|
2000
|
|
|
Esaldi batean azentu lexikorik ez dagoenean, galdegai gunean
|
dagoen
sintagmaren azken silaban txertatzen da azentua, 1] arau orokorraren arabera. Kurbaridagokion konfigurazioaren azalpenerako, tonuen eskema orokorra honako hau delaesan dezakegu (Gaminde 1999b; Elordieta eta lag. 1999 eta Hualde 1999):
|
|
2007
|
|
|
Agerian
|
dago
sintagma bakarra (Vitoria Gasteiz itzulpen sarietako sari nagusiak) bi bihurtu ditugula, eta bigarren zatia, non sintagma, aditz ostean paratuko dugu. Gura izanez gero, galdegaia bera (sari nagusiak) ere ipin daiteke aditz atzean:
|
|
2008
|
|
|
Hala ere, izenaren ezkerraldean
|
dagoenean
sintagmaren zenbatasuna age riago gelditzen dela esango nuke eta, horregatik, aditz komunztadura ere plu ralean egiteko joera nabarmena dute zenbait hiztunek:
|
|
2012
|
|
|
Adibide horietan ikus daiteke hautakariko bigarren atala edo osagaia ezkutuan geratzen dela; hau da, hitzez zehaztu gabe uzten du, solte, zintzilik
|
dauden
sintagmak osatuz.
|
|
2013
|
|
|
1 Honako esaldietan, hitz bat beltzez nabarmenduta dago. Zer lekuzko deklinabide kasuri
|
dagozkio
sintagma horiek. Bereizi, halaber, singularrean ala pluralean dauden.
|
|
2017
|
|
|
Atzizki bakar modura azaltze horrekin batera, eta, areago, euskararen preposizio falta horrekin batera, berriz esan beharrekoa da latina bezalako hizkuntza batean osagai guztiak deklinatzen direla, eta, areago, deklinatuta
|
dagoen
sintagma hori preposizioekin batera ere azaldu daitekeela (cum amici prudentibus). Azken hauetan, jakina, preposizio sintagmei dagozkien gramatika funtzioak beteko dira.
|
|
|
303]) ustez, argi ikusten da lekua adierazten dutenak besteak baino beranduagokoak direla, baina ezin froga daiteke horrelakorik, ez baitago 1000 urtea baino arinagoko dokumentaziorik. Esan dezagun, edonola, postposizio hauen osagarriaren kokalekuan
|
dauden
sintagmek are flexio morfologia korapilatsuagoa dutela determinatzaile sintagma soilek baino. Izan ere, hemen mugatzailearen bi jatorri ikusiko ditugu:
|
|
2021
|
|
|
Ez du inolako markarik. Aldiz, joan den urtean esaten badugu bistan da inesiboan
|
dagoen
sintagma bat dugula, baina hori ere, bere osotasunean, adberbio erabilerako sintagmatzat hartu behar dugu. Beraz, multzo honetan marka gabeak eta markadunak izango genituzke7 Jarri berri dugun adibidean, bost ordu egon da lanean, ez da inesibo ez beste markarik ageri.
|
|
|
|
Dagokion
sintagmatik kanporatua ere, nahiz adibide gutxiago dauden literaturan: Ez du harrokeriarik,/ umila da oso (Txirrita); Garestia da oso (Soroa); Zergatik kontrizio edo amore damua da oso, edo perfektoa[...] (Mogel); Bai, mutil ederra da oso (Erkiaga).
|
|
|
Helduko da eguna, zeinetan esango jatan, abiatu, ta presta nadilla ondo ilteko; Jinen dira egunak, [Ø herriari gosea igorriko baitiot] (Añibarro). Pentsa dezakegu badela bigarrenean ere erresunptiboari
|
dagokion
sintagma bat, aldi honetan agerikoa ez bada ere. Hitz batez, bait erlatiboetan izen sintagma erlatibatua osoki isildua izan daiteke (izenordainik ez:
|
|
|
Bizkitartean, oso gardena eta interpretazio garbikoa da perpausa. Orok ulertzen dugu esan aditzari berez dagokion objektu zuzenari
|
dagokiola
sintagmaren ardatza. Berdin gertatzen da perpaus erlatibo jokatuekin:
|
|
|
Konparazio gaiari
|
dagokion
sintagmaz eta aditzaz gain, beste sintagma batzuk ere izan daitezke komunak konparazio perpausean eta nagusian, eta haiek ere isilpean dira konparaziozkoan, perpausa are sinpleagoa eginaz (Zuk adina diru gorde du horrek bankuan). Honako perpaus bi hauek dira esaldi horren azpian ulertzen direnak:
|
|
|
Horrelako egiturak hertsiki makurtzen dira galdegaiaren araura: galde hitza kokatua
|
dagoen
sintagma beti aditzaren aurrean aurkituko dugu. Galde hitza perpausaren osagai zuzena bada, perpauseko aditzaren aurrean kokatuko da (norekin joan zarete trago batzuk hartzera?); galde hitz hori izen sintagma baten osagai bada, sintagma osoa kokatuko da aditzaren aurrean (nolako irakasleak jarri dizkizuete aurten?); eta galde hitz hori mendeko perpaus baten barruan aurkitzen bada, perpaus osoa jarriko dugu adizki nagusiaren aurre aurrean (§ 41.4.3):
|
|
|
31.4.3.1b Halako perpaus erlatiboaren interpretazioa testuinguruak baizik ezin argi dezake. Izen sintagma erlatibatuari isildurik
|
dagoen
sintagma ergatiboa badagokio, ulertuko dugu ikuslea dela gizona (zer gertatu zaio istripua ikusi duen gizonari, adibidearen pareko egitura genuke orduan).
|
|
|
31.4.3.6c Bigarren mailan, aditzaren argumentu edo osagarriei
|
dagozkien
sintagma adberbialak ditugu, solas ingurumen egokietan bereziki aski erraz erlatibatzen direnak, baina testuingururik gabe hiztun anitzi franko bitxi iruditzen zaizkienak. Gutiz gehienetan, izen sintagma hauen kasu markak morfologikoki bakunak edo arinak dira:
|
|
|
31.4.3.6d Hirugarren mailan, erlatibagaitzak diren sintagmak ditugu, esan nahi baitu aditzaren argumentu edo osagarri hurbil bati ez
|
dagozkion
sintagma adberbialak, adjuntuak. Halakoak izaten dira, maizenik, postposizio bat barneraturik daukaten marka konplexu edo pisuak:
|
|
|
Eta horren erantzuna, izan daiteke, Josebak sagardoa eta Mirenek ardoa. Azterketa horri jarraikiz, menturaz egitura hauetan nolabaiteko aposizioan
|
dauden
sintagmak ditugu, egitura banakari batean emanak: (Guk zerbait), zuk ardoa eta nik ura, edaten dugu.
|
|
|
Anitz esan nahi du, nahiko. Eta
|
dagokion
sintagman hasieran nahiz amaieran agertzen da: Bazuen oinen azpian ur franko (Axular); Franko denbora ez ontsa egonik (Etxebarne).
|
|
|
13.8.2f Arruntean, aurrekaria maila goragoko tokian dago perpausean, subjektuaren lekuan, gehienetan, dela agerian (Jonek gezurra esan dio bere buruari), dela sakonean (Joni ikusi dut [Joni bere buruarekin solasean]). Esandakoaren arabera ez luke tokirik X en buruak ergatiboan, ergatiboa izanik perpaus egituran maila gorenean
|
dagoen
sintagma, ez bailuke izanen tokirik erreferentziarik" gorago" aurkitzeko. Baina hori ez da hola:
|
|
|
mendizaleen jaustea/ mendizaleak jaustea. Halaber, zenbaitetan adizlagunei
|
dagokien
sintagmak ko atzizkia hartzen du (izenlagun bilakatuz): menditik jaustea/ menditikako jaustea.
|
|
|
Euskara, berriz, esan dugun bezala, eranskaria eta postposizioduna da. Postposizioak izenaren ondoren idazten ditugu, izenarekin (edo
|
dagokion
sintagmarekin) elkarturik. Gaztelaniaz edo frantsesez elementu horiek guztiak aurretik jartzen ditugu, bereiz idatziak:
|
|
|
Beste hitz batzuetan esanda, subjektuaren, objektuaren, zehar objektuaren eta gainerako argumentuen (lokatiboa, esaterako) kokagune kanonikoak zein diren hartzen da kontuan. Argumentu bakoitzari
|
dagokion
sintagma bere posizio kanonikoan badago, ordena neutroa izango dugu; ohiko posiziotik kanpo ageri bada, ordena markatua7.
|
|
|
bost zenbtz. 1 Lau eta bat. 5 (Oso handitzat jotzen den zenbaki mugagabe bat adierazteko;
|
dagokion
sintagma beti mugagabean, eta aditza batez ere singularrean).
|