|
2013
|
|
|
Neuk ere ez nuen haren arrastorik harik eta, berriki, John Elliott historialari ingelesak gomendatua ikusi nuen arte. Euskal Herrian
|
bertan
gutxienez lau biblioteka publikotan aurkitu daitekeen arren (Azkue Biblioteka, Deustuko Unibertsitatekoa, Nafarroako Unibertsitatekoa eta Baionako Udal Liburutegia), ez da, dena dela, eskuratzeko erraza. Hala ere, hura atzeman eta irakurtzeko lana hartzen duenak nekez esan ahal izango du denbora alferrik galtzen ibili denik, liburu zinez ederra baita alderdi guztietatik, ondoren erakusten saiatuko garen bezala.
|
|
|
Liburu hau historiografia hain klasikoak diren biografia horietako bat da, alegia, pertsonaia historiko bati buruz dugun ezagutza agortzeko asmo garbia izateaz gain, hura
|
bere
giroan eta garaian kokatu nahi duena eta judizio kritikorik emateko batere lotsarik ez duena. Bi hitzetan, pertsonaia eta bere garaia gurutzatzen duen liburua, diskurtso historiko kritiko koherente bat sortuz.
|
|
|
Liburu hau historiografia hain klasikoak diren biografia horietako bat da, alegia, pertsonaia historiko bati buruz dugun ezagutza agortzeko asmo garbia izateaz gain, hura bere giroan eta garaian kokatu nahi duena eta judizio kritikorik emateko batere lotsarik ez duena. Bi hitzetan, pertsonaia eta
|
bere
garaia gurutzatzen duen liburua, diskurtso historiko kritiko koherente bat sortuz. Garrantzitsua da, beraz, protagonistaren bizitza interesgarria izatea eta munta handikoa gertatzea herrialde jakin baten historia argitu nahi denean.
|
|
|
Baina garaia ere biziki interesgarria begitantzen zait: XVI. mendearen lehen bi herenek Errenazimentuaren goren aroa markatzen dute, lehen monarkia nazional handien umatzea eta, aldi
|
berean
, erreforma protestantearen hedapena, mota guztietako erlijio gerrak eta gatazkak ekarriz. Ororen buru, indibiduoaren kontzientzia librearen auzia lehen aldiz mahaigaineratzen da indar handiz eta, harekin batera haren ustezko ifrentzua, hots, herritarrek nahitaez nork bere printzearen erlijioa segitu beharra (cuius regio, eius religio).
|
|
|
XVI. mendearen lehen bi herenek Errenazimentuaren goren aroa markatzen dute, lehen monarkia nazional handien umatzea eta, aldi berean, erreforma protestantearen hedapena, mota guztietako erlijio gerrak eta gatazkak ekarriz. Ororen buru, indibiduoaren kontzientzia librearen auzia lehen aldiz mahaigaineratzen da indar handiz eta, harekin batera haren ustezko ifrentzua, hots, herritarrek nahitaez nork
|
bere
printzearen erlijioa segitu beharra (cuius regio, eius religio). Gai horiek guztiek leku handia izango dute Joana Albreten bizitzan.
|
|
|
Joana emakumezko bat da, emakumeok gizonezkoen mendeko eta, areago, tresna huts izaten ziren garai batean. Ez da harrigarria, beraz, haren aitak (Henrike Albret) eta senarrak (Antonio Bourbon) hura tresna politiko huts gisa baliatzeko egin zituzten saio etengabeak, baina bai da harrigarria Joanak gazte gaztetatik
|
bere
nortasuna finkatzeko erakutsi zuen adorea eta kemena: uko egin zion beti inoren tresnahuts izateari eta, areago, bere azken urteotan marigizon ospe nabarmena eskuratu zuen, alegia, gizonezkoei klasikoki esleitzen zaizkien dohainak nabarmentzen omen zitzaizkion:
|
|
|
Ez da harrigarria, beraz, haren aitak (Henrike Albret) eta senarrak (Antonio Bourbon) hura tresna politiko huts gisa baliatzeko egin zituzten saio etengabeak, baina bai da harrigarria Joanak gazte gaztetatik bere nortasuna finkatzeko erakutsi zuen adorea eta kemena: uko egin zion beti inoren tresnahuts izateari eta, areago,
|
bere
azken urteotan marigizon ospe nabarmena eskuratu zuen, alegia, gizonezkoei klasikoki esleitzen zaizkien dohainak nabarmentzen omen zitzaizkion: borondate sendoa, erabakimena, harrotasuna, agresibitatea, are eta zakarkeria ere.
|
|
|
borondate sendoa, erabakimena, harrotasuna, agresibitatea, are eta zakarkeria ere. Ildo horretan, bereziki adierazgarria da Joanaren izaeraren alderdi horri dedikatzen dion kapitulu monografikoa (IX.a), baina baita ere Cleves-eko dukearekin izandako sasi-ezkontzaren auzia (II. kap.) edo haren bizitzaren bukaeran Katalina de Medici erregina amarekin izandako negoziazio latzak,
|
bere
seme Henrikeren ezkontzaren harira (XIII. kap.): kasu guztietan Joanak presio latz eta handiei egin behar izan zien aurre, bere irizpideak irmoki defenditu zituelarik.
|
|
|
Ildo horretan, bereziki adierazgarria da Joanaren izaeraren alderdi horri dedikatzen dion kapitulu monografikoa (IX.a), baina baita ere Cleves-eko dukearekin izandako sasi-ezkontzaren auzia (II. kap.) edo haren bizitzaren bukaeran Katalina de Medici erregina amarekin izandako negoziazio latzak, bere seme Henrikeren ezkontzaren harira (XIII. kap.): kasu guztietan Joanak presio latz eta handiei egin behar izan zien aurre,
|
bere
irizpideak irmoki defenditu zituelarik. Izaera horren kontraste eta neurri gisa beste bi emakumeren potreta aurkezten zaigu luze eta pasarte ugaritan.
|
|
|
Izaera horren kontraste eta neurri gisa beste bi emakumeren potreta aurkezten zaigu luze eta pasarte ugaritan. Batetik, Margarita Nafarroakoa, Joanaren ama eta Frantziako errege Frantzisko I.aren arreba bakarra, alabaren ifrentzua, bizi osoa anaiaren zerbitzura higatu baitzuen,
|
bere
nortasun propioa guztiz ezereztuz maila ia ia erridikulu bateraino, zenbait gutunetan irakur daitekeen gisan. Hots, Margaritak poz pozik onartu zuen erregearen tresna politiko huts eta debotoa izatea.
|
|
|
Hots, Margaritak poz pozik onartu zuen erregearen tresna politiko huts eta debotoa izatea. Baina bestetik Katalina de Medici, Joanaren lehengusina (lehengusuaren emaztea) eta Frantziako erregina lehenik (Henrike II.a senarrarekin) eta erregina ama eta boterearen zinezko jabea gero, hogeita hamar urtetan,
|
bere
hiru semeekin (Frantzisko II.a, Karlos IX.a eta Henrike III.a). Hau ere Joana bezala nortasun handi handiko emakumea izan zen, baina lehengusina Joana ez bezalakoa, botere estrategia guztiz femeninoak baitzituen:
|
|
|
agresibitatea eta larderia beharrean, pertsonen manipulazioa, engainua, makurkeria eta xantaia emozionala.
|
Bere
ama eta lehengusinaren aldean Joana guztiz desberdin aurkezten zaigu, beraz, eta behin baino gehiagotan egileak paralelismo garbiak, baina aski diskretoak, trazatzen ditu garai bereko beste erregina protestante batekin: Ingalaterrako Elisabet II.a, zeinekin hainbat gutun trukatu baitzituen.
|
|
|
agresibitatea eta larderia beharrean, pertsonen manipulazioa, engainua, makurkeria eta xantaia emozionala. Bere ama eta lehengusinaren aldean Joana guztiz desberdin aurkezten zaigu, beraz, eta behin baino gehiagotan egileak paralelismo garbiak, baina aski diskretoak, trazatzen ditu garai
|
bereko
beste erregina protestante batekin: Ingalaterrako Elisabet II.a, zeinekin hainbat gutun trukatu baitzituen.
|
|
|
Hari horretatik laburki tiratuz: biek izan zuten, uneren batean, ezkontzeko pretendiente
|
bera
: Filipe II.a Espainiakoa, kasu bietan Frantziaren kontrako koalizioak sortzeko xedez, eta kasu bietan zapuztua.
|
|
|
politikaren eta erlijioaren arteko harremana, Joanaren bizitzak ilustratua. Erran komuna da protestantismoaren historian bi olatu handi ikustea, lehena, luteranismoa, XVI. mendearen lehen erdian, eta bigarrena, kalbinismoa, mende
|
beraren
bigarren erdian. Hasieran aipatu dugun John Elliott historialari handiaren arabera, kalbinismoaren sorrera eta hedapena garai horretako gertakari nagusietakoa da:
|
|
|
Hausnarketa bereziki interesgarriak plazaratzen dira liburu honetan gai horren harira. Adibidez, Roalkerren arabera garbi dago konexio bat dagoela nafar auziaren eta protestantismoaren artean, alegia, Antonio Bourbonentzat protestantismora hurbiltzea
|
bere
etxearen (zentzu feudalean) eskubideak eta indarra sendotzeko aukera paregabea zen. Eta, hartara, protestantismora hurbildu zen eta Frantziako jaun feudalen arteko botere jokoan zeukan indarra biziki emendatu zen, besteak beste Filipe II.arekin zuzenean negoziatzea ahalbidetuz, edo Frantziako errege berri eta ahularen (Frantzisko II.a) babesle bezala agertuz.
|
|
|
Eta, hartara, protestantismora hurbildu zen eta Frantziako jaun feudalen arteko botere jokoan zeukan indarra biziki emendatu zen, besteak beste Filipe II.arekin zuzenean negoziatzea ahalbidetuz, edo Frantziako errege berri eta ahularen (Frantzisko II.a) babesle bezala agertuz. Aurrez aurre, Lorraine Guise etxea, Frantziako nobleziaren beste fakzio indartsu bat gidatzen zuena eta,
|
bere aldetik
, katolizismo muturzalearen karta jokatzen zuena. Erdian, Katalina de Medici, fakzioen arteko oreka zailari heldu nahian.
|
|
|
Botere joko horrek esplikatzen du, adibidez, Antonioren traiektoria pertsonal zalantzatia, beti katolizismo eta protestantismoaren artean dantzatuz, orain ezker, orain eskuin. Roelkerrentzat garbi dago Antonio Bourbon gorazale oportunista bat besterik ez zela izan, sen politiko garbirik gabea gainera,
|
bere
etengabeko maniobren eta jirabiren etekinik eskuratzeko gaitasun barik: 1560 abagunean katolizismo aldera jotzen du berriro eta Joanarekin, hots, bere emaztearekin, argi eta garbi apurtzen du, publikoki; dibortzioa ere mahaigaineratu omen zen tarteka, nahiz eta Bourbondarraren ustekabeko heriotzak prozesua moztu zuen.
|
|
|
Roelkerrentzat garbi dago Antonio Bourbon gorazale oportunista bat besterik ez zela izan, sen politiko garbirik gabea gainera, bere etengabeko maniobren eta jirabiren etekinik eskuratzeko gaitasun barik: 1560 abagunean katolizismo aldera jotzen du berriro eta Joanarekin, hots,
|
bere
emaztearekin, argi eta garbi apurtzen du, publikoki; dibortzioa ere mahaigaineratu omen zen tarteka, nahiz eta Bourbondarraren ustekabeko heriotzak prozesua moztu zuen. Zer zen, beraz, kontzientzia askatasuna protestanteen liderra izan zen Antonio Bourbon Nafarroako errege eta Frantziako Lehen Odol Printzearentzat?
|
|
|
Tresna politiko huts bat. Nafarroa
|
bera
ere ez omen zen askoz ere gehiago: pozik emango zizkion haren gaineko eskubide dinastikoak Filipe Espainiakoari, Milanen truke, jakina.
|
|
|
Zeren orain gatozen haren emazte Joanarengana,
|
bere
senarraren ifrentzua izan zena. Lehenengo eta behin, beti izan zuen bihotza eta burua Frantziako arazoetan murgilduta:
|
|
|
nafar auzia beti egon zen bigarren mailan, inoiz ez zuen serioki hartu Filipe II.arekin negoziatzea. Antonio Bourbonekin
|
berarekin
izan zuen ezkontza, neurri batean, bere burugogorkeriari zor zaio, aita (Henrike Albret, Nafarroako erregea) oso kontra jarri baitzen eta alabaren beraren deliberamendu irmoa eta Frantziako erregearen erabakimen dudagabea behartu zuten. Baina, paradoxak, ezkondu eta berehala Antoniok pozik bereganatu zuen bere aitaginarrebaren joera nafarzalea, betiere botere joko dinastikoen klabean ulertuta.
|
|
|
nafar auzia beti egon zen bigarren mailan, inoiz ez zuen serioki hartu Filipe II.arekin negoziatzea. Antonio Bourbonekin berarekin izan zuen ezkontza, neurri batean,
|
bere
burugogorkeriari zor zaio, aita (Henrike Albret, Nafarroako erregea) oso kontra jarri baitzen eta alabaren beraren deliberamendu irmoa eta Frantziako erregearen erabakimen dudagabea behartu zuten. Baina, paradoxak, ezkondu eta berehala Antoniok pozik bereganatu zuen bere aitaginarrebaren joera nafarzalea, betiere botere joko dinastikoen klabean ulertuta.
|
|
|
nafar auzia beti egon zen bigarren mailan, inoiz ez zuen serioki hartu Filipe II.arekin negoziatzea. Antonio Bourbonekin berarekin izan zuen ezkontza, neurri batean, bere burugogorkeriari zor zaio, aita (Henrike Albret, Nafarroako erregea) oso kontra jarri baitzen eta alabaren
|
beraren
deliberamendu irmoa eta Frantziako erregearen erabakimen dudagabea behartu zuten. Baina, paradoxak, ezkondu eta berehala Antoniok pozik bereganatu zuen bere aitaginarrebaren joera nafarzalea, betiere botere joko dinastikoen klabean ulertuta.
|
|
|
Antonio Bourbonekin berarekin izan zuen ezkontza, neurri batean, bere burugogorkeriari zor zaio, aita (Henrike Albret, Nafarroako erregea) oso kontra jarri baitzen eta alabaren beraren deliberamendu irmoa eta Frantziako erregearen erabakimen dudagabea behartu zuten. Baina, paradoxak, ezkondu eta berehala Antoniok pozik bereganatu zuen
|
bere
aitaginarrebaren joera nafarzalea, betiere botere joko dinastikoen klabean ulertuta. Joanak, aldiz, erabakimen osoz protestantismoa besarkatu zuen, publikoki eta baldintzarik gabe, amak bere sasoian (Margarita protestanteen babesle nabarmena izan zen, baina inoiz ez zuen azken urratsik eman) edo senarrak gero ez bezala.
|
|
|
Baina, paradoxak, ezkondu eta berehala Antoniok pozik bereganatu zuen bere aitaginarrebaren joera nafarzalea, betiere botere joko dinastikoen klabean ulertuta. Joanak, aldiz, erabakimen osoz protestantismoa besarkatu zuen, publikoki eta baldintzarik gabe, amak
|
bere
sasoian (Margarita protestanteen babesle nabarmena izan zen, baina inoiz ez zuen azken urratsik eman) edo senarrak gero ez bezala. Roelkerrek ez du erabat baztertzen Joanaren hautu horretan egon zitekeen interes politikoa, baina garbi dago, funtsean, konbertsio baten aurrean gaudela.
|
|
|
Roelkerrek ez du erabat baztertzen Joanaren hautu horretan egon zitekeen interes politikoa, baina garbi dago, funtsean, konbertsio baten aurrean gaudela. Alegia, Joanak
|
bere
kontzientziaren arabera jokatuko zuen beti, unean uneko abantaila politikoei erreparatu gabe.
|
|
|
Ezaguna da garai honetan erregearen (hots, jaun naturalaren) kontra errebelatzeko teoriak landu zirela, tiranizidioa
|
bera
justifikatzen zutenak (bide batez, Henrike III.a Nafarroakoa eta IV.a Frantziakoa, Joanaren semea, atentatu batean hil zuten 1610ean). Bada, Roelkeren arabera ez da komenigarria alderdi bakoitzaren teoriei kasu gehiegi egitea, propaganda baitzen funtsean.
|
|
|
Bada, Roelkeren arabera ez da komenigarria alderdi bakoitzaren teoriei kasu gehiegi egitea, propaganda baitzen funtsean. Baina jende askok sinesten zuen propaganda, Joanak
|
berak
, adibidez. Hortik, agian, bere mendeko lurraldeetan ezarri nahi izan zuen politika antikatoliko nabarmena, matxinada orokor bat eragin zuena (oso arrakastatsua euskaldunen artean).
|
|
|
Baina jende askok sinesten zuen propaganda, Joanak berak, adibidez. Hortik, agian,
|
bere mendeko
lurraldeetan ezarri nahi izan zuen politika antikatoliko nabarmena, matxinada orokor bat eragin zuena (oso arrakastatsua euskaldunen artean).
|
|
|
Ildo
|
berean
, kuriosoa da protestantismoaren arazoaren azterketan sakontzea: kontzientzia askatasunaetengabe plazaratzen zen gaia zen, eta jendeak armak hartzen zituen horren alde, bai higanotek Frantziako errege katolikoaren aurka, zein, adibidez, Nafarroa Behereko eta Zuberoako euskaldunek (gehien gehienak katolikoak) beren erregina protestantearen kontra.
|
|
|
kontzientzia askatasunaetengabe plazaratzen zen gaia zen, eta jendeak armak hartzen zituen horren alde, bai higanotek Frantziako errege katolikoaren aurka, zein, adibidez, Nafarroa Behereko eta Zuberoako euskaldunek (gehien gehienak katolikoak) beren erregina protestantearen kontra. Sasoi
|
berean
, zer esanik ez, holandes protestanteek berdin egiten baitzuten beren errege katolikoaren kontra... eta abar. Hitzak, hitzak, hitzak...
|
|
|
Hitzak, hitzak, hitzak... Berebiziko interesa dute Euskal Herriko alderdi katoliko errebeldearen liderra zen Karlos Lukuzekoaren (Charles de Luxe) eta
|
bere
erregina legitimoa zen Joana Albreten artean 1571ko abuztuaren eta abenduaren artean gurutzatu zen gutuneria aztertzea (284 or.). Nor zen kontzientzia askatasunaren aldezlea eta nor tiranoa. Roelkerren jarrera garbia da:
|
|
|
Eta amaituko dugu euskaldunentzat interes bitxiagoa duten gai pare bat aipatuz. Lehenik, Joanaren bizitzaren harremana Errenazimentuarekin, zinez baita Errenazimentuko erregina bat, ez
|
bere
ama Margarita bezainbat, agian (Joanak ez omen zuen dohainik literaturarako) baina bai, gutxienez, Elisabet Ingalaterrakoa beste, edo gehiago. Kontu honek aski trataera marjinala du liburuan (politikan eta erlijioan zentratzen da) baina hala ere orrialde gogoangarriak ditu.
|
|
|
Kontu honek aski trataera marjinala du liburuan (politikan eta erlijioan zentratzen da) baina hala ere orrialde gogoangarriak ditu. Eta ildo
|
beretik
, zinez kuriosoa da Roelkerrek euskaldunei (oro har) edo nafarrei (zehazkiago) dedikatzen dizkien aipu apurrak. Gorago esan dugun legez, Joanaren ikusmira eta interesa Frantziako gortean zegoen, ez Donapaleun, ezta Pauen ere, nahiz eta Biarnok askoz ere leku handiagoa hartzen duen liburuan.
|
|
|
hain garbiki mugatuta ikusten dugun garai honetan ez bezala, XVI. mendean bazirela lurralde batzuk hego mendebaldean (Nafarroa, Biarno, Albret....) frantsestasunik batere gabe egon zirenak XVII. mendea ondo sartu arte (edo gehiago agian). Eta lurralde horien jabeak, ahal zuenean, buruz buru negoziatzen zuela Frantziako eta Espainiako erregeekin,
|
bera
ere errege/ erregina baitzen finean. Ahal zuenean, jakina.
|
|
|
Gaur, Pello Esnalek
|
bere
Hitz ordena. Erabilera estrategikoaekarpen bikainaz hitz egin digularik, eta abagune honetan hitz batzuk esatea proposatu zaidalarik, sakonera akademikoak alde batera utzi eta mende erdi batez neure idazle eta itzultzaile ibilbideari gaingiroki bada ere begiratu bat eman eta horretaz zuei hitz egitea erabaki dut.
|
|
|
Hamarkada horretan egin ninduten euskaltzain urgazle eta D eta B irakasle titulurako azterketak kudeatzen aritu nintzen beste zenbaitekin. UEUn ere parte hartu nuen itzulpen mintegiarekin eta
|
bertan
Telesforo Monzon izan nuen partaide suhar ekarpen interesgarriak eginez.
|
|
|
1977an argitaratu zen Joan Mari Torrealdayren Euskal Idazleak Gaur (Oñati), erakusleiho bikaina gerra osteko urteetan euskarak emandakoaz jabetzeko. Urtemuga horretatik 1995 arteko ekoizpenaren berri, aldiz, Euskal Kultura Gaurizeneko bigarren liburu batean eman zuen Torrealdai
|
berak
ia hogei urte geroago, zer esanik ez, oraindik uzta joriagoa ageri dela orrialde haietan.
|
|
|
Juan San Martinek, Euskaltzaindiaren izenean, itzultzaile eskola bat Donostian sortzeko proposamena egin zidan eta horrek Algortatik Donostiara familiarekin hiriz aldatu eta
|
bertan
lan egitera behartu ninduen. Txillardegiren, Villasanteren eta abarren lanei esker, eta Euskaltzaindiak 1968an Arantzazun abiatutako prozesuaren ildotik euskara gero eta batuago zegoen eta hori ezinbesteko baldintza zen itzulpengintzaren irakaskuntza modu eraginkorrean bideratzeko.
|
|
|
Euskara Batuaren Ahoskera Zaindua (EBAZ) izeneko txostena aipatzen du. Eta urte
|
berean
desagertu zela dio. Urte batzuk geroago, 2009an, 158 gomendioa kaleratu zuela dio:
|
|
|
Erabilera estrategikoa (2011), gramatikaren eremuak utzi eta estilistikaren zelaiak hasten direnetan behar beharrezkoak direnak teknologia berriek zalapartaka idaztera bultzatzen gaituzten aroan. Horrelako gomendioak eta ezagutzak idazle on askok garai guztietan erakutsi badituzte ere, milaka pertsona
|
bere buruan
estandarizatzen eta normalizatzen ari den hizkuntza batean eskolatzeak, eta gaurko bizimoduak testuak idaztea eta jendaurrean eraginkortasunez hitz egitea askori eskatzen dion garaiotan, inoiz baino hobeki txertatzen dira gure aurrerabide neketsuan. Beraz, gramatikaren mugetatik harago, estilistikaren alorrean ekarpenak egiteak ibilbide oso bat biribiltzea esan nahi du, herri literaturaren azterlanarekin eta Esnalen erabilera estrategikoko bi ekarpenekin, azkenik, B. Atxagak maisuki gidatzen duen Erlea aldizkariarekin galdorra ezarriz.
|
|
|
IkerSaileko bosgarren batzordea da eta kezkatzen da bereziki irakaskuntzak, izan dadien bigarren mailakoa edo unibertsitatekoa, behar dituen tresnetaz. Duela lau urte, 2008an hain zuzen, kaleratu du Literatura terminoen hiztegia800 orrialdeko liburu gotor bat
|
bere
545 sarrerekin, bakoitzak daukalarik bere adiera eta euskal literaturan dituen adibide bat edo bertze. Hots, liburu edo hobeki erran hiztegi baliosa eta baliagarria, zerbitzari paregabekoa bai unibertsitateko irakasle eta ikasleentzat bereziki.
|
|
|
IkerSaileko bosgarren batzordea da eta kezkatzen da bereziki irakaskuntzak, izan dadien bigarren mailakoa edo unibertsitatekoa, behar dituen tresnetaz. Duela lau urte, 2008an hain zuzen, kaleratu du Literatura terminoen hiztegia800 orrialdeko liburu gotor bat bere 545 sarrerekin, bakoitzak daukalarik
|
bere
adiera eta euskal literaturan dituen adibide bat edo bertze. Hots, liburu edo hobeki erran hiztegi baliosa eta baliagarria, zerbitzari paregabekoa bai unibertsitateko irakasle eta ikasleentzat bereziki.
|
|
|
Guk, euskaldunok, badakigu Euskal Herriak duen altxorrik nagusiena euskara dela, gure arbasoek sortua historiaurrean eta geroztik erabilia
|
bere
tokia zainduz, indoeuropar hizkuntzen kontra borrokatuz.
|
|
|
|
bere
zaintzaile arduratsua amatxu bizkor ernea.
|
|
|
Basobidean dau iturria
|
bere
izenez Urgozua,
|
|
|
bekazaleak arduraz zaintzen dakian
|
bere
altxorra.
|
|
|
Kontu kontari aritu ginan, ni belarriak belaki bihurtu nahi eta ezin, eta
|
bera
bere etorrialdia baretu barik. Kinada batek erabilen:
|
|
|
Kontu kontari aritu ginan, ni belarriak belaki bihurtu nahi eta ezin, eta bera
|
bere
etorrialdia baretu barik. Kinada batek erabilen:
|
|
|
Kinada batek erabilen:
|
bere
oroimenaren maminean bizi ziran lagun berezi batzuenganako txera kutsatzea gazte jakinguratsu ezjakin bati.
|
|
|
Ezin ukatuzkoa da Lizardiren ikutua eguzkiaren pertsonifikazioan, hiztegian eta izenondoen erabileran, edota inbokazioetan; ezta Lauaxetak Artxanda gainetik barruntaturiko uriko bizimoduaren eta herriaren bizimoldearen arteko kinkarena. Edukiaren aldetik,
|
bere
garaiaren kume danaren sinesmena, piztuerarena?, soin ustelkor hau dugu hemengo hirizar?, islatzen dau; eta formaren aldetik, molde klasikoetarako morrontza.
|
|
|
bertso lerro libreekin olgetan hasten zan, apur bat tentatu, baina benetakoagoak sentitzen ebazan tradiziozko neurtitzekin eginiko jolasak. Testu honetan ederto esplikaten dau barritzeko ahalegina, bai lerroak antolatzeko eran, bai hitz taldeak neurri jakinetatik apurtzeko jarreran, bai
|
bere
ezintasunak aitatzeko zintzotasunean.
|
|
|
|
bere
jaunarentzat Muñatones!
|
|
|
Atari ertzeko solasari Orixerenganako mirespena lotzen deutsodan moduan, herriko beste bazter batzuetan beste lotura batzuk jatortaz, eta nago, atzera begiratuta, esangura gehigarria hartu geinkiela toki horreei, ze, esate baterako, non eta Abadeen Moilan aitatu eustan zein zan
|
bere
prosazko eredu txalogarriena, Juan Bautista Eguzkitza, Lemoako abadea.
|
|
|
Adituarenak eginez, laburrean, hauxe esan neban haren nobelagintzaren gainean: uriko giroa ekarri ebala(
|
bere
garaikoen baserri girotik desbideratu) eta deskripziorako joera nabarmena eukala, dokumentaletako informazioa eskaintzerainokoa; kutsu didaktikoa edo ikasbide morala eriela haren lanei; umorez, ironiaz eta zorroztasunez janzten ebazala alkarrizketak, lirikarako isuria inoiz bazterrean laga barik; ahozko hizkerarenganako atxikimendu indartsua eta herri literaturaren eragin zuzena erakusten ebazala...
|
|
|
bakotxak
|
berak
eukan
|
|
|
Baetorren agur baltza esateko ordua. Alabaina, gogoan daukat
|
berak
txantxetan esaten ebana: –Lekeitioko atso agureek ez dabe sekula nire leihopetik pasatu nahi izaten?.
|
|
|
Ordutik atzera samar kaleratu zan nire lehen poema liburuxka, idatzi baino urte pilotxoa geroago: Oi, hondarrezko emakaitz! Argitaratuta ikusi ezin arren, zuzena iruditu jatan
|
berari
eskaintzea, estimazioaren erakusgarri. Geroago, pertsonaiatzat hartu neban Urtebete itsasargiagazte nobelako kapitulu batean, gerra zibilaren giroko eztabaida politiko baten aitzakian.
|
|
|
Geroago, pertsonaiatzat hartu neban Urtebete itsasargiagazte nobelako kapitulu batean, gerra zibilaren giroko eztabaida politiko baten aitzakian. Pozarren egongo litzateke
|
bera
, nik uste, lagun, erkide eta lankide baten eskutik paperezko Eusebio bihurtuta.
|
|
|
Eta gastronomiaz idatzi zuen euskaraz eta zenbait literatur kritika ere egin zituen; karlista tradizionalista euskaltzalea izan genuen. Era
|
berean
, azpijokoan aritu zen Nemesio Etxaniz edo On Manuel Lekuona bezalako jeltzaleen aurka, haien merituak ezkutatzen eta haien jarduera publiko euskaltzalea oztopatzen. Alde biei erreparatu gabe, Antonio Arrueren jardueraren irudi faltsua gera liteke gure kultur memorian.
|
|
|
Ez nator bat; ez ezezaguna izan da, baizik eta oso ezaguna, nagusiki fama kaskarrekoa, euskalgintzan norbait izan ziren euskaltzale gerra galtzaileen artean? eta giltzarri ere ez,
|
beraren
euskararen aldeko kultur lanagatik, nahiz ekarpena ukatzen ez zaion?, baizik eta batez ere erregimenean aski ongi kokatua zegoelako laguntzaile ere izan zitekeelako euskaltzaleen arteko bilerak eta antolatzeko, elkartzeko eskubidea auzoan baitzegoen Francoren erregimenean?; eta laguntzaile izan ere izan zelako, kontrolatzaile eta zentsuratzaile izan zen bezala. Beraz, figura anbibalentea.
|
|
|
Jakina, Torrealdairen azterketaren eskutik jarraituz, berrogei urtean, gauza guztiek bezala,
|
bere
bilakaera izan zuen zentsurak. Hasiera batean, 40ko hamarkadaren erdialdera arte gutxienez, gidatzaile edo, dirigista?
|
|
|
Erriak ez du euskerarik irakurtzen, ez popularrik ez eta bertzerik, ain ederki Orixe' k esan zuenez. Beaz alper lan ori utzite, obe dugu gere bidetik euskera goi mailatara iasotzen ekin, bakoitzak
|
bere
almenaren neurriak. Gero ere, literatura guztietan bezela, gurean idazlan garaiok izkera eta erria bera ere goraltxatuko dute?
|
|
|
Beaz alper lan ori utzite, obe dugu gere bidetik euskera goi mailatara iasotzen ekin, bakoitzak bere almenaren neurriak. Gero ere, literatura guztietan bezela, gurean idazlan garaiok izkera eta erria
|
bera
ere goraltxatuko dute? (1953 VIII).
|
|
|
Ez nago ni erri bertsularien aurka, aitzitik aien alde nago. Bakoitzari
|
berea
ordea...?.
|
|
|
Segur aski bai. Urte hartan
|
bertan
ziotson Nemesio Etxanizek Andima Ibinagabeitiari, Arrue bezalako karlista euskaltzaleak beharrezkoak zituztela erakunde publikoetatik laguntzak lortzeko. Zegaman, 1960an, Zumalakarregiren heriotzaren 125 urteurrenaren ospakizunean parte hartu zuen hizlari gisa A. Arruek.
|
|
|
Lan gehiena K. Mitxelenak egin zuen: zinema eta literatur kritika, eta letra eta arte munduko famatuei egindako elkarrizketen bitartez eta, baina A. Arruek ere
|
bere
alea ekarri zuen: gastronomiari buruzko artikulu eta beste zenbait literatur kritikekin eta; inork ukatu ez diona, bestalde!
|
|
|
Baina gauzak
|
bere
neurrian: A. Arruek ez zuen, dakigunez, bere abokatu lanean inoiz erabili euskara, eta ezta inoiz aipatu ere horrelakorik egin behar zenik, hots, euskara arlo guztietara zabaldu, beste batzuek egin zuten bezala; Euzko Gogoa koek egin bezala.
|
|
|
Baina gauzak bere neurrian: A. Arruek ez zuen, dakigunez,
|
bere
abokatu lanean inoiz erabili euskara, eta ezta inoiz aipatu ere horrelakorik egin behar zenik, hots, euskara arlo guztietara zabaldu, beste batzuek egin zuten bezala; Euzko Gogoa koek egin bezala. Bere ideologiak eta erregimenean zuen lekuak galarazten zion osoki.
|
|
|
A. Arruek ez zuen, dakigunez, bere abokatu lanean inoiz erabili euskara, eta ezta inoiz aipatu ere horrelakorik egin behar zenik, hots, euskara arlo guztietara zabaldu, beste batzuek egin zuten bezala; Euzko Gogoa koek egin bezala.
|
Bere
ideologiak eta erregimenean zuen lekuak galarazten zion osoki.
|
|
|
Jarraitzen du esaten A. Zavalak Arrue ez zela liburu zentsorea, hots, euskal liburuei buruzko txostena egiten zuena, baina hark aldeko gutuna eginez gero, agintariek aintzat hartzen zutela. Eta gainera, eta hor dago aitorpen adierazgarri salagarriena, zentsurari ondo pentsatzen jarrita ez zitzaiola tranpa egiten; izan ere, A. Arrue konpromisoan ez jartzeko autoreak
|
berak
ondo neurtu behar zuen zer jarri, eta hartara, beraz,, era ortan egilleak berak egiten du bere liburuen zensura?.
|
|
|
Jarraitzen du esaten A. Zavalak Arrue ez zela liburu zentsorea, hots, euskal liburuei buruzko txostena egiten zuena, baina hark aldeko gutuna eginez gero, agintariek aintzat hartzen zutela. Eta gainera, eta hor dago aitorpen adierazgarri salagarriena, zentsurari ondo pentsatzen jarrita ez zitzaiola tranpa egiten; izan ere, A. Arrue konpromisoan ez jartzeko autoreak berak ondo neurtu behar zuen zer jarri, eta hartara, beraz,, era ortan egilleak
|
berak
egiten du bere liburuen zensura?.
|
|
|
Jarraitzen du esaten A. Zavalak Arrue ez zela liburu zentsorea, hots, euskal liburuei buruzko txostena egiten zuena, baina hark aldeko gutuna eginez gero, agintariek aintzat hartzen zutela. Eta gainera, eta hor dago aitorpen adierazgarri salagarriena, zentsurari ondo pentsatzen jarrita ez zitzaiola tranpa egiten; izan ere, A. Arrue konpromisoan ez jartzeko autoreak berak ondo neurtu behar zuen zer jarri, eta hartara, beraz,, era ortan egilleak berak egiten du
|
bere
liburuen zensura?.
|
|
|
Erregimenak, besteak beste, A. Arrueren bitartez lortzen zuen euskal idazleak
|
berak
bilakatzea beren buruen zentsuratzaile; hartara ez zegoen zentsuratzaileei dirua ordaindu beharrik eta eragin bera lortzen zen, zentsuratzailerik gabe zentsura ezartzea. Zer hoberik erregimenarentzat!, noren bitartez eta A. Arrueren arartekotasunaz.
|
|
|
Erregimenak, besteak beste, A. Arrueren bitartez lortzen zuen euskal idazleak berak bilakatzea beren buruen zentsuratzaile; hartara ez zegoen zentsuratzaileei dirua ordaindu beharrik eta eragin
|
bera
lortzen zen, zentsuratzailerik gabe zentsura ezartzea. Zer hoberik erregimenarentzat!, noren bitartez eta A. Arrueren arartekotasunaz.
|
|
|
Egan en zuzendari izan zen Koldo Mitxelena eta Aingeru Irigarairekin batera. Euskal literatura ongi baino hobeto ezagutzen zuen, eta
|
bereak
dirudite txosten batzuek.
|
|
|
Lekuko askoren ahotan dabil Antonio Arrueren izena(...). Asteasuko beltza? zuen gaitzizena(...) eta
|
bereak
dirudite txosten batzuek (Torrealdai, 2000).
|
|
|
–Jakingo dezue agian Arrue' tar Antonio eta Lojendio' tar Joxe Mari, euskalzain egin dituztela. Orrela esaten dit Amillaitz' ek [Nemesio Etxaniz] ta
|
berak
dionez bestaldekoak izan arren euskeltzale benetakoak omen dira. Ba dakizue Arrue au Asteasu' ko legegizon bat dala eta karlisten arten buru ibili izandu dana.
|
|
|
–Garagarrilleko lenbiziko igandea izan zala, uste det. Bilbo' n Arriaga antzokian egundoko euskal jaia eratu ziguten. Arrue legegizonak (karlista
|
bera
, alabearrez) euskeraz eman zigun jardun bizigarri bat. Aren esanetatik bat, auxe:
|
|
|
Ematen du inflexio puntua 1960ko 339 euskal apaizen gutunak ekarri zuela. Nemesio Etxanizek A. Arruek
|
berari
eta On Manuel Lekuonari egindako belzkeriak aipatzen ditu batez ere, eta Koldo Mitxelenari egindako zerbait ere bai.
|
|
|
Gizon ori eden utsa degu, ta komediante ederra gañera,
|
bere
burua euskaltzale agertzen maixu jende aurrean; baña pixka bat aztartu ezkero, politiko zikin bat besterik ezta. Joan da lengo batean CCC' ko Zuzendariarengana, ta itz txukunekin auxe esan dio:
|
|
|
1954an egin zuten Antonio Arrue euskaltzain, euskararen alde eginak zituen merituengatik baino gehiago egin zitzakeenengatik, besteak beste, euskarazko liburuak argitaratzeko eta biltzarrak egiteko baimenak lortzen eman zezakeen laguntzagatik; karlista tradizionalista izanik, euskaltzale gerra galtzaileek ez zituzten adiskideak eta harremanak zituen erregimenean norbait zirenen artean,
|
bera
ere izan baitzen norbait Francoren erregimenaren baitan. Alfonso XIII.a erregeak 1926an sorturiko Meritu Zibilaren Ordenaren domina eman zioten 1964an, Espainiako estatuaren zerbitzuan egindako merituengatik, eta 1967tik 1971era, familia ordezkari izan zen Espainiako Gorte Organikoetan.
|
|
|
Era
|
berean
, Francoren erregimenaren atxikitzaile gisa, eman zioten Meritu Zibilaren Ordenaren dominaren merezidun gisara, azpijokoan aritu zen Nemesio Etxaniz edo On Manuel Lekuona bezalako jeltzaleen aurka, haien merituak ezkutatzen eta haien jarduera publiko euskaltzalea oztopatzen. Alde batera, erregimenak erregio hizkuntzatzat jotako euskarari ezartzen zizkion muga hertsi zorrotzak zabaldu nahian bezala, baina bestalde muga hertsi horiek ezin eramanak eta ezin gordeak zitzaizkien euskaltzale finei mugak ezarriaz edo oroitaraziaz, erregimenaren aldeko ezkutuko lan zikinean.
|
|
|
Artikulu honen bidez, Arantxa Urretabizkaiak amatasuna
|
bere
narratiban nola jorratu duen agerian jarri nahi da. Horrela, Zergatik panpox (1979), Koaderno gorria (1998) eta Hiru Mariak (2010) eleberrietako, eta Aspaldian espero zaitudalako ez nago sekula bakarrik (1983) ipuin bildumako amak aztertu dira artikulu honetan.
|
|
|
Artikulu honen bidez, Arantxa Urretabizkaiak amatasuna
|
bere
narratiban nola jorratu duen agerian jarri nahi da. Urretabizkaiak amatasunari eta emakumetasunari aski begirada zabala eskaini die bere literatur jardunean:
|
|
|
Artikulu honen bidez, Arantxa Urretabizkaiak amatasuna bere narratiban nola jorratu duen agerian jarri nahi da. Urretabizkaiak amatasunari eta emakumetasunari aski begirada zabala eskaini die
|
bere
literatur jardunean: amatasuna eta abandonua, amatasuna eta nazioa, amatasuna eta zahartzaroa...
|
|
|
Kritika feminista garaikideak amatasuna izan du
|
bere
hausnarketaren giltzarri. Hala, ezagunak dira, esaterako, Ellen Moersek (Ciplijauskaité, 1994:
|
|
|
16) esandakoak, ama baten bikaintasunaren eta sortzaile eskasa izatearen artean dagoen kausazko loturaz. Virginia Woolfek (2005), berriz, oso lan zaila ikusten zuen seme alabak edukitzea eta aldi
|
berean
idaztea. Gurean, adibidez, Lourdes Oñederrak (Urkiza, 2006:
|
|
|
Gurean, adibidez, Lourdes Oñederrak (Urkiza, 2006: 272) aitortzen du seme alabak edukitzeari uko egin diola
|
bere
lanbidean aurrera egin ahal izateko eta askatasuna izateko. Laura Mintegik eta Arantxa Urretabizkaiak behin baino gehiagotan aitortu dute ama berantiarrak direla idaztea lehenetsi dutelako.
|
|
|
192) amatasunaren aldeko eta aurkako diren idazleak aztertu ditu 1990etik 2001era Espainian, emakume idazleek idatzitako lanak hartuta parametro gisa. Gema Lasartek (2011) antzeko ikerketa egin zuen
|
bere
doktorego tesian: amatasuna euskal narratiba garaikidean, 1979tik 2009ra aztertuz.
|
|
|
Amatasunaren inguruko kritikak oso ikuspegi diferenteak erakutsi ditu denboraren joanean, eta, aldi
|
berean
, oso landuak. Amatasuna inskribatzen duten hainbat eta hainbat ikerlan argitaratu da kritika feministaren arloan.
|
|
|
Horrekin esan nahi da amatasunak, emakumeen bizitza profesionalean, politikoan eta kulturalean, gizarteratzeko zailtasunak ekarri dituela eta rol bakartzat hartu dela. Shulamith Firestonek azken ikuspegi hori aintzakotzat hartzen du, eta,
|
bere
esanetan, emakumeak funtzio biologikoagatik zapalduak izan dira; hitz batean, emakumearen zapalkuntza ugalketarekin hasi zen, eta gero ere zapalketa horrek continuum batean jarraitu du. Azkenik, Adrianne Richek amatasunaren bi interpretazio proposatzen ditu.
|
|
|
389). Imazek
|
bere
doktorego tesian dioenez, horren ondorio nagusiak hauek dira: sendi ereduen ugaritzea, amatasun berrien agerraldia eta ama izateko modu diferenteak.
|
|
|
Eta emakume baten bizitzaren herena, gutxienez, zahartzaroa dela eta gorputzaren beste herena gantza. Era
|
berean
, esaten du gizonezkoetan adina nortasun seinalea dela; emakumeetan, aldiz, akats bat (Wolf, 1991: 121).
|
|
|
Baina amaren asmoen berri duenean, beste lagun batekin bizitzen jartzera doala alegia, berehala datorkio hitz egitera. Mari Txurik transgresioari beste koska bat eransten dio; izan ere, semeari kasurik egin gabe,
|
bere
nahiari jarraitzen dio. Urretabizkaiaren mezua argia da.
|
|
|
Mari Gorri, izenak
|
berak
dioen modura, zahar transgresorea izango dugu, eleberriaren ikuspegi semantikoa edota esanahia, eta Mari Txuri, berriz, paper zurian idazteko eta kontatzeko tresna. Eleberriari suspensea emateko, absentziaz baliatzen den hirugarren protagonistaren jokoa eskaintzen digu Urretabizkaiak:
|
|
|
Emakumeen arteko konstelazio forma berri bat. Emakumeak, amak, alargunak eta bizitzak
|
bere
joanean adiskide handi egiten dituenak.
|
|
|
Izan ere, Txurik alabaren heriotza jasan behar izan du, baina ez da halako atsekabeetan murgiltzen, eta ez digu horretaz xehetasun handirik ematen. Gorrik inskribatzen du liburu honen esanahi semantikoa, edota zahartzaroaren ikuspegi esanguratsua; Txurik, berriz, sintaktikoa, lehen esan dugun moduan,
|
bera
baita ahotsa, bera espazioa eta denbora, eta Handik suspensea jartzen dio, hasieratik bukaerara hutsune bat baita, irakurleak betetzen jakin behar duena. Beraz, irakurketan zehar literatur pertsonaia horren nondik norakoa osatzen joango da irakurlea, eta bukatutakoan ere ez du batere argi izango nor den Handi eta zer gertatu zen hiru nesken artean; izan ere, hiruren arteko triangelu harremanean erpin bat hutsik geratzen da, irakurleak nahierara osatzeko.
|
|
|
Izan ere, Txurik alabaren heriotza jasan behar izan du, baina ez da halako atsekabeetan murgiltzen, eta ez digu horretaz xehetasun handirik ematen. Gorrik inskribatzen du liburu honen esanahi semantikoa, edota zahartzaroaren ikuspegi esanguratsua; Txurik, berriz, sintaktikoa, lehen esan dugun moduan, bera baita ahotsa,
|
bera
espazioa eta denbora, eta Handik suspensea jartzen dio, hasieratik bukaerara hutsune bat baita, irakurleak betetzen jakin behar duena. Beraz, irakurketan zehar literatur pertsonaia horren nondik norakoa osatzen joango da irakurlea, eta bukatutakoan ere ez du batere argi izango nor den Handi eta zer gertatu zen hiru nesken artean; izan ere, hiruren arteko triangelu harremanean erpin bat hutsik geratzen da, irakurleak nahierara osatzeko.
|