|
2003
|
|
|
Igo, apunteak atera, eta lastaira gainean egokitu nintzen. Ikasi behar nuen, batez ere aditzak," lekarzkiguke"," geniezazkiokeen" eta halakoak; seguru
|
nengoen
aditzok barra
|
|
2006
|
|
|
Dena da estrategikoa gaur egun, eta jardun eta ekimen orok plan estrategikoa behar du. Hitzari
|
dagokion
aditza asmatu dugu laster: Nik estrategatzen dut, hik estrategatzen dun/ k...
|
|
2007
|
|
|
Lehenengo partea, orain, lar luzea egiten da. Zer edo zer egin beharra
|
dago
aditza eta semaforoa (ondoren) aurreratzeko. Hona hemen irtenbide bat:
|
|
|
Hirugarren perpausotan galdegaia
|
dago
aditz aurrean. Hona hemen zelan geratuko liratekeen perpausok galdegaiak kokatuz gero aditz aurrean:
|
|
|
Galdegaiek, nahiz eta osagai bakarrez egon osatuta, gehienek hautsi egiten dute legea, ez
|
daude
aditz aurrean, ezpabere, atzean.
|
|
|
Galdegaiak aditz aurrean badaude, laburrak dira, motzak. Eta esan daiteke, egoera horretan, (ia) berdin dela galdegaia
|
egotea
aditz aitzinean edo gibelean.
|
|
|
Perpaus horretan galdegaia ez
|
egoteaz gain
aditzaren aurrean, ez dago ezta aditzaren hurrengo lekuan ere, ezpabere, aditzaren ondorengo bigarren lekuan. Ipin dezagun galdegaia aditz aurrean:
|
|
|
Hor ere ez da betetzen galdegaiaren legea. Gainera, ez
|
dago
aditzaren hurrengo lekuan, hurrengoaren hurrengo baizik. Hona hemen zelan geratuko litzatekeen perpausa galdegaia ipiniz gero aditz aurrean:
|
|
|
Ikusten denez, 9 hasiera perpausetatik 7tan galdegaia ez
|
dago
aditzaren ezkerretara, Altuberen legeak agintzen duenez. Urruzunoren adibideetan ageri badira perpausak aditza dutenak lehenengo kokalekuan, Duvoisinen adibideetan ez dago perpausik hasten denik ez aditz sintetikoz ez aditz perifrastikoz.
|
|
|
Hurrengo perpausean, hirugarrenean, aditzaren ondoren dago galdegaia, perpaus konpletiboa. Gainera, perpaus mendekoa ez
|
dago
aditzaren hurrengo lekuan, ezpabere bigarrenean. Gaur egun, perpaus osoa honela dabil nagusiki:
|
|
|
Bigarren perpausean galdegaia ez
|
dago
aditz aurrean, baizik eta ostean. Hirugarren perpausean ere aditz ostean dago galdegaia (arrantzarat).
|
|
|
Hirugarren eta laugarren testuetan betetzen da Altuberen legea, aditz aitzinean baitaude galdegaiak. Laugarren testuan hirugarren perpausean lehenengo lekuan
|
dago
aditza, eta gibelean galdegaia, perpaus konpletiboa (bere diru guztiak e (ra) mateko be (ra) rekin). Mendeko perpaus horretan, ondo erreparatuz gero, ez daude atzen kokalekuan aditza eta menderagailua (e (ra) mateko), gaur egun itsuitsuan egin ohi denez.
|
|
|
Agerian dagoenez, lehenengo testu bietan juntagailuaren osteko perpausek aditz ostean dituzte galdegaiak (bazter batean eta iruten). Erreparatzen badiegu zein kokalekutan dauden, bata zein bestea ez
|
daude
aditzaren hurrengo kokalekuan, ezpabere, bigarrenean. Erabiliz gero galdegaiok aditz aurrean, berari inkatu inkatuta, honela geratuko lirateke lehenengo testu biok:
|
|
|
Azken honetan zalantzak ditut. Laugarren perpausei dagokienez, lehenengo perpausean aditz atzean dago (arras lanjeroski), bigarrenean ezezka
|
dago
aditza, eta, hirugarrenean ezezka dago mendekoa. Bosgarren perpausa bigarrenak bakarrik dauka, eta perpaus nagusian aditz ondoren dago galdegaia (hainbertzeraino), eta mendekoan zein da galdegaia, lauza baten gainean ala negarrez?
|
|
|
perpaus konpletiboa (kortxete artean) alperrik
|
dago
aditzaren ezkerretara, penazago egiten du-eta irakurketa
|
|
|
Perpaus hori nekez irakurtzen da; izan ere, subjektutik (Luis Maria Oiarbidek) urrun urrun
|
dago
aditza (adierazi zuen). Problema hori gertatzen da aitaturiko osagaien artean beste hiru osagarri daudelako, ez laburrak:
|
|
|
Esan dugunez, perpaus osagarria lar luzea da, azkeneko lekuan dituela aditza (jakin) eta semaforoa (ondoren), eta horrek eragozten du erraz irakurtzea. Beraz, aldatu bat eman behar diogu perpaus konpletiboari barruko osagaien artean; izan ere, subjektutik (Senatuak) lar urrun
|
daude
aditza eta menderagailua (bota egin dituela). Eroan ditzagun aurrera:
|
|
|
Baina nondik dator galdegaia kokatu beharra
|
dagoela
aditzaren aurrean, berari inkatu inkatuta, bloke bat eginda. Galdegaia aditzaren aitzinean kokatu behar dela, lege hori denok edo dakigu Altubek eman zuela, berak esplizitatu zuen lehenengo zer den galdegaia eta non kokatu behar den, nahiz eta aurretik Azkueketa egin lehenengo hasi masiak.
|
|
|
Hona hemen artikulu honetan zeintzuk urrats egingo ditudan: lehenengo, jorratuko dut zeintzuk abantaila dituen perpaus batek komunikazioaren aldetik (errazago edo gaitzago prozesatzeko) galdegaia
|
badago
aditz ostean; bigarren, batetik, jorratuko ditut narrazioetako hasiera perpaus batzuk (guztiak ezin, tokirik eza dela-eta) galdegai aldetik (zein kokalekutan duten galdegaia: aditz aurrean edo ostean), bestetik, beste era batera edo gehiagotara sekuentziatuko ditut perpausak, ebaluatzeko errazago edo zailago irakurtzen diren; eta, azkenez, emango ditut konklusioak.
|
|
|
Hasiera perpaus horretan ere galdegaia (beltzezkoa edo beronen zati bat) ez
|
dago
aditz aurrean, ezpabere, gibelean, baina ez aditzaren hurrengo lekuan, baizik eta hurrengoaren hurrengo. Gehienek honela emango lukete:
|
|
|
Konturatzen bazara, irakurlea, azkeneko aukeretan galdegaiak segitzen du
|
egoten
aditz atzean. Eta horiek lako adibideak parra parra daude gure zaharren ipuin hasieretan.
|
|
|
Hasiera perpausean galdegaia ez
|
dago
aditz aitzinean, gibelean baino, gibelegi, askoren ustez. Hauek honela ipiniko lukete perpausa (galdegaia, jakina, aditz aurrean):
|
|
|
Hasiera perpausa osatuta dago hiru perpaus juntatuz, eta hirurotan galdegaia ez
|
dago
aditz aurrean, atzean baino. Gaur egun gehienok honetara edo idatziko genuke:
|
|
|
J. B. Agirrek, gaurko idazle askotxok ez legez, beti darabil aditza aurrera perpausean, galdegaia kokatuta
|
dagoela
aditz aurrean zein atzean. Eta horrela lortzen ditu narrazio irakurri erraz errazak.
|
|
|
Unitate honetan aposizioak agertuko dira konplexuagoak (2 ADIBIDEAKen eta 3 ARIKETAKen). Hori dela-eta, goiko perpaus horietan, non azkeneko lekuan
|
dagoen
aditza (ari da ikasten) komeni zaigu ebaztea, konpontzea, goiko aposizio mota biok (aditz bakoa eta adiztuna); horretarako, lehenengo, egitura mota aldatu behar dugu: pasatu behar dugu ezkerreko aposizio motatik eskumako aposizio motara, eta hemen eskema mota bi daude:
|
|
2008
|
|
|
Lehenengo eta behin, esaldi sinpleak sortzeko elementuak agertzen dira: izen morfologia, pertsonari
|
dagokion
aditz morfologia, aldiari dagokion aditz morfologia, eta abar. Hiru urtera hurreratzean, hizkuntzasistema osatuz doala ikusten da, esaldi luzeago eta konplexuagoak erabiltzen baitituzte eta narrazio trebetasunak bereganatzen baitituzte (Barreña, 1995; Ezeizabarena, 1996; Almgren, 2000).
|
|
|
Lehenengo eta behin, esaldi sinpleak sortzeko elementuak agertzen dira: izen morfologia, pertsonari dagokion aditz morfologia, aldiari
|
dagokion
aditz morfologia, eta abar. Hiru urtera hurreratzean, hizkuntzasistema osatuz doala ikusten da, esaldi luzeago eta konplexuagoak erabiltzen baitituzte eta narrazio trebetasunak bereganatzen baitituzte (Barreña, 1995; Ezeizabarena, 1996; Almgren, 2000).
|
|
|
Bien arteko aldea honako hau da: Etxebarrikoaren erantzunean
|
dagoen
aditza iragangaitza da, aldiz, bolibartarraren erantzunean dagoena iragankorra.
|
|
2009
|
|
|
hautagaia menpeko esaldi batekin ausartzen da, eta ez boto emaileak, ez hautagaiak berak ez daki abentura hori non bukatuko den. Boto emaileak, izerdi hotzetan, esaldia ondo bukatu dezala,
|
dagokion
aditzarekin asma dezala erregutuko du. Ze, nola diren gauzak, boto emaile euskaldunak sentitzen du ez duela eskubiderik hautagaiari euskaraz txukun eta egoki hitz egin dezan eskatzeko; eta are, hautagaiak euskaraz egiten badu, akatsa berak egin balu bezala bizitzen du, min hartzen du, euskarak hizkuntzen ligan milagarren partida galdu balu bezala.
|
|
2010
|
|
|
Adibidez, ni ez nintzen diezaiogun eta horrelakoen aldekoa; dezaiogun esatearekin nahikoa genuela uste nuen, eta urruti samar gindoazela hortik. Orokorrean, onartua
|
dagoen
aditz sistema defendatu nuen. Ez nuen lan handirik egin.
|
|
|
Bitxia da orainari
|
zegokion
aditza etorkizunezkoa erabiltzea, geroan kokatzeko orduko ekintzaren ondorioa. Ez da geroaldia aditz denbora desegokia desirarentzat eta nahiarentzat.
|
|
|
1278. " Historian ez
|
dago
aditz erregularrik", idatzi zuen Edward Palmer Thompsonek, metafora ederra formulatuz, Leszec Kolakowskiri gutun irekian. Berdin esan daiteke etorkizunean ere ez dagoela aditz erregularrik.
|
|
|
1278. " Historian ez dago aditz erregularrik", idatzi zuen Edward Palmer Thompsonek, metafora ederra formulatuz, Leszec Kolakowskiri gutun irekian. Berdin esan daiteke etorkizunean ere ez
|
dagoela
aditz erregularrik. E.P. Thompson, The Poverty of Theory and Other Essays, Merlin Press, London, 1978.
|
|
2011
|
|
|
3.1 Egon etaizanenartekolehiadelaeta, izanen adizkiakugariagoak diragureeremuan.Horreladaiparraldeanere, honenbertzez,
|
egon
aditzaren ordezizandugu, horrelaErroibarkohizketaiparraldekousadioekinlotuago agertzenzaigulaerrandezakegu: Jesuchristonazarenoa crucificatua, eztaemen. Eztamunduontanpresunaric.Eztaiñorere.
|
|
2012
|
|
|
2 E1 eta E2 enuntziatuen artean ez dago ageriko harreman semantikorik: agerian dagoena E2ren eta isilpean
|
dagoen
aditzaren nahiz modalizazio edo enuntziazio mailako aditzen baten artekoa da.
|
|
|
Esandakoa egiaztatu ahal izateko, lehenik eta behin, corpusean ageri diren datuak taulatan ordenatu ditugu, zutabeka jarririk magnitude bakoitzari
|
dagozkion
aditzak, era horretan, modu grafikoan, paraleloki ikusarazteko magnitudeen arteko kointzidentzia eta diferentzia jakingarriak9 Gure iritziz, kontuan hartzeko moduko datu konparatibo bereizgarriak dira, alde batetik, magnitude bakoitzarekin ageri diren aditzak, eta bestetik, bai magnitude guztiekin ageri diren aditzak eta bai, kontrara, magnitude jakin batekin bakarrik ageri direnak.... Guztira ehun eta hogeita hamazortzi aditz identifikatu ditugu, eta esandako irizpidearen arabera sailkatu.
|
|
|
– Tenperatura magnitudeak eskala izaerari
|
dagozkion
aditz bereziak hartzen ditu, bereziki eskala(, eskailera) kontzeptuaren metaforatik datozen hauek:
|
|
|
Aipaturiko horiek guztiak denetariko ikuspegietatik aztertzen ari gara ikertaldean. Izatez, hipotesi batean oinarritzen gara, suposatuz ezen azpitalde bakoitzak bere ezaugarriak dituela, ñabarduretan islatzen direnak, eta ñabardurok gurutzatuta
|
daudela
aditz espezifikoetan zehar, baita kasuan kasuko esamoldeetan aditzen ondoan ageri diren osagaietan zehar ere. Dena den, artikulu honetan 2.1 ataleko zenbait magnitude izenen kasua baino ez dugu aztertuko, eta alde batera utziko ditugu 2.2, 2.3 eta 2.4 ataletako kasuak.
|
|
2014
|
|
|
2013ko uztailean hasi ziren lanean, eta emaitza Darabilbo izan zen. " Momentu hartan modan
|
zegoen
aditz trinkoak erabiltzea barra barra;' erabili' aditzarekin zerikusia zeukan izen bat ipintzea bururatu zitzaigun... eta azkenean,' darabil' etik Darabilbo sortu zen", horrela azaldu digu Argotek izenaren sorrera.
|
|
|
Lekuzko perpausetan
|
egon
aditza erabiltzea gaur egun areagotzen ari den joerada. Hizkera arruntean «etxean nago» maizago entzuten da «etxean naiz» baino.Jatorrian, lekuzko perpausetan izan aditza erabiltzea Ipar Euskal Herriko euskarareneta nafarreraren ezaugarria da, lehen Hegoalde guztian gehiago erabiltzen bazen ere.Badirudijoera dela mendebalderagoko ezaugarriek ekialdeko hauek ordezkatzea.Horregatik, gazteek egon aditza gehiagotan erabiltzea espero dugu, eta adinekoek, berriz, izan.
|
|
|
Lekuzko perpausetan egon aditza erabiltzea gaur egun areagotzen ari den joerada. Hizkera arruntean «etxean nago» maizago entzuten da «etxean naiz» baino.Jatorrian, lekuzko perpausetan izan aditza erabiltzea Ipar Euskal Herriko euskarareneta nafarreraren ezaugarria da, lehen Hegoalde guztian gehiago erabiltzen bazen ere.Badirudijoera dela mendebalderagoko ezaugarriek ekialdeko hauek ordezkatzea.Horregatik, gazteek
|
egon
aditza gehiagotan erabiltzea espero dugu, eta adinekoek, berriz, izan. Beste ezaugarri soziolinguistikoen arabera ere, zer diferentzia (aldakortasun) agertzen den aztertu nahi da.
|
|
|
ahalerako geroaldian hipotesiak adierazteko
|
dauden
aditz egokiak eta zuzenak identifikatzen?
|
|
2015
|
|
|
Eta orainaldian jokatzeko
|
egon
aditza:
|
|
|
Izen sintagma honen barruan
|
dagoen
aditz sintagma (phrase verb) aktibatu (ACTIVE) egiten da etaatzeranzko norabidea (DIRECTION #direction & backward) hartzen du; izen sintagmarekin batzeko.Biak batzearen ondorioz (RESULT), beste aditz sintagma bat (phrase verb) sortzen da eta kategoria (CAT), azpikategoria (S. UBCAT), balentzia (VAL) eta norabidea (NORA) balioak heredatzen ditu. Aipatzekoa da, baterakuntzaz sortu den aditz sintagma honek balentzia berria (#valnew) duela.
|
|
2017
|
|
|
Perpaus hauetan, Caminoren terminologiari (2015a, 2015b) jarraituz, ote extraposizioan dago; alegia, perpaus amaieran agertzen da, eta, kasu honetan, ez bide
|
dago
aditz laguntzaileari lotuta. Lehen, (2.2) azpiatalean, hiru kokagune mota bereizi ditut:
|
|
|
Bestalde, ote extraposizioan agertzen den kasuetan bestelako analisia proposatzen dut, batetik, sintaxiaren aldetik ote a partikularen eta (e) n menderagailuaren ostean agertzen baita eta, bestetik, prosodikoki izaera askea bide baitu; ezaugarri bi hauek ezin dira Monforteren (2015) analisiaren bidezazaldu. Horrelako kasuetan perpaus amaieran agertzen da eta, prosodiak erakutsi bezala, partikulaindependentea da, ez
|
dago
aditz jokatuari lotuta; izan ere, zubereraz azterbide honen aldekotestigantzak topatzen dira. Euskalki honen azentubidea, oro har, paroxitonoa da; Larrasqueten (1931) eta Euskaltzaindiaren (2016) lekukotasunetan ikusten den bezala, azentuak ez du kokagune bera otekohiko kokagunean agertzen denean eta extraposizioan dagoenean:
|
|
2018
|
|
|
Ba ote dago iragana gaurtik ez kontatzeko modurik? Ba ote
|
dago
aditza lehenaldian idazterik. Zilegi da?
|
|
2019
|
|
|
1986tik 2017rako Bertsolari Txapelketa Nagusietan
|
egondako
aditz formen kopuru absolutuak eta hikakoen portzentajea, testuinguruaren arabera bereizita.
|
|
|
Naturako fenomeno atmosferikoez ari garenean, biziki zabalduta
|
dago
aditz iragankor edo aktiboak erabiltzeko joera. Ikus dezagun.
|
|
|
konjugazio trinkoa duten NOR motako aditzak bospasei soilik izateaz gain, 2 pertsonetan adizki berberak izatea, bai indikatiboan, bai inperatiboan: hator eta zatoz, etorri aditzarekin; hago eta zaude,
|
egon
aditzarekin; hoa eta zoaz, joan aditzarekin; habil eta zabiltza, ibili aditzarekin... Hori ikusi eta gure buruari galdetu diogu:
|
|
|
Bietan errespetua igual igual agertzen da; baina, hala ere, kortesia dela-eta, haien arteko aldea deigarria iruditu zaigu. Aldea ez
|
dago
aditz jokoen erabileran, bietan zuka tratamendu neutroa baita; aldea, erreginarekin erabili zuen umildadea eta, kontrastean, euskaldunekin erabili zuen" harrotasuna", bi jarrera horien artean dago:
|
|
|
Azpimarratzekoa da esaldiaren hasieran agian adberbioak esaldiari ematen dion kutsua; hortik aparte, dagoke adizkia zer da?...
|
egon
aditzaren geroaldia ala potentziala?
|
|
|
Ikerketa honetan, behin baino gehiagotan erran dugun bezala, Euskaltzaindia Gramatika Batzordeak erabiltzen duen moduan, guk ere ikurra erabiltzen dugu, aditzak gertaera/ ekintza bukatua dela adierazten duelarik, aditz nagusian erabiltzen diren atzizki guztiak biltzeko; baina, ahaztu gabe hiru multzotan banatu dituztela indarrean
|
dauden
aditzen partizipioak:
|
|
|
Hitz horiek hasiera hasieratik behar beharrezkoak ziren, eta, horregatik, horiek bezalakoak, hain zuzen, Swadehsen Oinarrizko Hiztegian70 meritu osoarekin agertzen dira: beldur izan, arnasa hartu, oka egin, usain egin, barre egin, ehizan ibili, tu bota, kosk egin, igeri egin, hegan egin, zutik
|
egon
aditzak dira, hain justu, agertzen direnak. Nolabait ere, erran daiteke baliabide horren antzinatasuna lokuzio horietan, uztartzen diren izen eta aditzetan, nabarmentzen dela.
|
|
|
Gauza da euskaldunen historian izan zela momentu bat zeinetan indarrean
|
zeuden
aditzekin bere partizipioak asmatzen ibili baitziren. Nola jokatu zuten begi bistan daukagu:
|
|
|
" Egina dago
|
egon
aditz batu bat paperean dinosku Mikelek; baina, eginda egon arren, oraindik zer azterturik asko dugu aditzaren alorrean aditz batu bizi bat lortu baino lehen, zer azterturik asko aditza gaurkotu eta murriztu egiteko, herriak berak egin duen legez, zer aterturik asko aditza ondasuntegi nazkagarri bihur ez dakigun".
|
|
|
Mikelek, bada, euskalkiak eta hizkera aintzat hartzea eskatzen dau, bizia sekula ere ezin baztertu daitekelako eta, beste alde batetik, ikarea sartzen deutso hainbeste bidexkaz josia
|
dagoan
aditzaren munduak. Izan ere, higuingarri eta nazkagarri gertatzen jako hainbeste aditz formaren korapiloa, baso ilun eta hertsia iruditzen jako.
|
|
2020
|
|
|
Azpiko testuan joan eta
|
egon
aditz perifrastikoak (bi zatitan), aditz trinko gisa idatz itzazu:
|
|
2021
|
|
|
Hori horrela da, zeren aitak dioen bezala," Nik dut beti arrazoia". Hor zeren i
|
dagokion
aditza dut litzateke teorikoki, baina aipamen ezin aldatuzko batekoa baita, ez du harengan batere eraginik. Hor zeren perpausetik kanpo dagoen zerbait da.
|
|
|
Mikel gizondu da eta Mikel gizon bihurtu da aski parekoak dira. Egiturari dagokionez, bestetik, gizondu, atsotu, umetu edo haurtu bezalakoak aski hurbil
|
daude
aditz kopulatibo bidezko izen predikatuetatik: Mikel gizona da eta Mikel gizondu da perpausek ezaugarri komun asko dituzte, sare tematikoari dagokionez.
|
|
|
jaki, erreki, emankizun, igarkizun, eskari, janari, eranskin... Oinarrian
|
dagoen
aditzaren objektuarekin du zerikusia izen horien esanahiak.
|
|
|
1 Berez ez dago aditzoinik baikor eta ezkor adjektiboetan, baina, adiera kontuan hartuaz(" gauzen alderik onena ikusteko edo hartzeko joera duena") hauetan ere
|
badago
aditz balioa oinarrian.
|
|
|
Nolabait esateko, Peru triste dago eta Olatz gaizki zegoen perpausetan triste eta gaizki predikatu nagusiak badira, Peru negarrari eutsi ezinik dago adibidea dugunean ere azpimarratutako mendeko perpausa predikatu nagusia izango da. Adibide horietako
|
egon
aditza kopulatiboa da, eta eduki semantiko bat adieraztea baino areago predikatu nagusiaren (triste; gaizki; negarrari eutsi ezinik) eta subjektuaren arteko lotura bideratzea du helburu. Antzera gertatzen da erabilera semikopulatiboa duten beste aditz eta egitura batzuekin ere:
|
|
|
galderari erantzuten dio; eta perpaus nagusiaren barneko kontuei dagokie. Baina adjuntu funtzioa betetzen zuten moduzko perpausetan ez bezala (§ 40.4.1), nola orain ez
|
dagokio
aditzari bakarrik (irten nola): subjektuari ere badagokio (Jon nola); gehiago subjektuari aditzari baino, negarrari eutsi ezinekoa ‘irteteko era bat’ baino gehiago baita ‘Jonen egoera bat’ Perpauseko bigarren osagai bati buruzko (Jon) predikazioa dago hor, eta bigarren mailako predikazioa dagoela esan ohi da; ‘negarrari eutsi ezinik’ bigarren mailako predikatua edo osagarri predikatiboa izango litzateke.
|
|
|
Gelara sartzean negarrari eutsi ezinik aurkitu nuen Ane. Kasu honetan ere nola ez
|
dagokio
aditzari bakarrik (aurkitu nola); objektuari ere badagokio (Ane nola); negarrari eutsi ezineko egoeran Ane dago. Batez ere objektuari dagokio, gainera:
|
|
|
Jon gaixo dago; Kafea beroa dago; Medikua urduri dago. Aipatu ditugun gainerako adieretarako (identifikazioa edo izaera mailako predikatuak) biderik ez du ematen
|
egon
aditz kopulatiboak(* Tartalo begibakarra zegoen;* Mitxelena errenteriarra zegoen), eta izenak azaltzen direnean artikulurik gabe agertzen dira (Izaskun tabernari dago Bergaran), egoera mailako predikatu gisa, une bati dagokion ezaugarria adieraziz.
|
|
|
24.3.1e Adiera lokatiboa duten elementuak ere sarri azaltzen dira izan eta
|
egon
aditzekin: Atzoko kaxak han daude/ dira; Dirua mahai gainean dago/ da; Josune ohean dago/ da3 Gramatikari batzuek diote aurreko adibideak zentzu zabalean egitura kopulatibotzat hartu genituzkeela, eta azpimarratutako tokizko elementuak atributuak direla; azken batean, lokatibo horien ordez bestelako adberbioak edo adjektiboak azalduko balira bezalako egituren aurrean gaudela:
|
|
|
Jarduera adierazten dute ibili aditzarekin osatzen diren predikatuek. Egoera, berriz,
|
egon
aditza daramatenak. Adi egon, argi egon, bero egon, garbi egon, zain egon; adi ibili, argi ibili, bila ibili, eske ibili, oker ibili.
|
|
|
Interpretazio baten edo bestearen alde egiten lagun diezaguke aztertzeak aditzaren eta [X+ aditza] egituraren artean alderik ote dagoen hautatzen dituzten osagaiei dagokienez. Irizpide hori kontuan izanik, argi egon eta garbi
|
egon
aditz predikatu konplexutzat hartzekoak dira: biek har dezakete perpaus osagarria, egon aditzak hauta ez dezakeena.
|
|
|
Irizpide hori kontuan izanik, argi egon eta garbi egon aditz predikatu konplexutzat hartzekoak dira: biek har dezakete perpaus osagarria,
|
egon
aditzak hauta ez dezakeena. Bero/ hotz/ ilun egon ere aditz predikatuak dira, gertakari meteorologikoa adierazten dutenak; bero, hotz edo ilun ez dira hor subjektu baten egoera mailako predikatuak.
|
|
|
Perpaus existentzialak ere intrantsitiboak, argumentu bakarrekoak dira,
|
egon
aditzarekin eratzen ditugunak (eta ipar ekialdean izan aditzarekin): Badago salda; Badago/ bada filosofiaren eta erlijioaren arteko muga gaindiezin bat.
|
|
|
23.2.2.2e Eguraldia adierazten duten predikatuak(
|
egon
aditzarekin eratzen direnak): ateri dago, bero dago, giro dago, hotz dago, ilun dago, sargori dago.
|
|
|
Berez kokapena adierazten duen
|
egon
aditzak ere badu aukera juzgu aditzen adiera hartu eta perpaus osagarria hautatzeko: Nago ez ote genukeen gehienok beste horrenbeste egin behar (Joxerra Garzia).
|
|
|
23.3.1d Hola bereizten ditugu, hortaz, argumentuak eta argumentu ez direnak: argumentuak modu itxian
|
daude
aditzarekin lotuak, eta ezin dugu aditzaren esanahia ulertu argumentuak kontuan izan gabe. Argumentu ez direnak, ostera, aukerakoak dira.
|
|
|
‘leku batean gertatu tarte batean’ (aste guztian egon da han); ‘egoera batean gertatu’, adjektiboari (r) ik eransten zaionean (tristerik nago; bakarrik zeuden) eta negarrez, minez, lotan, zalantzan, gogoetan... bezalakoekin (negarrez dago oraindik ere; lotan dago haurra); partizipioekin, adiera erresultatiboan (okerturik dago; okertuta dago; okertua da (go)); aginteran (zaude hortxe!; egon zaitez geldi pixka batean). Baina hizkeren arteko desberdintasun horren ondorioz, balio kopulatiboari dagokionez, testuinguru sintaktiko berean batzuetan izan aditza aurkituko dugu Iparraldean eta Hegoaldean
|
egon
aditza.
|
|
|
esanahi semantikoaren aldetik hutsak dira, eta subjektuaren eta predikatuaren arteko lotura bideratu besterik ez dute egiten, flexioari dagokion informazioa (denbora, aspektua, pertsona, modua) emanez; eta garrantzitsuena dena, ez dituzte beren subjektuak hautatzen, ez diete subjektuei murriztapenik ezartzen. Izan eta
|
egon
aditzak azaltzen diren perpaus kopulatiboetan atributuak hautatzen du subjektua, eta atributu subjektu erlaziotik datoz murriztapenak. Begira diezaiegun honako bikote hauei:
|
|
|
24.3.3b Izan eta
|
egon
aditzekin doazen predikatuek sarri a eta ak hartzen dituzte: Zopa hotza dago; Zaldi horiek dotoreak dira.
|
|
|
Aldiz, izaera mailako predikatutzat interpretatu ezin diren adjektiboak ditugunean, nahitaez artikulurik gabe azalduko dira: Hori ikusgai da; Hori eginkizun da, edo hizkerarik gehienetan
|
egon
aditzaz baliatuko gara: Hori ikusgai dago; Hori eginkizun dago.
|
|
|
Zehar galdera orokorretan ere esan dugu batzuetan agerian behintzat ez
|
dagoela
aditz gobernatzailerik: Ea zer pasatzen den (P.
|
|
|
(Jean de Paris, 263). Adibide horretan" Ingalaterratik hona ni/ nire jite" dugu, ni/ nire galdegaiari
|
dagokion
aditzaren ezkerreko posizioan ageri dela.
|
|
|
Hori da tzea perpausekin ezintasuna adierazteko tradizioko moldea: ezin+
|
dagokion
aditzaren partizipio burutua+ izatea. Baina gainera beste gauza hura ere bazegoen —hari egia ezin esan izatea (An.
|
|
|
Hots, aditzak adierazten duen egoera bukatu zela. Bigarren adibidean, berriz,
|
egon
aditzaren era sintetikoak bukatua ez den egoera adierazten du (haurrak hemen daude). Beraz, aspektu desberdintasun hori dela eta, ezin daitezke bi perpausak sinonimotzat hartu.
|
|
|
Ikusten denez, [uste] an da sintagma horren burua, eta horrek erabakitzen du sintagmaren esanahia eta balioa. Zenbaitetan
|
egon
aditzaren osagarria da, Adiskide zintudalakoan nengoen, baina beste batzuetan kausa adierazten duen adjuntua da: Lapurra zelakoan atxilotu zuten; Barbero batengana eraman omen zuten, hark sendatuko zuelakoan (Atxaga).
|
|
|
31.4.3.12b Perpaus erlatibo subjektiboetan sintagma erlatibatua adierazpenezko perpaus osagarri batean sartua da, eta horregatik agertzen da ela atzizkia perpaus horri
|
dagokion
aditzaren hondarrean. Maizenik, horrelakoetan perpaus osagarria ekarri duen aditza agerian da, eta hari lotzen zaio (e) n menderagailua, gorago ikusi bezala; ordea, aditz hura isiltzen bada, ko lotu behar zaio perpaus osagarriari, ardatzaren izenlagun izan ahal dadin.
|
|
|
Ohart gaitezen artikuludun atributurik ez dela agertzen. Oro har izenki predikatuak
|
egon
aditzarekin azaltzen direnen antzekoak izaten dira, eta egoera mailako predikatu modura interpretatzen dira(* Jon beltzaran dabil); baina aspektuaren eta edukiaren aldetiko desberdintasunengatik, zenbait ezaugarritan egon aditzetik desberdin jokatzen du: subjektuek nolabaiteko egiletasuna edo esperimentatzailetasuna azaltzeko modukoak izan behar dute, ‘bizidun ezaugarri hedatu bat’ izan lezaketenak (alaba aspaldian burumakur dabil; gure enpresa aspaldian ez dabil ondo;* liburua aspaldian ez dabil ondo;* aulkia apurtuta dabil), eta izenki predikatuaren subjektuak ezin du ‘gai’ paper tematikoa izan(* Jon lodi dabil).
|
|
|
24.3.5.3b Azaldu, agertu, ageri, gertatu eta suertatu aditzek ere ibili ren oso antzeko ezaugarriak azaltzen dituzte, eta sarritan
|
egon
aditza erabiltzen den testuinguru beretan agertzen dira, baina askoz predikatu gutxiagorekin aurkitzen ditugu. Hona agertu eta azaldu aditzekin osatutako egitura semikopulatibo batzuk:
|
|
|
24.3.5.4a Iraupena adierazten duten aditzen artean ditugu iraun, jarraitu eta segi. Egoera mailakotzat hartzen diren predikatuekin erabiltzen dira, eta alde horretatik parekotasun handia dute
|
egon
aditzarekin, baina hemen egoera hori lehendik datorrela eta horrela dirauela iradokitzen da. Kategoria desberdinetako predikatuekin ager daitezke eta artikulua agertzea debekatuta dago, partizipioekin ez bada:
|
|
|
24.3.3.2f Adberbioa/ PS/ adjektiboa+
|
egon
aditzarekin osatutako egitura batzuetan predikatu konplexuen eta egitura predikatiboen arteko muga ez da beti argia izaten. Horrela, argi egon (argi dago gai hau labainkorra dela) edo garbi egon (garbi dago ez duzula lanik egin) predikatu konplexutzat hartu lirateke (§ 23.2.1.3.5).
|
|
|
24.3.4a Egitura kopulatiboak gehienetan izan eta
|
egon
aditz intrantsitiboekin gauzatzen dira. Baina euskaraz bada aukera ukan eta eduki aditz trantsitiboekin egitura kopulatiboak osatzeko eta predikatuaren eta subjektuaren arteko lotura bideratzeko, zenbaitetan egitatezko lotura dena eta beste batzuetan psikologikoa edo baizik ez:
|
|
|
Baina lehenean (hunkituta) egoera soil gisa ulertuko dugu; aldiz, bigarrenean (negarrez) egoera eta jokabidea, biak uztar daitezke. Bigarren mailako predikatu modura azaltzen diren elementuak oro har
|
egon
aditzari loturik ager daitezkeenak izaten dira (‘triste nengoen bileratik irten nintzenean’, ’zoriontsu geunden saria hartu genuenean’, ‘gogorik gabe nengoen bazkarira joateko’), baina izan aditzari lotzen zaizkionak ere izaten dira: Pobre jaio zen eta aberats hil (‘pobre zen jaio zenean’, ‘aberats zen hil zenean’), baina betiere une bati dagokion ezaugarria ematen dute aditzera; ez dira ezaugarri iraunkorrak.
|
|
|
De Rijkek dio (2008: 845) horren arrazoia, beharbada, izan daitekeela molde honekin galdetzailea ez
|
dagoela
aditzaren aurre aurrean, lehenengo juntagaia baita. Aldiz, galdetzailea eta x motako segidekin indar berezia edo enfasia ematen da, harridurazko perpausak osatuz:
|
|
|
Euskaldun askorentzat bakarra da, gainera; beste askorentzat, berriz, hi parean du. Baina garbi
|
dago
aditzaren morfologiaren aldetik, plural gisa lan egiten duela (§ 26.1.7a). Horregatik, hain zuzen, pertsona komunztadura atzizkiei eskaini taulan, pluraleko formen artean sailkatu dugu —eta 2p deitu—.
|
|
|
Adibidez: Kokoteraino nago esan daiteke eta PS hori
|
egon
aditzak hautatua dela pentsa genezake, osagarria alegia. Baina agian adjuntutzat hartu genuke, baldin eta hemen elipsiren bat gertatu dela onartzen bada.
|
|
|
Sartzen entzun dut; Ingelesez mintzatzen ikasi duzu; Ebasten ikusi dut. Gisa berean, ohitu, usatu, utzi, lagundu (mendebaldean), izan,
|
egon
aditzekin perpaus osagarriko aditz izena inesibo mugagabean dago: Lagundu zidan autoa konpontzen; Horrela lan egiten ohitua naiz; Ura irakiten utz ezazu; Izan da aitaren ikusten; Egon da kabalak zaintzen.
|
|
|
ez da morfema beregaina, baina aditzaren esanahia adierazten du. Adizki sintetikoetan ageri da
|
dagokion
aditzaren erroa: nator, henbilen, zegoen, dakarkit.
|
|
|
1.5e Itzul gaitezen berriz ere egon eta eskiatu aditzetara eta ikus dezagun diferentziak zertan diren. Lehenean,
|
egon
aditzaren argumentu bakarrak (zu) kasu absolutiboa du. Oso bestela, bigarrenean, eskiatu aditzaren subjektuak kasu ergatiboa erakusten baitu, perpausean osagarri zuzenik ez dagoen arren.
|
|
|
ta k eta juntagailuan du jatorria, eta errazagoa zaio ondokotasuna edo horretatik erator daitezkeen erlazioak adieraztea; eta horrek eragiten du modu balioa duten gertaera burutuak bideratzea. z postposizioa, berriz, nagusiki instrumentala da, eta lotuago
|
legoke
aditzari, eta aditzak adierazten duen ekintza hori nola jazotzen den deskribatuko duen moduari edo erari (oinez ibili; eskuz margotu; zinez esan; nekez iritsi eta abar).
|
|
|
Zelatan egon. EHn barrandatu zelatatu’ eta barrandan aditzondoa, gero adibide batean
|
egon
aditzarekin ageri bada ere: Pasabidearen gibeletik barrandan zegoen".
|
|
|
Edonola, euskal hiztegietan islatuak izango dira hemen ibiliko ditugun adiera adibide guztiak. Guk betiere buruan izango dugu adiera fisikoa izango zela lehenengoa eta geroago etorriko zela metafora, baina hori hipotesi bat besterik ez da, azken batean mende honetako euskara idatzian bizirik
|
daudelako
aditz hauetako bakoitzean.
|
|
|
Hainbatetan, batez ere aditzen esanguran bertan ikus daiteke osagai jakin bat estuki lotuta
|
dagoela
aditzaren esanahi jakin batekin. Horrela, atera aditza ergatibo eta datibo argumentuak dituelakoan baizik ez da agertzen Euskaltzaindiaren Hiztegian, baina, bestalde, denbora izenekin batera (norbaiti segundoak atera) badirudi datibo hori ezinbestekoa dela, esanguran behintzat.
|