|
2003
|
|
|
Nahizordukotzikaskide izanaknituenKanbokomirikuenmundutikzetozen Dieudonnédoktorearen, CaminodoktorearenetaEtxegoienekoLarroulettarren, hots, JeanEtxepare senaremazteen bospaseiilobak, ezdutuste orduanorainobehinere hitzegin genuenhaienosabaAlduden hainluzazmiriku
|
egonaz
.
|
|
|
PedroLurokbimilaeuskaldunbainogehiagoeroaneizituenAmeriketara, bainaezdagoargidenetaraeazenbateuskaldunjoangoziren.Kalkulu horretarako hainbatzailtasunmetodologiko
|
daude
, etaezdaerrazakopuruazehaztea.Argidagoenadaaskoetaaskoizanzirela, etahorrekinnahikoadaukaguhemenkontatunahidugunistoriorako.Edozelanere, aita Lhanderen 1910ekoestimazioaekarrikoduguhona, irakurlearierreferentzia puntu bateskaintzearren.Autorehorrenarabera, 1832 1907urte tarteanehunmilaeuskaldunjoangozirenAmeriketara, gehienakArgentinara: kopuruhoriikaragarriada, aintzathartuz sasoihorretanIparraldekobiztanleriaehunetahogeimilakoa edo izangozela.Kasurako, Lhandekdioskunez, soil soilik 1907an3500frantseseuskaldunetabiarnotar erregistratu zirenArgentinarajoateko.
|
|
|
Zeresanikez, RamuntchodaPierreLoti ren zorionekoliburuhori. Frantsesezkoeleberriarrakastatsuhori1897anargitaratuzen, etahortik aurreraRamuntxoizandaeuskaldunarketipikoa.PierreLoti kbesteinork bainohobetoatzemanomenzueneuskalarima, euskalduntasunarenmuina, eta, antza, maisukietzanarazizuenletrazletraliburuhorretan.Estereotipo horrek, JonCasenavekargiroazalduduenez, aurreraeginzuenkanpotarren arteanetaosohedatutaegondaeta, beharbada,
|
dago
; bainabertokoekere ontzatjozutenheinbatean, IparraldekoXX. mende hasierakoidazle batzuenobransumadaitekeenez.Sarrionandiak aipatukontrabando eta baztermiresgarriezgainera, bestemakinabattopikoaurkituko dituzuliburuanbarreiatuta: pilota, euskaldunenaspaldikotasuna, taberna, euskaldunen fedea, etxondoarekikoatxikimendua, edotairrintzia, besteakbeste.Etabertokoiruzkingileak batdatozirudihorrekin: Eu...
|
|
|
...zagiarenindiarrekinlotubeharkogenuke, zereneta, lehenagobaten CatrielburuzagiaRosasjeneralarekinbateragainerakoindiarrenkontraaritubazenere, geroraetsaibihurtubaitzensasoi batekoaliatua.Hauda, Saladoibaitikhegoalderanzkolurraldeatarteka tartekabenetanarriskutsuaizatenzen; mugaldezabalhori ezzenbatereegonkorra, etagainerazenbatetahegoalderago hainbatetalanjerosago, panpa osoaindiarrez zipriztinduta
|
zegoen
eta.Catrielburuzagiarenindiarrak, gehienbat, AzuletaTandilinguruankokatutazeuden, etaeuronmehatxua inguruosoanzabaldukozen.Horrenbestez, Etxeparetarrakeremugalariak izanziren, pionieroakarteanindiarrez, garbitu, gabekomugaldehorretan, eta, westernetanikusiizanohidugunez, prestatuegingoziren, edozeinerasorenaurreangertuegoteko, indiarrena edo.
|
|
|
Erbiaren heineko ihiziñobatduzu peludoa, lurpeansatorrabezalabizi dena.Bizkarraetasahetsakazallodibatekgordetzendaizko, balakere aldeanbertzezila ezdezakena.Zenbataldizeznuenaditua, harenhiltzekotztiroazgibelaldetikbehardelahatzeman; edo, ohantzetikhurbil harenbeha
|
egon
ondoangeldirik, hansartzeanbuztanetiklotzen ahal bazako, eskuezkerrazazkarkiatxikizbuztana, ipurdixilotikkanitazondorainosarraskitu.
|
|
|
Luzaroanintrigatuditunaturalistakeaugaztunarrekzergatikdituzten titiakjakiteak.Gehienakados
|
zeuden
, arrentitiokantzudirela, zergatik dituzteorduan. Gizonesnedunenadibidebatzukgorabehera, naturalista gehienektitiarrakantzuakdirelaonartzenzuten, etazenbaitazalpenplazaratuzirenfenomenohorretarako.ErasmusDarwinek, Charles Darwinen aitaitak, iradokieginzuentitiarbestigialeknolabaitekosinesgarritasuna damaiotelaPlatonekplazaratutakougaztunenjatorrihermafroditikoaren hipotesiari, zeinarenarabera, ger...
|
|
|
Ugaztunetanoinarritutaezdaesperimentuarenondorioeiburuzkoerabatekoadostasuniklortu, baina, gainerakotaldeendatuekezdutehorretarakolarregilaguntzen; izanere, narrastietaanfibioenkasuangehienaurkitu denpatroiaugaztunenarenalderantzizkoaizanda, hots, kolonizaziorik arruntenahegoaldetikiparralderantzjoanda, eta, kasurako, Ipar Amerikan zabalbanatutakoapoetaigelakHegoAmerikatikeratorridira.Hegaztiei
|
dagokienez
,, hegaztienkontinentea, delaesandaiteke, bertanbaitagomunduko espezieguztienherenbat. Areago, abifaunaosojoriaizateazgaineraguztizkarakteristikoada: hogeitabifamiliaendemikodaude, alegia, hanbizi direnak etabeste inonez.Hegaztien fosil erregistroaurria da, eta, horrenbestez, ezindajakinfamiliaendemiko horiekguztiakbertaneboluzionatudirenentz, baina, abifaunahori (hauda, kota hegaztiak, perching birds?) autoktonoadelairadokiduDNA sekuentzienazterketak.Edozelanizanikere, ezdagobaterearginoiztikdauden.
|
|
|
Esperantzarileihobatirekizioten1895.urtean, baina, sasoi horretarako JeanEtxepareBordelen
|
zegoen
, medikuntzaikasten.Kontuada, urtehorretanPatagoniakobaztergaldubatekohaitzulobaten barruanaurkitueginzirela, animaliasuntsitubaten larruiletsugorriztaetaitxurazoraintsukoa etabai hezurrak etagorotz piloa.Hondarrokgizakien hezuretatresnekinnahastutatopatuziren.Aztertutakoan, lehenagoDarwinekberakeredesehortzitakoMylodongenerokonagierraldoiarenak zirela egiaztatuzuenFlorentino Ameghinopaleontologo ... Azkenhonenhitzakomen diraondokohauek: Itisquite possible. Idon' twant tosaymore thanthat, that... (milodona) stillexistsinsomeofthemountainous regionsofPatagonia.
|
|
|
Gizakiarenzabalkundeeta dibertsifikazioareneskema, Haeckel enarabera.Haren ustez, gizakiguztiekjatorri monofiletikoazutenarren, hamabiespezietandesberdinduzirenmunduzabalean.EspeziehoriekLemuria kontinentehondoratuan edukikozutenjatorria, han
|
egongo
zengizadiaren sehaska, etaparadisumitikoa?, etaabiapuntuhorretatiksakabanatukozirenarbasolemuriarrakuneetanorabidedesberdinetan, hamabi giza espezieitxuratuz.Haeckel ekustezkoLemuria horretankokatuzuenPithecanthropusalalushipotetikoa, gizakienarbasotzatjo zuena.Lemuriakontinentea, bestalde, Sclaterzoologo britaniarrakpostulatuzuen: LemuriaIndiarOzeanoan zabaldutazegokeen, eta kontinentehorrenexistentziakazalzezakeenlemureenetaeurenahaideen gauregungobanaketageografiko disjuntua, Afrika, Madagaskar, IndiaetaIndonesianzehar.
|
|
|
Esandugunez, JeanEtxeparekBordeleneginzuentopoNietzsche ren ideiakirhetsgalgarriekin, 1894.urtetikaurrera, etanabarmenagertzendira1910eanplazaraturiko Amodioaistorioan, arestianesanbezala.Amodioa delakoaBuruxkakliburuzoragarriarenbaitankaleratuzen.Etxepareren lehenliburuhoribildumabatda, luzeradesberdineko hogeitaseisaiozosotua.Horietarikohogeitabatlehenagotikartikulugisaargitaratuta
|
zeuden
Eskualduna etaEskualdunonaastekarietan, bitartean, etagainerakobostak, tarteanAmodioaetagoragozabalkiroibilidugunAmeriketako orhoitzapenak, ineditoakziren.Nietzsche ren itzala, JurgiKintanareniritziz, hanetahemensumadaitekegainezgainBuruxkakbildumakosaioetan, halanolaaforismoetarakozaletasunean, baina, begienbistakoadaelkarrizketaeraradoanAmodioasaioan.
|
|
|
[...] ezdutustebadenmintzaibakarbateskuarabezainminberadenik, derabiltzagunenerraiteko; lotsada; nahiagoluke
|
egon
ixilik.Eskualdunak, izandadiengizonalaemazte, baduhalakoherabebatamodiozko zerezmintzatzeko.Bakhanadiaraztenditu, erdihitzezorduanere, ardurenikezjakinarenaegitenduelarik.Hortan, gorakidiotetaatseginekin, gizonagodaFrantsesabaino.
|
|
|
EuskarazkounibertsitatearenaldekoaldarriarenabiapuntuanJeanEtxepare
|
egon
bazenere, asmohoriaskoz beranduagozabalduzen EuskalHerrian.1976anSuárezpresidenteakesanzuen ezzegoelafisikaeuskaraz irakasterik, etaJoserraEtxebarriakkontrakoaerakutsi zigun: euskalunibertsitatearenaldekourte osobiziak izanzirenhoriek.
|
|
|
...nibertsitatebateraikitzeko beharbezalakooinarririkerakusten.Ezdiot bideragarritasunik ikusten.Batenbatekpentsadezakebotilaerdihutsik ikustendudala, baina, inpresioadutegoeraktxarreraeginduela, hobera beharrean.Denadela, 1996/ 97ikasturtetikhonantzezdahorrelako azterketarikburutu, zergatikez??, etaezindaezerziurtzateman.Bestetik, atxikimendu faltarena kuantifikatu barikdago, ez dakithorizenbatzerik
|
dagoen
–, bainageroetanabarmenagoada, eskandaluzkoa.
|
|
|
...rea etaerrektoreohiadirelarik.Esatebaterako, ezaipatzea92/ 97 tarteanurterikurtelortuzirenikasleenhizkuntza gaitasunari buruzko datuak, edotairakasle euskaldundoktoreenportzentajeak.Jakina, txarguztiaahaztendugunean, gainerakoaonada, etahortikletorkeinpresiobaikorra.. Oro hartzenditupaperak?. Hiriart Urrutik bezalaadieraziz?, baina temosoadaerrealitatea, egoskorra.Etadatueierreparatuzgero, botila,
|
egon
, erdihutsikdago.Okerragoadena: itxuraz, inoriezdioardura.
|
|
|
...tesibatosotzekoasmoz.Horretarako, bertakoapaizak, MixelIriartek, lagundubeharzion.Bada, badagoeskutitz batPierreBuruzainekLacomberi1911koabuztuaren 6anAldudera bertarabidalia, aholkatuz JeanEtxeparerenganaerejotzeko, zeren,, ilvousserad, unetrèsgrandeutilitépour vousenquêtessurlalanguebasque?, etabidebatez, hordiotsoZamukain delaAlduderen euskalizena (izatez Zamukegi da, baina egunosobaztertuta
|
dago
). Orduanhasieta1932raarte, Etxeparekehunetahogeitakagutun bidalizizkionLacomberi, azken azkenekoakKanbotik, Aldudekoeuskarari buruzkomilaetabatxehetasunezohartaraziz. Esandaitekeheinhandi bateanEtxeparekeginziolalanda lana, field workdelakoa, baina, zoritxarrezLacomberen tesiaezzenburutu.Xarritonekargitaratudituaipatu eskutitz interesgarrihoriekguztiak, etajasoahalizanduenmaterialabaliatuz, batzuetanelkarrizketa epistolarosointeresgarriakberregindaitezke.
|
|
|
...iertxikibatensemeaizanarren, JeanEtxepareinguruosoapaleanbizi zen, justu justu irabaztenzuenbiziahalizatekobeste, etaezinzuendespendiohandirikegin.BuruxkakidatzizuenetiketaEskualzaleenBiltzarreko buru lehenaaukeratuzutenarte, JeanEtxeparekbazterrekokokapenabete zuen, nahizetageroraosoidazleberritzaile etaoriginaltzatjoaizan.Horrek erakutsikoliguke, JonCasenaveren ustez, euskalesparru literarioanez
|
zegoela
lekurikEtxeparerenezaugarridun idazlebatentzat. Alegia, ez zegoentokirikidazlebatentzatzeinaezbaitaherrikoiabainaezta diruduna, bienartekoabaino, idazlebaterezeinaezbaitagoelizarenmenpeetabai dago, bestalde, euskararendimentsioliterarioazarduratuta.Dirudienez, arteanez zegoenEtxeparerentzako, txokoekologikorik?.
|
|
|
Pentsalitekemedikuizateakabantailahandiko kokapensozialaemango ziola, baina, Alduden bizimodu neketsuadaroa.Ameriketan aberastutako arrantiertxikibatensemeaizanarren, JeanEtxepareinguruosoapaleanbizi zen, justu justu irabaztenzuenbiziahalizatekobeste, etaezinzuendespendiohandirikegin.BuruxkakidatzizuenetiketaEskualzaleenBiltzarreko buru lehenaaukeratuzutenarte, JeanEtxeparekbazterrekokokapenabete zuen, nahizetageroraosoidazleberritzaile etaoriginaltzatjoaizan.Horrek erakutsikoliguke, JonCasenaveren ustez, euskalesparru literarioanez zegoela lekurikEtxeparerenezaugarridun idazlebatentzat. Alegia, ez zegoentokirikidazlebatentzatzeinaezbaitaherrikoiabainaezta diruduna, bienartekoabaino, idazlebaterezeinaezbaitagoelizarenmenpeetabai
|
dago
, bestalde, euskararendimentsioliterarioazarduratuta.Dirudienez, arteanez zegoenEtxeparerentzako, txokoekologikorik?.
|
|
|
Weber entesiaasumituz, hainzuzenerehistoriarenkorrontenagusia Frantzianaziobakarragauzatzeradoanean, edota, dagoenekozgauzatuta
|
dagoenean
, orduantxedatornaziotasunbikoitzarenEtxeparerenaldarrikapena.Aldehorretatik, itxurabateanaskozeguneratuagosuertatudiraJean Barbierbat, ManexHiriart Urrutibat, etabesteanitz, bibaFrantziaoihukatuzutenak.Etxeparek, bestebehinerekorrontearenkontraparatudela konturatuta, zuhurjokatzeadeliberatuko zuen, etahorrenbestez ezzen tematuantzukontsideratukozituenerrebindikazioetan, nahikoaetasobera edukibait...
|
|
|
Zeresanikez, euskaldunakezdirasoilikodolhotzekogizonak, euskaldunensanfreta?, soldaduhoberenakdira, edogutxienezgrenadierhautak, etahoripilotarionakdirelako.Hauda, konturazaitezkeenez, pilotaezda kirolhutsa: ezdasoilikeuskalduntasunarenoinarrian
|
dagoela
, euskalpopuluarinolabaitherri izaeraematendiola, baiziketa, pilotakbadubestebalio bat,, balioerantsia, esangogenukegaurkoerara, gerlarakoguztizbaliagarria.Euskaldunakbadu, beraz, balioerantsibat, berebizikobihurtzenduena: euskalidiosinkrasiaFrantziaren zerbitzura.
|
|
|
...ketatikjakinizandugu, herrikokontseiluak hainbaturratseginzituelagerlanhilzirenenoroitarriaren lanaabianjartzeko, etabaihorretarakobeharkozendirutzabiltzeko?, bakotxakbereahalarenaraberaemandezala??. Geroagodioskunez,, zubixokoandaberazeginenharrizkoobrapollit bat; ezespantagarririk deus, ahalakezbaitirahain handiak?. Kontseiluaren azkenhitzaizanzenhori, bainakontatuduenez, herrianezzenadostasunik
|
egon
:. Batzueknahizutenhilerrihegian, bestek zubixokoan, andanabatosokiezazol zagon?. Azkenean kontseiluaktrenkatubeharizanzueneztabaida, etazubiarenaldeagertuzuenberegogoa.Oroitarriahilerritiklekoraezartzea, hauda, elizatik kanpoplantatzeaerabakidelaikusitakoan, baten batekatzeraeskuratunahiizanzuenmonumentua eraikitzekoemandakodirua.
|
|
|
...nenoroitarriaren lanaabianjartzeko, etabaihorretarakobeharkozendirutzabiltzeko?, bakotxakbereahalarenaraberaemandezala??. Geroagodioskunez,, zubixokoandaberazeginenharrizkoobrapollit bat; ezespantagarririk deus, ahalakezbaitirahain handiak?. Kontseiluaren azkenhitzaizanzenhori, bainakontatuduenez, herrianezzenadostasunik egon:. Batzueknahizutenhilerrihegian, bestek zubixokoan, andanabatosokiezazol
|
zagon
–. Azkenean kontseiluaktrenkatubeharizanzueneztabaida, etazubiarenaldeagertuzuenberegogoa.Oroitarriahilerritiklekoraezartzea, hauda, elizatik kanpoplantatzeaerabakidelaikusitakoan, baten batekatzeraeskuratunahiizanzuenmonumentua eraikitzekoemandakodirua.
|
|
|
Etxepareren idazlanetanesangurabirekinagertzendahurridelakohori, biakOrotarikoanjasotadaudelarik. Adibidez, idazlearena, lanhurri, idoreta sarimehekoadelairakurrikodiogu.Kasuhorretan, Orotarikoanegiaztatuta dagointuitibokiulertuduguna, izan ere, hitzarenhirugarrenadierarenazalpenetan? (Trabajo) difícil, costoso.?. Lanhurria, travaillent, quinepeutêtre faitquepetitàpetit??, dakar, etabeheratxoago, minutieux?. Alabaina, argi
|
dagoenez
, AzkueriLacombelangilehurriadeladiotsoneanbestelakoadaEtxeparekadierazinahidiona, alegia, berbarenbosgarrenadiera(. Lent, qui avancepeudansletravail?,?. Langileurria, eloficialquetrabajapoco??) edotaseigarrena(, débil, pusilánime?). Sasoihorretakobeste euskaltzale batzuenustezere, alferrontzi galantadaLacombe, kritika merkeetaendreda makilaizateazbatera, eta, izanere,. Lacombe, ungrandparesseux[...] neproduitrien, esanzionDaranatzekAzkueri1918koazaroaren25eko eskutitzbatean.Beharbada, horrexegatikezduAzkuekLacombeaukeratu, prestakuntzaakademikoonekoaizanarren, etaguragoizanduEtxepare, langilehandia?, Dazantzeren hitzetanesanez.Aldehorretatik, aipagarria daLacomberen zorioneko tesiarekingertatutakoa: 1911koudanhasizen prestatzendoktore tesiaAldudeko euskarariburuz, eta, Lacombekberak adierazibezala, dozenabategonaldiegindituAldudenetaEtxeparek150 eskutitzbidalidizkiohainbatetahainbatdatueskainiz; 1918koabenduaren21eanMartinLanderretxeriidaztendiobadituela600etikgoraorrialde, fonetika, morfologia etahiztegiaren araberasailkatuta; baina, Lacombe1947anhilondoan, HenriGavelekpaperhoriekbilatukodituenean,, bizpalaurehunfitxadoi doiaaurkitzenditu, 10batorrialdetanargitaratzen dituenak?. Alegia, lurrunduegindazorionekotesia.
|
|
|
Eskutitzhorretan, hastekoetabehinosodeigarriasuertatzendaprotoakademikoarenkaligrafianegargarria, batzuetanulergaitzaerebadena.Jakina, horiere, GerlaHandiarenondorionegargarriada, Lacombekkaligrafia ederraedukibaitzuen1916kouztaileaneskuinekobesoamoztuziotenarte. Denaesateko, kolpelatzahartunuen, artxibategikoLacombereneskutitz guztiakurterikurtesailkatuta
|
zeudela
, bat bateankaligrafia aldaketa izugarriaikusietahorrenarrazoiazohartunintzenean.Zelakoaldeabesamotzutzi zutenetikaurrera! Eta, unebatez, nigandikzeinhurbilsentituizannuen HamalaukoGerlamalapartatua, harenondorioak neureeskuetanoratuta.
|
|
|
Jean Etxeparerenerantzuna, ezinihardukizkoa, lerrobibeherago
|
zegoen
; hauxeduzu:
|
|
|
...n1910urteinguruan, eta, trenezegindakobidaiareninpresioezgainera, hiriarendeskribapennahikoa zabaladamaigu.EzdaBilboEtxepareren idazlanetanagertzendenhiribakarra.Kasurako, Bordelerieskainizionartikulu bat1913an, xehe xehekiaurkeztuzhangokarrikak, hangomerkatuak, elizaketabiztanleak, medikuntza ikastenzebilelahainondoezagutuzituenak.Etxepareren obranmaizagoagertzendaBaiona, hiri goxoñoa?; presente
|
dago
, bainatantaka tantaka, protagonismo gutxiagoz. IruñeaketaDonostiakere kapitululuzebanaduteBeribilezliburuederrean.
|
|
|
Duelagutxiohartu garaJeanEtxepare SeberoAltuberenjarraitzailea dela, hauda, garbizaleaezizateaz gainerajoerahorioso kaltegarritzat duela. Uste duthonaekarriditugunaipuetanargi
|
dagoela
Etxeparek bereegin dituelaAltubekGernikanaurkeztutakoideiak, euskararenhiztegigintzaren desbiderapenasalatzenzutenak: Etxepare medikuakbehinetaberriroegiten dunazioartekoterminoenalde, Altubekplazaraturikoplanteamendueieutsiz.
|
|
|
...entzialariei, bainakasu!, ikerketakikerketaElizarenIrakaslegoakduazkenhitza dogmakatolikoei dagozkienpuntuetan.PioXII.akbaimenaematendie katolikoeigizagorputzareneboluzioazjarduteko, baldinetasoilikbaldin jainkozkokreazioaetaarimareninfusioaonartuzgero.Areago, Gould ek azalduduenez, PioXII.akkementsualdarrikatuzuenada, eboluzioaprintzipiozbenetakoaizandaitekeenarren,, teoria, horiizatezfrogatugabe
|
zegoela
, etamenturazokeregonzitekeelaerrotik.
|
|
|
Saint Pierrekmodunahikoaerretorikoan aipatzendu, aditubatzuen iritziz, besogainkamendeak, joandirela, mendiabezengorakomultzoan, gizonaklurreanberelehenager aldiaeginduenetikhunat?. Badiohalaber, bestebatzuek, berriagodaukate [la] gizonaetagazteagobiziki?. Dioskunez, baina,
|
badago
hirugarrenjarrerabat:, bertzeaskozuhurrago daudesolas horriburuz, garbikijakitealanzailegiabaitzaiote.Hortanduguegunegiazkojakintsunenaitormena, ezdakitelagizonarenadina, etajakitekobiderik ezdutelaoraino?. Hauda, Saint Pierrekgizakiarenantzinakotasunaren inguruan zeudenjarrerak erakusteazgain, ezinbestezbetebeharreko baldintzametodologikoa?, hirurotarikobatidamaioberebedeinkazionabaria, hainzuze...
|
|
|
Zerdioyakinkizunak. ZerdioYainkoarenitzak??.. Orixekberakazalduta badakiguaretoabeteegin zena.PiarresXarritonereegonzenpubliko artean, inoizhalaxeadierazididanez.Uneairitsizenean, hizlariagaiarilotu zitzaion:. Zabaldu zunanagoadoakabearek, eta obezukenanidiarenaesan balu!?. Zerazalduotezuen, bada, Orixesuadariola jarzedin. Beraxekdiosku:. Bizidunenmotakaldakorzirala.AdanYainkoakegiñazula, bañanez bertatikbertara; bestebizidunbatzukeginzitukelaaldeaurretik, eta aiek bizialdatuzsortueraziazukelagurelenengogurasoa?. Bosgarrenkapitulu horretan, OrixekgauzagehiagoerekontatzendituDonibanekohitzaldi haieninguruan.Ezdakizehatzhanentzundakoak, zozokeri, ala, gaiztakeri, diren, bainahonamingehienemanziona: eliza, gaixoaren? aldeatera beharzuketenekharenkontrahainnabarmenkijardutea, etahorrelakokontuaknon etaherrixumearenaurreanetabaitabarnealdeko apaizenaurrean, zeintzuak,, gizartetradizionaleanlapakarroketanbainofinkatuago [bait]
|
zeuden
–eta, ezentzunetaez sinetsinahirikbezalageratukodiraideia teologikoberrihorienmezuajasotzean?.
|
|
|
PauloIztuetaren ustez, Orixerenpentsaeraulertzeko kontuanhartu behardaharentzatindargehiagoduelahemeretzimendetanbildutakotradizioakazkenordukozientziapositiboekekarritakoargitasunakbaino.Pentsamendueskolastikoaguztizerrotutazeukan, etaberaz,
|
bereikuspegiteologikoaetabiblikoakulturafixistanoinarrituta
zeuden, etaezinezkogertatuzitzaioneboluzionismoaonartzea, ezetasikierakreazionismoebolutiboa ere.Iztuetaren esanean,, mundubatetengabekobilakabideanezinpentsatuzuen. Orixek.
|
|
|
Bestetik, pentsatuizandut, pasartearenerdialdeandioskun. Monradec itzal arrastobatbezalaicendatzenduenadiña, horretan, aspaldibatengaztelaniazirakurrinuenJosephConrad enTheShadow linerenaipamenbat
|
dagoela
, bainaeuskarazkoliburuetan hainsarritopatzenditugunerrakuntzahorietariko batekin: Conradbeharrean, Monrad.Hortaz, nahikoairekia izangozenCamiloLizardiapaiza, baiLaplace renhipotesiazeinJoseph Conrad eneleberriakirakurtzenzituena.Denadela, eznaizlasaigelditu, etaziurtatuguraizanduterrakuntzatipografikoaren ustehori.
|
|
|
Aurrekoerrenkarnaziohorretanereosodeigarriirudituzitzaidanbegietaratunuenbestepasartebat.Irakurritakoan atoanazpimarratunuen, eta atzeraereirakurri, ez
|
nengoen
etaseguru ondoulertuizanaz.
|
|
|
Ezgara, ez, erdarazkoCamilo Lizardilegezabaildutageratu, zientziak horrenbestekohoztasunezeskainidigunazalpenhori irakurritakoan?, alderantzizbaizik.Sakonekopozbatekepelduditbarrua, ikusiz etaAldudeko medikuak, jakintsu hanitzek? esandakoa1930eanargitaratu zuelaeuskaraz, lehenagoGureHerriaaldizkarian, eta geroagoBeribilezliburuan.Jakina, Etxepareren pasarteko azalpenak, CamiloLizardirenpasartekoastronomiazkobostlerrohoriekdioskutengauzaberaadieraztendumamiari
|
dagokionez
, alegia, Laplace-ren dizipuluen irakaspenak.Edo, zehazki, gauza berabarik, segidakoa.Izanere, CamiloLizardikirakaspenhaienlehenzatia laburbildudu, hots, unibertsoarensorreraetaizarrensakabanaketa, eta, berriz, EtxeparekLaplace renteoriahorrenjarraipenaaipatudu, hauda, izarhorietarikobatetik, eguzkitik, Lurraziliportaedozipriztinmodura sortuadela, etagerorabertonbiziaagertudela.
|
|
|
|
Badago
, bestalde, osotristebegitandu zaidanesaldibat, azkenekoa: –Zoinurrungirengogoilhunetakechubatzuenelhebeltzetarik!?. Mota bikotristuradakarkithoriirakurtzeak.Lehenengo etabehin, nirekolkorakoezabatuegitenduEtxepareetaLafitterenartekohurbilketaren sinesgarritasuna, ezduematenbienartekoadostasuniklortuzutenik, areago, badirudibestetestubatzuetanEtxepare garbiuztekoLafittek egindakoahaleginakpaperezkoakizandirelabenetakoakbainoago, etaEtxeparek gogoa ilunetaeleabeltziraunarazidituelabeti.Hauda, Lafittekontraesanean ikustendugubereburuarekin, etahemendarabilenesatekomodugordin etabortitzhorrek, besteetanerdigezurretanezotedenibilipentsarazidit.
|
|
|
Badakiguiadeusororenburuan. Badeaerrotikezagutzendugunzerik? Hoinbertzemenderenondotik, belharostobatbakarraezdueginahal ukanorainogizonak, ezetaerezilatuberanundikhelduden, noratdoan, zerdenzerugainhortan, noradinodoatzinhorkoeremuak, nola
|
gauden
zenbeiturtezbizirikgero itzaltzeko, heriotzeakeahiltzengituenezosoki, alabertze norapeitbertze itxurabatekinapaindurikalharateremaiten. Lurhuntakoitzulikezberez, ezdaudeagureargiakbethiheintsubat, hitzakbaizikedo izenakezdirelarikaldatzen?
|
|
|
...otantaldekatutakomilioietamilioiastroak.Izatez, astrohoriekguztiakerrotazio mugimenduorokorbatenondoriozjaioziren, zeineanzeharkondentsatueginbaitzirengunebatzuk, gasezkogainerako substantziabaino solidoagobilakatuz.Horrela, hodeikaotikoprimitiboa, hots, jatorrizko gas kosmikoa, zenbaitnebulosaesferikotanbanatuzen, etaberauekerrotaziomugimenduetengabebatekhigiaraztenzituenez, geroetakondentsatuago
|
zeuden
, geroetagogorrago.Horietarikonebulosaeskergabatizanzengure eguzki sistema, nonzentrokomunbateninguruanhainbatelementuantolatuetagrabitatubaitziren, eguzkiareninguruanhainzuzen.Nebulosa horrek, gainerakoguztiekbezala, esferoidebaten itxurahartuzuen, errotazio mugimenduazela eta.
|
|
|
Areetagauregunere, zenbaitzuekGenesikoliburuarenirakurketaliteralbateansinestendute, etaizanere, Ameriketako EstatuBatuetanasko dirataldekreazionistenkideaketaaldekoak.Alabaina, kreazionistahorien arteanerebadagoeztabaidasutsua, Genesikoliburuarenletraidatziainterpretatzekoorduan.Batzueniritziz, jainkoakseiegunbeharizanzituenmunduakreatzeko, etaegunhoriek, esangabedoa, 24ordukoakizanziren.
|
Badaude
, bestalde, zazpiegunakzentzumetaforikoanulertzendituztenak, etaberaz, berorienustez Lurrarenhistorialuzeagoa izangolitzateke. Halandaze, normaleanLur zaharreko kreazionistaketaLur gaztekoak bereiztendira.
|
|
|
Ezdagoesanbeharrik, adinarenestimazioakbeheradoazenazbatera, teorianbehintzateboluzioakgeroeta denboralaburragoaedukikozuen, de factogertatu ahalizateko. LordKelvin ekmahai gaineratuLurrarengaztetasunberriak, berehalakoansortuzituenDarwinenbeldurra etaerrefusa, nahizetaberorieksoilikpribatukierakutsi, etaizatez, lordKelvineboluzionismoarenetsainagusibihurtuzenDarwinenkolkoan.Harenaburuz, lord Kelvin enkalkuluakziren bereteoriarenoztoponagusiaziurrenez, eta, horretaz konbentzituta
|
zegoelarik
, Espezieenjatorria liburukoWeald formazioaren300milioiurtekoaipamena etaezabatuzituenhurrengoargitarapenetan.Alabaina, fisikarihandiakezzueneboluzioarenaurkaperseborrokatu, hauda, ezzueneboluzioaren ondadeazalantzatanjarri; izatez, lord Kelvin ekargudiatuzuenaizanzen, Lurrarengaztetasunakberezbaztertzenduelahautespennaturala, Darwinekesleiturikomekanismo ebolutibo nagusiarenzereginetik.Izanere, l...
|
|
|
Lord Kelvin ekberak1871nadierazizuenez, baldin etanaturaren joan etorriekin ondoegokitzendensoluzioprobablebataurkituahalbada, ezdagozertaninbokatu. BotereKreatzailearenekintza anormal?bat.Esatebaterako, VesubioedotaEtnasumendi ahoetatikbeheradoanlaba jarioa hoztuetaarinbateangogortzendenean, etahandiklasterberrirolandare etaanimaliakagertzendirenean, ezdugukreaziorajotzen: haizeakgarraia ditzakehaziakbertaraino, etaostetikiritsikodirazomorroak etaehizakiak. ...abeasumitzenduguhaziakhaizeakbultzatutairitsidirela, edotaalmadietanflotatzen.Ezaldaposible, eta, posibleabaldinbada, ezalda probable, Lurrarenhasierakobiziamoduhorrenantzerakobateraazaldu ahalizatea. Izanere, urtero urteromateriasolidokomilioikazatierortzen diraLurrera: zeindazatihorietariko bakoitzarenhistoria. Ba, oso osoprobableada espaziosideraleankontatu ezineko meteoritohazi garraiatzaileak
|
egotea
, bestelakomundubizidunetatik abiatutakoak, etabehinolahorietarikorenbatLurreanjaustea.LordKelvin ekesanzuenez, berehipotesihori zakaretabisionariotzat jodezakegu, bainaezdaazientifikoa, zerenfrogatu edotagezurreztatueginbaitaiteke.
|
|
|
ZumaiaXX.mendekolehen urteetan: lotutadauden belaontziekerakustendute portuakizanzuentrafiko bizia; lasterbaporeekbaztertuzituztenbiedohiru mastakobelaontziak. Zumaiakobistahorretan Zuloagamargolariakeraikitakoetxea (1914) ikusdaitekeeskuinaldean; hortxe ezagutuzutenelkarTxomin AgirreketaOrtegayGasset filosofoak.Bestalde, Erribera kalekomuturbateanmojen komentuazegoen, eta zuhaizdunlorategiaren aldamenean kaperauaren etxea, diligentziaaparkatuta
|
dagoen
lekuan.
|
|
|
...aurkituduthari buruzkoleheneskukoadirudieniritzibat.Iritzibat, denaesateko, oso osoaldekoagainera.Besterikezean, beraz, Etxeparerekin fidatukogaraAbadiarenidazlanenjuzguorokorbaterako, etaizanere, bere lumakidatzitakohainbatlerroekarrikodituguhona, ArnaudAbadiaren garrantziazohargaitezen.Lauataletanbanatukoditugulerrohoriek: lehenengoetabehin, Abadiaren hizkuntzareningurukoak, geroerabilitakogaiei
|
dagozkienak
, hirugarrenikAbadiarenestiloariburuzkoak, etaazkenean Abadiarenobraberrargitaratzearenkomenentziazaritzendirenak.
|
|
|
PuristenarteansailbidaudelaadieraztenduKrutwigek.Batetik, bizkaitarrismoarenbaitakoekerdaratikohitzguztiakerauzinahizituzten, etahitz berriezordeztu, SabinoAranarenbidetik; hortaz, hizkuntzaerabatartifizialaeratuzuten, erabiltezina.Puristenbigarrensailean,, garbizaleak?
|
daude
: gaiguztiaklandubehardira, bai, bainasoilkieuskarazkohitzez, alegia, Azkuerenhiztegikohitzez, eta, horiekaskiezdirenean, berorietanoinarritutahitzberriaksortuz, hitz elkarketabidez, eratorpenez etazabalkuntza semantikoz.Krutwigeniritziz, joerahonekmugahertsiakditu, azken bateansoilikbaitaegokialiteraturarako.
|
|
|
Eraberean, gureliteraturarenlehenbenetako, karniboroa?, dietaren ikuspegitik, eztaxonomiari
|
dagokiola
!? 1892koadateke: xitxijale.Jakina, Abadiarenxitxihoriharagirensinonimoa da, okelabezalaxe edo, etaezdu mendebaldekoeuskalkietakotxitxirenerabileraume hizkeraramurriztua. Lehenagokogureharagijaleguztiak, 1696.etikaurrerakoak, ezdira, karniboroak?, baiziketa, barau hausleak?
|
|
|
Baina, neurriegokiahartuta, esannahibaita, mailabakoitzari
|
dagokion
dosifikazioarekin asmatuz gero, plebifikazioarenabaliabideestilistiko garrantzitsuaizandaiteke, tonudesberdinekoetaberazirismendesberdinekotestuakmamituahalizateko.Alegia, ereduplebifikatzaileakmalgutasunhandiaopestenduberez, eta, berorretatik abiatutaeskuegokiekorrialdebikainakondudituzte ingelesez, Stephen JayGould ek etaDavid Quammen ekbezala, ereduplebifikatzailehorizeinekbereeraraoratzen, et...
|
|
|
Egiada, sarritanbadituesaldiekibokoak, abertzale edodiruditenak, baina, lasto suabezala, berehalakoanamatatzenzaizkionak, abertzaletasun ageriaren Rubiconibaiazeharkatubarik.Adibidez, besteaskorenartekobat ekarrikoduguhona.Saran, EskualzaleenBiltzarrakomenaldiaeginzion Axularhandiari1925ean. MigelUnamuno
|
egon
zenbertan, bidebatezesateko?; EtxeparekEskualdunaastekarianargitaratuidazlanluzetikbigarren etahirugarren pasarteakekarrikodituguhona:
|
|
|
Gezurranioke, haatik, erranbanezaalorrerathelduakizaitengirelalangileguziakhamarorenetako.Orenarekinhointinkobagine, norgutarik euskaldunegiazkoa. EuskaldunzinezkootedenEtchepare, Aldudeko medikua,
|
nago
nihaurekinbatzutan: basegurkihala baita, nahizhertsiegia, aldibakotxkatedralekoorratzarekinbaitabilaxuxen, biltegiansartzeko, dohakabehura.
|
|
|
Buffalo Bill
|
egon
zen Baionan1905ekourriaren3an.Bai, ondoirakurri duzuBuffal: oBill. Badakizu, ezizenhoriemanziotenWilliam F.Cody() MendebaldeUrrunekopertsonaia ospetsuari:
|
|
2006
|
|
|
Horregatikjakinnahiko nukenik, pasartehori nola, noiz, etanork txertatua denEuskaldunakpoeman. Itsuak ereikusbailezakeburniziria haritzenborbuhurrianbainobehartuagoriksar tua
|
dagoela
–Iru Bigaen Zerga. AzkenOlagizonarenezaguneko leienda horren sarreran. Begira erne, etaentzun, horren ondotikbertanTirikitaukiaere.
|
|
|
Estrofahonen jatorriaezagutzeko, sustraihauek
|
leudeke
, noski: edo Bortegarairena Berdabiorenetikhartua da, edoalderantziz, edoetaa bateta bestean hirugarrebatetik.Etaguz oraingohirugarren posibilitatehonenaldekoak gara.
|
|
|
Zazpiakbadu zerbait berezia. (...) Juan Mari Lekuonak aditzera eman zidan euskal kanta zaharretan
|
badagoela
horren aztarnarik; horrenadibideetako batBerdabiorenkantakolehenbertsoadela.BainamisteriotsuenaJuanMarikaipatuzidan Be (Xaldiarenaalegia)(...) rdabiorenada.Tradizioakdioenezontzako urreakfaltsifikatzen zituen Berdabiok, etahorregatik eduki zuten Iruñekopresondegian, noneginzuen hirurehunetahirurogeitabostbertsokokanta, egunero batosatuz, ManuelLekuonakzioenez.
|
|
|
Esandako guziaz gainera, Berdabiok kartzelan
|
zegoen
egoeran egonik, etabesteerremediorikgabedefenditzenzuenadefenditzenzuelarik32:, queen loqueselesimputanotienenculpaalguna?, berebertsoetanjainkoagatik ere aipatuko ezzukeenkontua, hainjuxtu,, moldetariyankontu, horixebai tzen. Ahozjasotakokontuguziekere, horixeerrepikatzenbaitute:, sekulan ezzuela aitortuizandudirufaltsuaegitenzuenik?. Nonjesusetikazalduda, orduan,, moldetariyan kontu?
|
|
|
Esandako guziaz gainera, Berdabiok kartzelan zegoen egoeran
|
egonik
, etabesteerremediorikgabedefenditzenzuenadefenditzenzuelarik32:, queen loqueselesimputanotienenculpaalguna?, berebertsoetanjainkoagatik ere aipatuko ezzukeenkontua, hainjuxtu,, moldetariyankontu, horixebai tzen. Ahozjasotakokontuguziekere, horixeerrepikatzenbaitute:, sekulan ezzuela aitortuizandudirufaltsuaegitenzuenik?. Nonjesusetikazalduda, orduan,, moldetariyan kontu?
|
|
|
Horioteda, geropaperofizialetanazaldukozelakoan, bertsoberria apaintzera etorri den«Martin Joxepe»xarmagarria? Ni baiezkoan
|
nago
, etsi etsian: horiizanzelapoetafinarenazkenargialdia, jendeonsinesberak, duda izpirikereegingabe, bertsoaherriaren ahotikjasotakotzatirentszezan.
|
|
|
1 0SABArenidaz lanak: Zuk diozun bezelahilaurretik, Kardaberaz taldearen eta GipuzkoakoDiputazioarenlaguntzaz, beraksailkatutaetagarbirapasataateraziranIdaz lan guztiakizenarekin12 liburu.Azterketabateginondoren, JuanMarikdiolanenbatzukfalta dirala.Dena delaiadenak etagarrantzitsuenak hor
|
daude
. Nolaeskuratu?
|
|
2007
|
|
|
Jakina, La, tte pentsalariaren aro entzutetsuaren aurretiko urteak ekintza intelektualez josirik baino ezin dira
|
egon
; pentsalari, intelektual eta zienti, koez inguraturik baino ezin dira egon, ekintzok burutu ahal izateko. Izan ere, intelektual baten emaitzak emankorrak izanez joango dira besteekiko ez adostasunek eta eztabaidek eraginda, iritziok pentsalari horren pentsamoldea landuaraziko baitute.
|
|
|
Jakina, La, tte pentsalariaren aro entzutetsuaren aurretiko urteak ekintza intelektualez josirik baino ezin dira egon; pentsalari, intelektual eta zienti, koez inguraturik baino ezin dira
|
egon
, ekintzok burutu ahal izateko. Izan ere, intelektual baten emaitzak emankorrak izanez joango dira besteekiko ez adostasunek eta eztabaidek eraginda, iritziok pentsalari horren pentsamoldea landuaraziko baitute.
|
|
|
Argi
|
dago
, beraz, kultura jasoko sare baten aurrean gaudela. Izan ere, Piarres La, tte eta beronekin batera intelektual bilakatu ziren pertsonak, adintsuenek La, tte eta adiskideak intelektual bilakarazten lagundu zituzten?
|
|
|
Argi dago, beraz, kultura jasoko sare baten aurrean
|
gaudela
. Izan ere, Piarres La, tte eta beronekin batera intelektual bilakatu ziren pertsonak, adintsuenek La, tte eta adiskideak intelektual bilakarazten lagundu zituzten?
|
|
|
Zehaztu beharra
|
dago
, hala ere, XIX. mendearen lehenengo hamarkadetan apaiz euskaldun guztiak ez zirela liberalismoaren berrikuntzen kontra. Larresoroko apaizgaitegian berean katolizismo liberalaren ideiak nagusitu ziren garai hartan, Lammenais, Gerbet, Lacordaire eta Montalembert apaizen eskutik.
|
|
|
Azaltzen ari garen ildotik, aipatu beharra
|
dago
Emile Zolaren manifestua, 1898ko urtarrilaren 13koa6, gizartearen eta pentsamenduaren alorrean aldaketak ekarri zituelako. Manifestu horrek gizarte moderno bateko intelektualaren betebeharra de, nitu zuen, intelektualen funtzio sozial berria agertu baitzuen.
|
|
|
Eliza eta Errepublikaren arteko liskarra gune gorenean
|
zegoenean
, François Antoine Jau, ret izendatu zuten apezpiku, 1889ko abenduan. Jau, retek, ezaguna baitzen bere errepublikazaletasunagatik (haren familia halakoa izanez8), Gobernuarekiko diziplinaz jokatzera bultzatu zituen apaizak.
|
|
|
Aztergai bihurtu ditugun elkarte kulturalak aukeratu orduko, entzute handieneko sozietateetara jo dugu. Iparraldeko zein Hegoaldeko elkarteak ziren. Société> Sciencies, > ttres> Arts> Bayonne, > Eskualzaleen Biltzarra, Eusko Ikaskuntza, Euskaltzaindia, Gure Herria elkartea eta Euskal Museoa?, Piarres La, tte abiapuntua izan baita, harremanetan
|
egon
zena Pirinioen alde bietako euskaltzaleekin.
|
|
|
Ulergarria da, beste aldetik, La, ttek garaiko apaizen artean arerioak izatea, berrizalea izateaz gain, demokrata kristaua baitzen, garaiko integrismo katolikoari uko egin ziotenetarikoa, beraz. Beste aldetik, garai hartan zentralismo frantziarra zen giro politikoaren ezaugarri nagusia; ez
|
zegoen
, beraz, La, tteren euskaltzaletasunerako lekurik, eta zeinu abertzale txikienaren aurrean, kontra izango zituen la, ttek tokiko politikoak.
|
|
|
Basea osatzeko iturriei
|
dagokienez
, aipatu elkarte horien aktibitateak ezagutzeko erregulartasunez argitaratu zituzten aldizkarien edukiak aztertu ditugu, aldizkarietan ematen baitzuten zegozkien elkarteen bileren berri, partaideak aipatzearekin batera. Horrez gain, jakina, artikuluak argitaratzen zituzten, lagunkideek agindakoak.
|
|
|
Basea osatzeko iturriei dagokienez, aipatu elkarte horien aktibitateak ezagutzeko erregulartasunez argitaratu zituzten aldizkarien edukiak aztertu ditugu, aldizkarietan ematen baitzuten
|
zegozkien
elkarteen bileren berri, partaideak aipatzearekin batera. Horrez gain, jakina, artikuluak argitaratzen zituzten, lagunkideek agindakoak.
|
|
|
Elkarrizketatuek La, tterekin izan zituzten harremanei
|
dagokienez
, haietariko bederatzik Uztaritzeko Apaizgaitegi Txikian ikasi zuten, non La, tte irakasle zegoan: Beñat Mendisko, Emile Larre, Simon Duhour, Pierre Andiazabal, Piarres Xarritton, Peio Olagarai, Jacques Mestelan, Pierre Labadie eta Jakes Abeberryk; zortzik. Beñat Mendizko, Marc Legasse, Cabier eta Mayi Diharce, Simon Duhour, Piarres Xarritton, Jacques Mestelan, Jeanne Salha eta Piarres Labadiek?
|
|
|
Elkarrizketatuek La, tterekin izan zituzten harremanei dagokienez, haietariko bederatzik Uztaritzeko Apaizgaitegi Txikian ikasi zuten, non La, tte irakasle
|
zegoan
: Beñat Mendisko, Emile Larre, Simon Duhour, Pierre Andiazabal, Piarres Xarritton, Peio Olagarai, Jacques Mestelan, Pierre Labadie eta Jakes Abeberryk; zortzik. Beñat Mendizko, Marc Legasse, Cabier eta Mayi Diharce, Simon Duhour, Piarres Xarritton, Jacques Mestelan, Jeanne Salha eta Piarres Labadiek?
|
|
|
Malharin eskolako andereñoa izan zen eta Marijane Minaberry Basque> Eclair, > Sud Ouest> eta Herrian administrari bezala egin zuen lan. Jakes Abeberryri
|
dagokionez
, 1960 hamarkadako Enbata> mugimendu abertzale eta izen bereko aldizkariaren sorreran parte hartzearekin batera, Kultura sailaz arduratzen zen Biarritzeko herriko etxean elkarrizketatua izan zenean.
|
|
|
Lege Zaharraren garai hartan, lurralde frantziarrek herri biltzarren bidez burutzen zuten antolakuntza administratiboa. Biltzarretan baserritarrak, apaizak eta notableak ordezkaturik
|
zeuden
; euskal herritarren eta Elizaren arteko harremanak nahiko estuak ziren (parrokiaz elkartzen ziren herritarrak), Elizako buruek baserritarren ordezkarien rola betetzeraino. Izan ere, Iparraldeko Elizak paper erabakigarria izan zuen orduko jarduera politiko, ekonomiko eta sozialean:
|
|
|
Beste aldetik, Iparraldeko gizarteak nekazaritza eta artzaingo ekonomia zuen bizibide eta foruek herri lanok ere arautu zituzten. Barruko antolaketari
|
dagokionez
, herri lurren eta jabego pribatuaren arteko harremanak mugatu zituzten, bakoitzaren eginbeharrak eta eskubideak zehaztuz, foruen egituraketak sistema ekonomiko orekatua bilatzen baitzuen20.
|
|
|
Suposa daitekeen legez, hainbeste aldakuntza politiko izan zuen XIX. mendearen lehenengo erdi hori urrun
|
egon
zen oparoaldi ekonomikotik. Bai 1830ean (1827tik 1830era uzta urriek erakarritako nekazaritza krisiak bultzaturik) bai 1848an (patata uzta urria 1845tik 1854ra eta labore uzta urria 1842tik 1846ra) herritarrek mugimendu iraultzaileak burutu zituzten, boteredun izaten jarraitzen ziren lur jabeei kontra egiteko.
|
|
|
1886ko abuztuan Le> Réveil> Basque> kaleratu zuten errepublikazaleek, hauteskundeak hurbil
|
baitzeuden
eta euskal herritarren botoak behar baitzituzten. Harrigarria bada ere, astekari horrek Jainkoa, > Familia, > Hontasuna> zuen azpititulu.
|
|
|
Xurien eta gorrien arteko banaketa hori nabari baino nabariago egin zen Anton dAbbadiek antolaturiko Euskal Jaietan. Martin Guilbeau eta Julien Vinson garaikideak kexu agertu ziren dAbbadiek antolaturiko festak gero eta politizatuago
|
zeudelako
, konkretuki xurien aldeko jaialdiak zirelako. Azkenean, Guilbeau eta Vinson errepublikazaleek, Association> Basque> de> Jeux> Floraux> sortu zuten eta ospakizun propioak antolatzeari ekin zioten.
|
|
|
Lan honetan leku zabala eskainiko diogu Eskualdunari, baita garai hartako gainerako argitalpen eraginkorrenei ere, haien orrialdeetan aurkitu baitugu Piarres La, tte eta garaikideen luma. Esan beharra
|
dago
urte horietako euskal astekari gehienak, ez guztiak, alabaina?, Elizaren eskuetan edo eraginpean sortu zirela. Izan ere, Frantziako Iraultzak ekarritako liberalismo eta agnostizismoari aurre egin nahian, Elizak euskara eta euskal kulturaren garapena bultzatu zituen, baita euskara horretarako tresna bihurtu26 ere:
|
|
|
1886an Société> de> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> jakitun elkarteak (société> savante) izen bereko aldizkaria argitaratu zuen. Intelektuelei
|
zegoen
zuzendurik eta zientziaren arlo guztiak arakatzearren kaleratu zuten. Frantsesez idazten zituzten artikuluak, elkartea euskara bultzatzearen alde bazegoen ere27.
|
|
|
Intelektuelei zegoen zuzendurik eta zientziaren arlo guztiak arakatzearren kaleratu zuten. Frantsesez idazten zituzten artikuluak, elkartea euskara bultzatzearen alde
|
bazegoen
ere27.
|
|
|
Hamahiru urte geroago Louis Etcheverryk Eskualduna> astekaria argitaratu zuen. Euskal herritarrei zuzenduriko argitalpena izan zen, artikulu gehienak euskaraz idatziak izan ohi zituena; tokiko gertakariei buruzko berriak eskaintzen zituen, baserritarrekin loturik
|
zeuden
gaiak ere landuz. Artikulu guztietan nabaritzen zen kutsu erlijiosoa, Elizaren alorreko ekintzak ere espresuki aipatuz.
|
|
|
Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkariari
|
dagokionez
, 1901eko azaroan izen bereko elkarteak sortu zuen, Hondarribian buruturiko bilera baten ondorioz. Bide batez, esango dugu Hondarribiko batzar hartan euskara zaindu eta hedatuko lukeen Euskal Akademia sortzeko asmoa ere bazutela, baina askoz beranduago arte, 1919an, ez zen zertu.
|
|
|
Lan honetan Eskualzaleen> Biltzarraren lankideen berri izango dugu, Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkaritxoaren bidez28 Euskaltzaindia eta Eusko Ikaskuntzari
|
dagokienez
, jakinaren gainean jarriko gaituzte Euskera> eta Revista> Internacional> de> Estudios> Vascos> berauen argitalpenak, landu nahi ditugun hamarkadetan elkarte esanguratsu baino esanguratsuak izan baitziren.
|
|
|
Museoaren ondareen berri ematearekin batera, jakitunek zehaztasunak agertzen zituzten arkitektura, pintura, ohitura zaharrak, antzerkia eta hizkuntzari buruz, betiere Euskal Herrian kokaturik. Erabilitako hizkuntzari
|
dagokionez
, artikulu guztiak frantsesez izan ziren idatziak. Bitan baino ez zuten euskara bera gaitzat hartu:
|
|
|
Gerlari ohiak sozialki talde esanguratsua izan zen Frantzian, Lehenengo Mundu Gerraren ostean. Gerratik bueltatzean gerlari ohi izenpean elkartu ziren gerlari ohiek Gobernuari eskatu behar izan zizkioten bizitzeko diru laguntzak, frontetik bueltatzean bizibiderik gabe
|
baitzeuden
. Gerlari talde horrek, bakearen aldekoa bazen ere, militarismo amorratua defendatu zuen, baita nazionalismoa ere.
|
|
|
1920an, ume denboran, poesia idazteari ekin zion Piarres La, ttek, Jean Saint Pierre Apaizgaitegi Handiko irakasleak bultzaturik49 Bide batez, esango dugu La, tteren hasierako asmoa Afrikara misiolari joatea izan zela, bertako hizkuntzak ikasteko; baina osasun txarra zela eta, Euskal Herrian geratu zen. Horrela, euskara ikasteari ekitea erabaki zuen50 1923an, apaiz ordena hartzeko gazteegia zenez gero, urte osoa eman zuen euskara ikasten, apaizgaitegian
|
zegoen
Inchausperen biblioteka txikian. Horrela, 1923an51, baita 1925ean ere, Eskualzaleen Biltzarrak ikasleen artean banaturiko sarietariko bat jaso zuen52.
|
|
|
Tolosan
|
zegoela
, Jean Saint Pierrek helarazten zizkion Hegoaldeko abertzaletasunaren berriak54: Eskual> Esnalea, > RIEV, > Euskalerriaren> Alde> eta Euskera> aldizkariak eskuratzen zizkion La, tteri euskal kulturan sar zedin55 Eta 1924an irakurtzetik idaztera pasatu zen La, tte:
|
|
|
La, ttek Pierre Lhande ezagutu zuen hitzaldi baten, Beloken ikasle
|
zegoenean
. La, tteri hitzaldia gustatu zitzaion eta eskutitzez adierazi zion Lhanderi.
|
|
|
Azkenez, aipatu beharra
|
dago
Aita Yves de la Brière jesuita, La, tteri aholkuak eman zizkiona, hala nola Aintzina> sortu edo mugimendu euskaltzalearen egitaraua idatzi orduko, ideia euskaltzaleak ez zirela doktrina katolikotik urruntzen egiaztatuz. La, ttek berak eskaturik ikuskatu zuen De la Brièrek egitamu euskaltzalea, frogatzen duena irakasle jesuitarengan zuen begirunea.
|
|
|
Staviskyk, politikoekin harremanak baitzituen, Baionako diputatu alkatea zen Garat ezagutu zuen eta udal kredituak Baionan sortzera bultzatu zuen. Baina udal kreditu horiek iruzur bilakatu ziren gezurrezko kutxa bonoak kaleratu zituztenean, bitxien gezurrezko balorazioan oinarriturik
|
baitzeuden
. 1933ko abenduaren 24an, nantza ministroa iruzurraz jabetu zen eta Baionako udal kredituen zuzendaria atxilotu.
|
|
|
1942ko azaroan Hitlerek okupatu barik
|
zegoen
Frantziako lurraldea indarrez hartu zuen; Vichyko gobernuak 1944ko abuztuaren 20ra arte iraun zuen. Vichyko gobernua desagertu zenean, Alemanek Pétain Frantziatik alde egitera behartu zuten.
|
|
|
Ybarnegaray sería acusado por los nazis de haber ayudado a pasar la frontera a fugitivos de la Francia ocupada por lo que fue detenido y deportado a Planze, en el Tirol, donde permaneció 16 meses, volviendo en mayo de 1945 Procesado el 18 de marzo de 1946 ante el Alto Tribunal de Justicia, fue inmediatamente absuelto de la condena, Jiménez de Aberasturi, J.: De> la> derrota> a> la> esperanza: > políticas> vascas> durante> la> Segunda> Guerra> Mundial> (19371947), tesi doktorala, Euskal Herriko Gaur Egungo Historia departamentuan
|
dagoena
, UPV/EHU, 1998.
|
|
|
Argi
|
dago
Euskal Herriko biztanle gehienak politikoki eskuinzaleak zirela. Izan ere, 1919tik 1936ra buruturiko bost hauteskundeetan Jean Ybarnégaray eskuindarra nagusitu zen Euskal Herrian; Garat Euskal Herriko garaile ezkertiar bakarra izan zen (Bérard eta Delzangles erdi ezkertiarrak ziren), 1924tik 1932ra hauteskundeak irabazi zituena Baionako I. barrutian.
|
|
|
Beste aldetik, jadanik aipatu dugu X X. mendearen hasierako Ipar Euskal Herriko politika eta ekonomia lurraldeko handiki eskuindarren eskuetan
|
zegoela
. Jean Ybarnegaray notable horietariko bat izan zen, nagusimaizterra izan baitzen (zeukan dirutzarekin hauteskunde kanpainak ordaindu ei zituen80).
|
|
|
Eskualdun garbia, mintzatzaile ederra, politikako bihurgune guzietan trebe dena, beti gure alde. Ez
|
egon
etchen zure boza eman gabe. Egibide duzu bozaren emaitea.
|
|
|
Laburbilduz, eta hasieran aipatu dugunez, Jean Ybarnégaray etengabeki izan zen aukeratua 1914 eta 1936 urteen artean Ipar Euskal Herriko hauteskundeetan. Hala ere, Ménouk dioenez, ez zen etengabeki aukeratua izan herritarren onerako burutu zituen ekintzengatik, Ybarnégarayk ezer gutxi egin baitzuen Mauleko herritarren txirotasuna gutxitzeko eta despopulazioa eteteko91 Ostera, Mauleko biztanleek Ybarnégaray aukeratzen zuten oso kontserbadoreak zirelako; Ybarnegarayren politika gustuko izan zuten mauletarrek, egitarau politikoaren oinarrietan
|
zegoelako
euskal nekazaritza bizimoduari eta antzineko ohiturei atxikitzea.
|
|
|
Société> des> Sciencies> et> Arts> de> Bayonne> elkartearen kideak 1873ko azaroan bildu ziren lehenengoz, Baionan, II. Errepublika ezarri berri
|
zegoenean
, beraz. Delvaille, Détroyat, Folin, Grillières, Hiriart, Moujon eta Stoecklin jakitunek burutu zuten bilera hori, elkartearen egitasmoak zehaztuz:
|
|
|
Edouard Casedevant 24 bider, Joachim Labrouche 23, Duvot 19 eta F. Lefort 18 Maiz joan ziren hauek ere: Henri Gavel 17 bider, Louis Dours eta A. Larrieu 17 bider eta Elie Bousquet 15 Piarres La, tteri
|
dagokionez
, ez dugu Sociétéren bileretan parte hartu zuenaren berririk.
|
|
|
Jakina, Le> Réveilen idatzi zutenak errepublikazaleak ziren, hala nola, Jean Baptiste Elissamburu, hain zuzen ere, gorago aipatu dugun Michel Elissambururen lehengusua; Jean Baptistek Piarres> Adame> lan ezaguna argitaratu zuen Le> Réveilen, pasarteka, Michel lehengusuaren Errepublikaren kontrako salaketei
|
dagokienez
, aipatu Hirur> Errepubliken> ixtoria> liburuan, Le> Réveilek aurre egin zien akusazio horiei Errepublikaren historiaren bertsio errepublikazalea argitaratuz, artikuluka, Errepublikaren bertsio txarra gaitzesteko edo120
|
|
|
1894ko bozketen ostean astekariak aurrera jo zuelarik, arduradunek adierazi zuten hauteskundeak amaiturik
|
zeuden
legez, politika pixka bat alde batera utziko zutela, laborari eta familien gaietara mugatuz125 Horrela, Eskualdunaren hedapena eta eragina herritarrengan handia izatera heldu zen, sortu zenetik irakurleen kopuruak gorantz eginik: 850 1880ean, 950 1889an, 1200 1890ean eta 1300 1891n126.
|
|
|
Azkenez, eta hizkuntzalaritzaren arloari
|
dagokionez
, Eskualdunak> eskola sortu zuen. Eskualdunako Eskola edo Larresoroko eskola deitu zion La, ttek136 Eskualdunaren inguruan sorturiko lan-talde horri, Larresoroko Apaiztegiaren burua zen Arnaud Abbadieren gidaritzapean sortu baitzuten zenbait idazlek:
|
|
|
François Antoine Jau, ret apezpikua izan zen Gobernu frantziarrak agindutakoa betearazi zuena. 1889ko abenduan izendatu berri
|
zegoen
Jau, ret eta ezaguna zen errepublikazalea izateagatik (haren familia halakoa izanez142). Horrela, Jau, retek Gobernuarekiko diziplinaz jokatzera bultzatu zituen apaizak.
|
|
|
Baina Louis Etcheverry, bonapartista eta laikoa144?, ez
|
zegoen
ados Errepublika onartzearekin; hori zela eta, sortu ziren nolabaiteko hinki hanka batzu145 Jean Hiriart Urruty lankidea, Errepublika onartu zuena, eta Louis Etcheberryren artean.
|
|
|
Baina 1901 urte hartan Broussain arduraturik
|
zegoen
aurrerago aipatuko dugun Euskal Akademia sortze lanaz eta Société> Patriotique> sortzeko proiektua alde batera utzi zuen158.
|