguna. Batetik, idazle ekina da, trebe eta dotorea, liburu malerus eta «pozoitsu» biren egilea, gehi hogeita hamar urtean zehar argitaraturiko artikuluak bost tomotan bilduak.
|
|
|
Nago itxaropenerako bigarren gune eta une
|
bat
egon daitekeelakoan. Hain zuzen XIX. mendeko azken hamarkada berebizikoa izan zen Donibane Lohizunen, urte horietan euskal kultura distiratsu agertu baitzen bertan, hiru biltzar eder eta arranditsu antolatu zirelarik.
|
|
|
Martin Guilbeau eta Albert Goienetxe izan ziren loraldi horren bultzatzaile nagusiak. Medikuak ogibidez, bi biok herriko alkateak izan ziren tarte desberdinetan,
|
bata
gorriekin, bestea xuriekin. Bi biok idazten zuten euskaraz, orduko Donibane turistiko guztiz euskaldunean.
|
|
|
Barkatuko didazue, azken orduan, sarrera berri
|
bat
ireki izana, baina gauza pare bat esan nahi nituen Jokin Muñozen Antzararen bidea eleberriaz. Orain artean aipatu direnez gain, beste pare bat gauza nabarmenduko nituzke nik.
|
|
|
Eta aurrerago, 304.enean, Lisaren gogoeta: «halako
|
batean
den dena jakin nahi dugu, inoiz abandonatu gintuena behin betiko joan ez dadin». Jakin nahia egon liteke, baita literatur lan ororen atzean ere, bide berri eta ezezagunak zapaldu nahia, errealitateak sortzen dituen galderak fikzioaren bitartez ulertzeko ahalegina.
|
|
|
Eta zentzu horretan Jokin Muñozen lanak galderak pausatzen ditu, erantzunak eman baino, ateak irekitzen, itxi baino gehiago. Eta hori iruditzen zait Antzararen bidea nobelaren bertute nagusietako
|
bat
. Indarkeria politikoak eragindako minean (Lisaren minean, Jesusenean), horien erruduntasun sentimenduan, zergatien, galderen, zalantzen tunel beltzean sakontzeko gonbidapena baita, azken finean.
|
|
|
Indarkeria politikoak eragindako minean (Lisaren minean, Jesusenean), horien erruduntasun sentimenduan, zergatien, galderen, zalantzen tunel beltzean sakontzeko gonbidapena baita, azken finean. Eta bestetik Gigiren pertsonaia egin zait interesgarri, Lisak,
|
batez
ere, ordezka dezakeen tragediaren aurrean kontrapuntua delako, ezker abertzalearen munduarekiko duen distantzia ironikoarekin, erakusten duen energia eta bizitzeko gogoekin. Liburuan hunkitzen diren gaiek halako zerbait eskatzen zuten.
|
|
|
Irakurleak eraiki du, hortaz, istorio osoa (edo ahal duena). Eta gero, beste bertute handi
|
bat
, aipatzen diren gaiei buruz (bikote harremanak direla, edo ditxosozko gatazka) hitz egiteko modurik serioena hautatu duela idazleak: umorearena.
|
|
|
Nobedade izate horrek bultzatu nau haiek hautatzera, baina bestelako arrazoiak ere izan dira tartean. Esaterako, egileen aldetik apustu
|
bat
suposatu dute hiru lanek. Uriberen kasuan, Bilbao New York Bilbao bere estreinako narratiba lana izateaz gainera, narratibak berak eskaintzen dituen aukeren gaineko azterketa lan bat dugu.
|
|
|
Esaterako, egileen aldetik apustu bat suposatu dute hiru lanek. Uriberen kasuan, Bilbao New York Bilbao bere estreinako narratiba lana izateaz gainera, narratibak berak eskaintzen dituen aukeren gaineko azterketa lan
|
bat
dugu. Zoaz infernura, laztana nobelan, Zorion perfektuarekin zabaldutako bideari lotu zaio berriz Lertxundi; behin gehiago indarkeria dugu protagonista, baina, bere aurreko lanetan ez bezala, haren jatorria ez da politikoa.
|
|
|
Eta zinez ez dakit zer harreman duen estilo zuzenak errazkeriarekin. Hain zuzen, Zoaz infernura, laztanari gehien eskertu diodana zera izan da, hain egoera gogorra itzulingururik gabe eta,
|
batez
ere, melodraman erori gabe aurkeztu izana. Zeren Rosa tratu txarren biktima izango da, baina horrek ez du esan nahi pertsona bezala kontraesanik ez duenik.
|
|
|
Arrazoi duzue azken aldiko liburu aipagarrietako
|
bat
Zoaz infernura laztana liburua dela esatean. Bikote harremanak ditu aipagai, eta bereziki harreman horietan sortzen diren menpekotasun harremanak.
|
|
|
Emazte jipoitua den Rosaren barruan sartzeko saioak Hamaseigarrenean aidanezeko Martzelina ekarri dit gogora, hura osoki kanpokoek ikusten zuten bezala tratatu zuenez. Nobela beltzaren intriga modu erakargarrian eratzen du eta hizkera bizkor, zehatzean kontatzen narradore neutro
|
baten bidez
. Genero beltza eta psikologikoaren arteko mistura da liburu hau eta agian horrek erakarri ditu irakurleak. Horren lekuko da Beterriko Liburua Sariaren irabaztun aukeratu izana 2008ko liburuen artean.
|
|
|
Zergatik? Batetik, bere irakurketa atsegin izan dudalako (eta ez nik bakarrik, antza, 2006ko Euskadi Saria eman baitzioten), baina
|
batez
ere, euskarazko ipuin liburu askoren aldean eite diferentea duelako, ausartuko nintzateke esatera generoan maisu diren katalanen bidean (Quim Monzó eta Sergi Pàmies, nagusiki). Etorkizuna bildumako ipuinen artean gorabeherak daudela esatea ezer gutxi esatea bada ere, narrazio laburrenen alde egingo dut nik.
|
|
|
Neuk ere oso gogoko dut Etorkizuna, hasieratik gozatu nuen bere irakurketarekin eta liburuaren alde egin nuen aipatzen dituzun Euskadi Sarien deialdian. Ipuin liburuez ari garenean, gehienetan aipatzen diren gorabehera kontuak alde
|
batera
utzita, oroimenean itsatsita geratu zaizkigun ipuinek «salbatzen» dute liburua, lagunei kontatzen dizkiegun ipuin horiek hain justu. Horietakoak dira neuretzat ere zure mezuan aipatzen dituzunak.
|
|
|
Horietakoak dira neuretzat ere zure mezuan aipatzen dituzunak. Baina, horiez gain, luzeagoa izan arren niretzat aipagarria den beste ipuin
|
bat
azpimarratu nahiko nuke, «Aurpegia» izenekoa, bere giro mistriotsuagatik eta suspentsearen dosifikazioarengatik. Zalduaren erregistro aberastasuna nabarmenduko nuke, jolas metaliterarioez haratago, bere narratibak duen «errealismo» ironiko hori, eguneroko gertaera xumeenetan gure «egiak» (minuskulaz) antzemateko duen gaitasuna.
|
|
|
eguneroko zera txikietatik abiatuta, orokorragoak eta komunak diren lekuez hitz egiteko abildadea. Estanpa kostunbrista bare askoak diruditenak detaile txiki
|
batek
itzulipurdikatzen ditu, besterik ez bada, irakurlearen gogoan. «Udako bidaia» komentatu dugu biok, eta narrazio labur horretan icebergaren punta erakusten dela esaten badut, gehiegi esaten ari naizela iruditzen zait.
|
|
|
Kointzidentziaz, ikastetxean zortzigarren mailan zegoenean, Liz Arregui Dick nerabeak, geroago Hardestyrekin ezkonduko zen? lan egin zuen estatu mailako proiektu
|
batean
, beronen asmoa Idahoko eliza katolikoetako artxiboak eskuz kopiatzea zen, geroago artxibo handi bat egiteko, fitxa katalogo bidez gordeta gera zitezen finkaturik heriotza datu guztiak. Ikastetxe katolikoetako ikasleek kaligrafia, idazkaritza ahalmenak, eta antolakuntza nahiz alfabeto ahalmenak praktikatzen zituzten, eta, bide batez, elizek eskuz idatziriko dohaineko datu base bat lortzen zuten.
|
|
|
lan egin zuen estatu mailako proiektu batean, beronen asmoa Idahoko eliza katolikoetako artxiboak eskuz kopiatzea zen, geroago artxibo handi bat egiteko, fitxa katalogo bidez gordeta gera zitezen finkaturik heriotza datu guztiak. Ikastetxe katolikoetako ikasleek kaligrafia, idazkaritza ahalmenak, eta antolakuntza nahiz alfabeto ahalmenak praktikatzen zituzten, eta, bide
|
batez
, elizek eskuz idatziriko dohaineko datu base bat lortzen zuten. Suterik edo urak eragindako galerarik gertatuz gero, artxiboen kopiak izango zituzten Boiseko St.
|
|
|
lan egin zuen estatu mailako proiektu batean, beronen asmoa Idahoko eliza katolikoetako artxiboak eskuz kopiatzea zen, geroago artxibo handi bat egiteko, fitxa katalogo bidez gordeta gera zitezen finkaturik heriotza datu guztiak. Ikastetxe katolikoetako ikasleek kaligrafia, idazkaritza ahalmenak, eta antolakuntza nahiz alfabeto ahalmenak praktikatzen zituzten, eta, bide batez, elizek eskuz idatziriko dohaineko datu base
|
bat
lortzen zuten. Suterik edo urak eragindako galerarik gertatuz gero, artxiboen kopiak izango zituzten Boiseko St.
|
|
|
Suterik edo urak eragindako galerarik gertatuz gero, artxiboen kopiak izango zituzten Boiseko St. John katedralean etabeste kopia
|
bat
hiri bereko kantzelergo katolikoaren bulegoan. Zenbait hamarkada geroago, Lizek eta beste ikasle batzuek eskuz jaso zituztenak izango ziren oroitarririk gabeko euskal kideen informazio galeraren misterioak ikertzeko eta argitzeko hark erabiliko zituen artxiboak.
|
|
|
Zorionekoak ziren St. Johneko hileta artxiboetan arakatuko zuten ikertzaileak, han lanean zebilen laguntzaile
|
batek
«izen arraroekin» zerrenda bat osatu baitzuen, eta horietako asko, noski, euskal jatorrikoak ziren. Hardestyk eta bere lantaldeak zerrenda hori erabili zuen pertsona bakoitza non dagoen lurperaturik finkatzeko.
|
|
|
Zorionekoak ziren St. Johneko hileta artxiboetan arakatuko zuten ikertzaileak, han lanean zebilen laguntzaile batek «izen arraroekin» zerrenda
|
bat
osatu baitzuen, eta horietako asko, noski, euskal jatorrikoak ziren. Hardestyk eta bere lantaldeak zerrenda hori erabili zuen pertsona bakoitza non dagoen lurperaturik finkatzeko.
|
|
|
Akatsak zeuden Morris Hilleko artxiboetan lurperatze lekuei dagokienez. Esate baterako, hilerriko artxiboetako mapetan izenak eremu
|
bat
markaturik zuen, baina oroitarria beste leku batean agertuko zen. Beste batzuetan, bazen datu bat gorpua leku batean ehortzia zela zioena, baina ez zen oroitarririk, ez han, ez beste inon.
|
|
|
Akatsak zeuden Morris Hilleko artxiboetan lurperatze lekuei dagokienez. Esate baterako, hilerriko artxiboetako mapetan izenak eremu bat markaturik zuen, baina oroitarria beste leku
|
batean
agertuko zen. Beste batzuetan, bazen datu bat gorpua leku batean ehortzia zela zioena, baina ez zen oroitarririk, ez han, ez beste inon.
|
|
|
Esate baterako, hilerriko artxiboetako mapetan izenak eremu bat markaturik zuen, baina oroitarria beste leku batean agertuko zen. Beste batzuetan, bazen datu
|
bat
gorpua leku batean ehortzia zela zioena, baina ez zen oroitarririk, ez han, ez beste inon.
|
|
|
Esate baterako, hilerriko artxiboetako mapetan izenak eremu bat markaturik zuen, baina oroitarria beste leku batean agertuko zen. Beste batzuetan, bazen datu bat gorpua leku
|
batean
ehortzia zela zioena, baina ez zen oroitarririk, ez han, ez beste inon.
|
|
|
John katedraleko artxiboak kontsultatu zituzten, han izan baitziren euskaldunen hileta elizkizun gehienak, eta alderatu egin zituzten hileta elizkizunetako artxiboak, hileta etxeetako artxiboak eta Morris Hilleko ehorzketa daten artxiboak, eta ondoren ehorzketa lekuak eta datak bateratu zituzten. Morris Hilleko artxibategian bilatzen ari zirelarik, Hardestyk eta bere taldeak «O» letran zerrenda luze
|
bat
topatu zuten «Occupied Unknown» (ez da ezagutzen nork betetzen duen) kategoria zeramana. Hor zeuden zerrendaturik zenbakidun eremu, lerro, eta hilobi jakinak, gorpu lurperatuak adierazten zituztenak; hala ere, ez zen agertzen izenik hilerriko artxiboetan.
|
|
|
Behin, Hardestyk telefono deia jaso zuen neba arreba edadetu batzuengandik. Haien gurasoek Boisetik alde egin zuten haiek jaio baino lehen, baina bazekiten bazutela arreba/ ahizpa
|
bat
Boisen jaioa eta lurperatua. Gurasoak beti penatu ziren haurra Boisen «bakarrik» utzi izanaz eta, beste nonbaitera bihurtu zirelarik, hilobia zaindu ezinaz.
|
|
|
Neba arrebek Euzkaldunak Inc. elkartearen aldizkariaren bitartez jakin zuten egitasmoaren berri, eta geroago han ikusi zuten bion abizena hilobi zerrendan idatzirik. Izenetako
|
bat
haien arreba/ ahizpa nagusiarena zen; bizitza osoan jakin zuten hartaz, baina ez ziren gai izan haren hilobia kokatzeko. Gorpuzkiak hilobitik atera eta beraien gurasoenarekin batera lurperatu zituzten Washingtongo estatuan.
|
|
|
Berriki ikertuak izan diren artxibo hauek zenduen ondorengoei arbasoen heriotzaren arrazoiak argitu dizkie kasu batzuetan. Esaterako, Gernikako sendi
|
batek
beti pentsatu izan du haien ahaidea sifiliak hil zuela, baina artxiboek diotenez tuberkulosiak hil zuen. Bestelako kausak agertzen dira beste batzuetan? «alkohola», «zahartasuna», «suizidioa», «armen zauriak»?, baina ez dakigu zer informazio eman zitzaion Euskal Herriko sendiari.
|
|
|
Hardestyk proiektua zuzentzea erabaki eta bi urtera burutu zen lehen fasea, oroitarririk gabeko ia 70 euskaldun haiei porlanean metalezko plaka
|
bat
ezarri zitzaielarik. Euskal dohaintza emaile anonimo batek ordaindu zituen hilobia segurtasunez kokaturiko zendutakoen plakak.
|
|
|
Hardestyk proiektua zuzentzea erabaki eta bi urtera burutu zen lehen fasea, oroitarririk gabeko ia 70 euskaldun haiei porlanean metalezko plaka bat ezarri zitzaielarik. Euskal dohaintza emaile anonimo
|
batek
ordaindu zituen hilobia segurtasunez kokaturiko zendutakoen plakak. Beste hirurogeita bost euskaldunen kokagunea ezin izan da konfirmatu, hilerriko artxiboek arazoak eragiten jarraitu baitute.
|
|
|
Beste hirurogeita bost euskaldunen kokagunea ezin izan da konfirmatu, hilerriko artxiboek arazoak eragiten jarraitu baitute. Plaka non ezarriez zeukaten kokagune ezezaguneko euskaldun horiei ondorengo urtean monumentu
|
bat
egin zitzaien, euren izenak han grabaturik, eta emaile anonimo berak ordaindu zituen harrizko lauza monumentuaren gastuak.
|
|
|
Euzkaldunak Inc. elkartearen oroitarri gabeko hilobien egitasmoa benetan «jarduera eskuzabala» izan zen; hala deskribatzen dute egunkari, eliza, hileta zerbitzu eta hilerriko artxiboak arakatzen hainbat arratsalde eta asteburu igaro zituzten boluntarioek. Milia ugari egin zituzten atzera eta aurrera, gora eta behera, hilobi lerroak kurrituz eta, nahiz eta markaturik ez egon, hilkutxa
|
bat
egon zitekeen lekuko lurrean arrastoak bilatzen saiatuz. Hilerriko artxiboak eliza katolikokoekin nahiz Gibson hileta zerbitzuenekin alderatu eta zuzendu zituzten.
|
|
|
1996ko ekainaren 23an, Hardesty izan zen Morris Hill hilerrian zehar eginiko bisitaldi eta zeremonia
|
baten
buru, egitasmoa deskribatu, eta oroitarririk gabe geratzen ziren hirurogeita bi euskaldunen metalezko plaka berriak bisitatu eta ospatu zituzten. Hasieran hamar bat hilobi kokatzeko asmoa zen arren, azkenean hirurogeita bi topatu ziren kokagune ziurrekoak, eta beste hirurogeita bost izen, hileta datuak zeuzkatenak, baina ehorzte leku segururik ez.
|
|
|
1996ko ekainaren 23an, Hardesty izan zen Morris Hill hilerrian zehar eginiko bisitaldi eta zeremonia baten buru, egitasmoa deskribatu, eta oroitarririk gabe geratzen ziren hirurogeita bi euskaldunen metalezko plaka berriak bisitatu eta ospatu zituzten. Hasieran hamar
|
bat
hilobi kokatzeko asmoa zen arren, azkenean hirurogeita bi topatu ziren kokagune ziurrekoak, eta beste hirurogeita bost izen, hileta datuak zeuzkatenak, baina ehorzte leku segururik ez. Harrizko monumentuan azken hirurogeita bost horien izenak eta jaiotze nahiz heriotza datak grabatu eta, apaintzeko, Estatu Batuetako bandera eta ikurrina elkarturik eta lauburuak zizelkatu ziren.
|
|
|
2000ko uztailean Juan José Ibarretxe lehendakariak Boise bisitatu zuenean, Hardestyk hilerrian zehar eraman zezan eta egitasmoa azal ziezaion eskatu zuen, baita bisita horretaz profitatu ere. Liz Hardestyren aitonak, Mateo Arreguik, bere maizterrak bizitzan nahiz heriotzan zaintzen zituen moduan, bilobak haien oroimen iraunkorra ziurtatu zuen, hiru urte eman zituelarik artxiboak arakatzen eta ikertzen, espezialistei elkarrizketak egiten, eta boluntario talde
|
bat
gidatzen. Nekaezin egin zuen lan, euskaldun haiei eman dakien Idahon igarotakoa eta lur honi ekarririkoa gogoraraziko duen oroigarri bat.
|
|
|
Liz Hardestyren aitonak, Mateo Arreguik, bere maizterrak bizitzan nahiz heriotzan zaintzen zituen moduan, bilobak haien oroimen iraunkorra ziurtatu zuen, hiru urte eman zituelarik artxiboak arakatzen eta ikertzen, espezialistei elkarrizketak egiten, eta boluntario talde bat gidatzen. Nekaezin egin zuen lan, euskaldun haiei eman dakien Idahon igarotakoa eta lur honi ekarririkoa gogoraraziko duen oroigarri
|
bat
. Liz Hardestyri esker, euskaldun horiek gogoratuak izango dira.
|
|
|
Egun, normala da hilerritik igarotzean norbait ikustea harrizko plaka garbitzen, berau zutik miresten, edo loreak uzten. 1997ko udan, Hardesty monumentua garbitzera joana zelarik, loreak edo kandelak topatu beharrean, ohar
|
bat
aurkitu zuen euskaraz idatzirik. Bermeotik Boisera bisitan zen Esteban Arretxek monumentuaren oinarrian utziriko gutuna zen, eta aitona izenkideari zuzentzen zitzaion, zerrendan «Esteban Arreche()»?:
|
|
|
Boiseko komunitateak hamarkadetan zehar frogatu du badituela asmamena, baliabideak bilatzeko ahalmena eta betebeharraren zentzua, arbasoak eta
|
batak
bestea artatzeko. XIX. mendearen bukaeratik enplegu eta informazio sareak sortu zituen, XX. mendearen hasieran ostatuen eta sorospen elkarteen sistema bat, eta euskal ospakizunen egutegi bat, hizkuntza, dantzak, sukaldaritza, lagunak eta ezkontza endogamikoak mantentzeko, 1949an euskal etxe bat (Euzkaldunak Incorporated) eta, geroago, Euskal Museo eta Kultur Zentroa (Basque Museum and Cultural Center), Euskal Kulturarako Cenarrusa Fundazioa (the Cenarrusa Foundation for Basque Culture) eta beste hainbat euskal elkarte eta fundazio, euskara sustatzeko eta euskal kultura amerikar publiko orokorrari ezagutarazteko.
|
|
|
Boiseko komunitateak hamarkadetan zehar frogatu du badituela asmamena, baliabideak bilatzeko ahalmena eta betebeharraren zentzua, arbasoak eta batak bestea artatzeko. XIX. mendearen bukaeratik enplegu eta informazio sareak sortu zituen, XX. mendearen hasieran ostatuen eta sorospen elkarteen sistema
|
bat
, eta euskal ospakizunen egutegi bat, hizkuntza, dantzak, sukaldaritza, lagunak eta ezkontza endogamikoak mantentzeko, 1949an euskal etxe bat (Euzkaldunak Incorporated) eta, geroago, Euskal Museo eta Kultur Zentroa (Basque Museum and Cultural Center), Euskal Kulturarako Cenarrusa Fundazioa (the Cenarrusa Foundation for Basque Culture) eta beste hainbat euskal elkarte eta fundazio, euskara sustatze...
|