|
2008
|
|
|
Aipatu dugun bezala, testu horretako gai garrantzitsuenetako bat artearen eta mitoaren arteko harremanak ziren. Mitoak dira gizarte edo kultura ezberdinek
|
munduari
begiratu eta interpretatzeko beharrezko dituzten tresnak, edo bestela esateko, gizakiok mitoen bitartez munduari zentzua eta esanahia ematen diogu, zentzu sakratua alegia, egunerokotasunari eta denboraren joan etorriaren monotoniari egitura bat ezarriz15 Mitoak sortzea eta, batez ere, mito horiek etengabe berritzea zen testu horretan Oteizarentzat benetako artearen zeregina: «Artistak gizartean duen garrantzia datza mito sortzaile izatea dagokion neurrian edo, baldin haien birsortzaile bada, haiek gauzatu behar dituen baldintzen sortzaile den heinean» (Oteiza, 2007b:
|
|
|
Aipatu dugun bezala, testu horretako gai garrantzitsuenetako bat artearen eta mitoaren arteko harremanak ziren. Mitoak dira gizarte edo kultura ezberdinek munduari begiratu eta interpretatzeko beharrezko dituzten tresnak, edo bestela esateko, gizakiok mitoen bitartez
|
munduari
zentzua eta esanahia ematen diogu, zentzu sakratua alegia, egunerokotasunari eta denboraren joan etorriaren monotoniari egitura bat ezarriz15 Mitoak sortzea eta, batez ere, mito horiek etengabe berritzea zen testu horretan Oteizarentzat benetako artearen zeregina: «Artistak gizartean duen garrantzia datza mito sortzaile izatea dagokion neurrian edo, baldin haien birsortzaile bada, haiek gauzatu behar dituen baldintzen sortzaile den heinean» (Oteiza, 2007b:
|
|
|
Estetika ezkorraren bidez lortutako huts horretan Oteizak eraldaketa espiritualaren sinboloa ikusten zuen, benetako bizitzara salto egiteko gaitasuna ematen zion eraldaketa espirituala. Benetako bizitzak ez zuen
|
munduaren
joan etorriarekin zerikusirik, ezta heriotzarekin ere, ezpada horien aurka arteak eraikitzen zituen sinboloekin.
|
|
|
Oteiza ez da teoriko bat, ez da kontzeptu sortzaile bat, irudi sortzaile bat baizik, eta are gehiago, sinbolo sortzaile bat da. Bere estetikak
|
munduari
modu ezohiko batetik begiratzeko irudieta sinbolo sistema bat osatzen du4.
|
|
|
Oteiza ere talde horretan koka dezakegu dudarik gabe. Beraien jardueran ezberdintasun nabarmenak izan arren, artista horien guztien lehen artelanek
|
mundu
mitikoen eragin zuzena daukate. Beren hizkuntza plastikoa garatzen joan ziren heinean, aldiz, mundu mitiko hau alderatu eta artelan abstraktuak egiten hasi ziren.
|
|
|
Beraien jardueran ezberdintasun nabarmenak izan arren, artista horien guztien lehen artelanek mundu mitikoen eragin zuzena daukate. Beren hizkuntza plastikoa garatzen joan ziren heinean, aldiz,
|
mundu
mitiko hau alderatu eta artelan abstraktuak egiten hasi ziren. Uste zuten arte abstraktua egia sakonak azaltzeko baliabidea zela, errealitatetik abiatu eta erredukzio prozesu baten amaieran jaiotzen zen egia espiritual eta sakratua azalarazi eta aurkezteko modurik egokiena (Golding, 2003).
|
|
|
Gaitasun komunikatiboaren osagai ezberdinei berariazko lekua eskaini behar zaie ikasgelan: ekintza gaitasuna garatzeko, helburu komunikatiboak ikasleen gustu eta interesetara hurbilduz landu lirateke, eta horretarako diseinatzen ditugun eduki eta ariketek ikasleen
|
munduaren
ezagupena zabaltzeko balio behar dute, beren kultura aberastuz. Klaseko harremanetatik abiatuta, gaitasun soziokulturalaren lanketari aparteko garrantzia eman litzaioke gure emaitzei erreparatuta.
|
|
|
Batetik ingurumenaren jasangarritasunak exijitzen dituen eraldaketengatik dator kezka, zeren egungo eredu nagusitik eredu jasangarri batera iragateak eraldaketa ekonomiko, politiko instituzional eta kultural handiak eragingo bailituzke eta, beraz, bide hori, botere publikoen eta gizartearen interes anitzen arteko birdoiketa etengabea eta ikasketa prozesu jarraitua izango litzateke, zeina aktore ezberdinen parte hartzearen bidez gauzatu ezean, ezinezkoa litzatekeen (Font eta Subirats, 2001). Bestetik, ildo beretik baina egiturazko taldeen arteko harremanetan bainoago jarrera mikroetan zentraturik, Olaizola eta Álvarez-ek (2003) diote ezen
|
mundu
jasangarri batek egungo eredu nagusian kokatzen den pertsona bakoitzaren aldaketa eskatzen duela, ostera produkzio eta kontsumo ereduak alda daitezen; horrek balio aldaketa dakar eta, beraz, herritarren inplikazioa eta parte hartzea premiazkoa da bizitza ereduak aldatu ahal izateko. Testuinguru honetan gatazka suposatzen duen problematikaren definizioa zaila izaten da batzuetan, eta, ondorioz, tokiko komunitatearen inplikazioa garrantzitsua da, bai arazoa ondo ulertzeko, bai konponbide propioak identifikatu ahal izateko, eta bai erabakitako ekintzen eraginkortasuna bermatzeko (ibid.).
|
|
|
Hirugarren argudioa oso lotuta dago garapen parte hartzaileak izan dezakeen arrisku batekin bestearen enpoderamendua bilatzen den heinean, bilaketa hori gure sopikuntza eta nahiaz zeharkatua egongo baita (Kapoor, 2005). Sopikuntza Iparraldeko gizartekook
|
munduko
ekonomia global kapitalistaren partaide onuradunak garelako, zeinak gure garapen lankidetzak konpondu nahi dituen bazterketak sortzen dituen. Nahia, lankidetzan beste herrialdeetan sustatutako parte hartze hau gure sistema politikoen akatsen konpondu gabeko gatazkaren translazio bat baino ezin izan daitekeelako.
|
|
|
Geroago Frege k proposatu zuen izenek zentzu berezi bat dutela: izenaren zentzua erabiltzaileek izen hari lotzen dioten deskripzioaren(
|
munduko
gertaera baten deskripzioaren) zentzua bera da.
|
|
|
Beste aldean, S. Kripke logiko ospetsuak izen propioak, izendatzaile zurrunak? direla defendatu zuen, hau da,, edozein
|
mundu
posibletan objektu bera izendatzen dutela?. Horregatik ez digute ezer esaten objektuari buruz, izendatu/ erakutsi baino ez dute egiten.
|
|
|
Ez al da erreferentziaren sinesmenean izendatzea izendatzeak dakarren ilusio performatiboaren ordez jartzen? Dirudienez, izendatzen duguna, izena duenez,
|
munduko
egoera, bat, dela,, zerbait iraunkorra?
|
|
|
Beste kontu bat da zeri eta nola eman esanahi bat edo beste, baina ematea bera ezinbestekoa dugu jendeok. Zentzudun
|
mundu
batean bizi beharra dugu, zentzukide den jendearekin: guk eraiki behar dugu zentzukidetza.
|
|
|
hori hauxe da: edozein hitzen esanahia
|
munduko
egoera bat dela sinestea. Kontrako usteak dioenez, esanahiaren atzean ez dago munduaren edo errealitate objektiboaren ezer, esanahia ez da, hor kanpoan?, hitzetatik harago, den ezer, esanahia hitzetatik hitzetara doa.
|
|
|
edozein hitzen esanahia munduko egoera bat dela sinestea. Kontrako usteak dioenez, esanahiaren atzean ez dago
|
munduaren
edo errealitate objektiboaren ezer, esanahia ez da, hor kanpoan?, hitzetatik harago, den ezer, esanahia hitzetatik hitzetara doa.
|
|
|
Ekintza erregimenak askotarikoak eta aldakorrak dira: balio, jokaera, objektu eta legitimitate propioak dituzten
|
mundu
nabar eta koskatsuak.
|
|
|
Zein izango dira haren hizkuntza, hezkuntza, balioak...? Bistan da,
|
mundu
guztiak ez du gogoeta sakonik egiten, baina, oro har, seme alabak aurretiaz ondo taxututako proiektuak dira.
|
|
|
Geroxeago, egin gogo zuen, abiatua ere zuen, liburu batez hasi zitzaidan. Hartan bermatuko zen bere erudizio guzia beste
|
mundu
batera eramanik, bere barneizaeraren oldarraren osoki adieraztea.
|
|
|
Poetaren misioa da, orduan, irakurketa prozesuaren dinamikaren bidez, gizonak giza Espirituaren esentziaren berezitasunaz kontziente bilakaraztea, berezitasun hori baita ezin lortuzko Absolutu baten Ideiaren asmatzearen ahala. Absolutu hori errealki Ezdeustasuna, «Fikzio» bat baizik ez delarik, hitz antolaketan datzan asmatutako kreazio bat (hain zuzen, Mallarmé k maiz hurbiltzen ditu bi aditz: fingere, fikzio bihurtu dena, eta poïen, uvres complètes, poesia bilakatu dena)?, gizonak
|
mundua
eta bere burua pentsatu ahal ditzan. Beraz, Poetak erakusterat eman behar du Gizakia dela pentsatzen eta, beti alferrik?
|
|
|
Espiritua, bere burua islatzeko gaitasuna eta bere kontingentzia Poeman begiratuz da bere berezitasunaz ohartuko eta etsipenetik salbatuko. Bestela erranez, Poetak du
|
mundua
agintzen duen zoria menderatu eta erakusterat eman: bere «bakartasun» metafisikoaz oharturik, eta «harkaitzak» eta hondoratzea saihesteko, saiatu behar du Unibertsoaren menturazko antolaketa hizkuntzaren aierutan berreraikitzen, antolaketa horren sinboloa delarik Hartz Handi deitu izar multzo septentrionaleko «izarren»() itxura arbitrarioa.
|
|
|
«Marko Poloren ametsa» kontakizun metatestualtzat emana dela nabari da, «Sonnet allégorique de lui même» bezala, eta honetaz ohartzera gonbidatuak gara: idaztea joko soila da; gizakia, bere kondizioaz preso, Marko Polo gatibatuak itxuratzen duena, bera liluratzen da, gutti edo aski argiki,
|
mundua
den bezala zintzoki deskribatu nahian. Kondairaren hastapena ironia metatestualez betea da, beraz:
|
|
|
Nik, Marlo Polo, Venezian 1254an sortuak, Niccolò Poloren seme eta Maffeo Poloren ilobak, orain Kristoren Haragitzearen ondotik den 1298 urtean Genovako presondegi honetan preso naizenak,
|
mundua
zein den eder, zein den handi kondatuko dizuet. Uste duzuen baino aise zabalagoa baita eta sekulan pentsa ez dezakezuen baino miresgarriagoa.
|
|
|
A. Arkotxak irakurtzerat ematen digu
|
munduko
errealitatearen islatzea, a priori jatorrizkoa, zintzoa eta leiala, Marko Polorena bezala, Mallarmé k deitzen duen «fikziorat», «literatura zehaztugaberat» («vague littérature») lerratzen dela, antolaketa literario bihurtzen baita(, uvres complètes, Stéphane Mallarmé, op., Septentrio 73 or.)? «pure myth», du idazten Kenneth White-k(, 20 or.), hitzantolaketa birtual eta alferra, bidai... literaturak eginbehar metalinguistikoa du, gizakiaren funtsezko ahal honen kontu eman behar baitu:
|
|
|
Une proposition qui émane de moi[?] veut que tout, au monde, existe pour aboutir à un livre. / Nereganikako proposamen batek[?] nahi du dena,
|
munduan
, existitzen dela liburu baterat heltzeko. (, uvre complètes, op., 378 or.)
|
|
|
Baina, «Libururat» helaraztean, idazleak ez du errealitatea deskreatzen ahal baizik, ezeztatuz («abolir»), goibelduz, desitxuratuz, hari arkitektura fikziozko, gezurti, artifizialki sistematiko bat emanez, giza ordenak bakarrik agindua, horrela geure burua egiazko jakitateaz zapuztuz.
|
Munduko
beste errealitateak bezala, giza Izpirituan baizik «lorea» («la fleur») ezinbestez «edozein azautik kanpo» («hors de tout bouquet») existitzen den bezala, «nozio soil» gisa («notion pure», Poésies, op., 259 or.), hitz jokoetan bakarrik, eta are gehiago guztien bultzatzailea dirudielako, Mentura ez da Gizakiaren eskupeko, hitzen birtualitatean baizik dagoelako. Ondorio logiko bat darama horrek:
|
|
|
Hain zuzen, A. Arkotxak bere zortea jokatzen du: pertsonalki eta konkretuki badoa lehengo itsasgizon euskaldunen hatzei jarraikiz, beharbada deskubritzeko, halabeharrak hala nahi badu, haiek amesten zuten ipar diamante hura (oroitaraz dezagun A. Arkotxak Sevillako Isidorori mailegatzen dion kartografian, Septentrioa ezker aire dela,
|
Mundu
Berrirantz).
|
|
|
Diamanteak ezkerraldetik ibili behar dira sortzez duten indarra septentriotik heldu baitzaie, septentrio
|
munduaren
ezkerrean baita eta orientera itzultzen dutelarik jendeek aurpegia, septentrio ezkerrean baitute, Isidoro Sevillakoak zion bezala. (Septentrio, 75 or.)
|
|
|
Eta espedizio horiek hondoratzen baldin badira, bilaketa literatura hutsak baizik ez direlako da eta
|
mundua
, «itsasoa», errealitatea, betiko «hermetikoak» («hermétiques», Septentrio, 2006) geratuko zaizkielako.
|
|
|
Soilki isiltasuna, hitzetik harat den itsasoaren beraren errealitatea; azken buru buztan, ez, ez da idatzi beharrik (hau da Mallarmé ren galderaren bigarren ihardespena). A. Arkotxak erakusterat ematen du nola gizonak, liluratuz, errealitatea bereganatzen saiatzen diren, hitzetan finkatuz, haien ustez, beren bilaketa existenziala (metaforikoki itsasoari lotua) «Septentrio»ari buruz bideratuz; baina ez du sinesten errealitatea «Liburu» batean bururatuko denik, harrapa daitekeela hizkuntzaren bidez, eta bere bilduma amiltzen du,
|
Mundua
bere mututasunari eta etengabeko ihesari uztea onartuz.
|
|
|
Septentrio irakurtzean, liburu «eruditu» hori, erran dugun bezala, eta «collage» literario bat dirudiena, parte batez gai ez literarioz osatua dena, irakurleak ikasten ditu, bai, euskal itsas
|
munduari
lotuak diren gauzak, Ihoan Mandabillaren bidaia kondairari esker, beste testu artxibatu eta argitaragabeen erreferentziei esker (adibidez Martin de Hoyarsabal ena, 101 or. aipatua, eta horretaz itzulpena egin zuen Piarres Dorre-rena, 135 or.), «orain goibelak» iruditzen zaizkigun lehengo mapen erreprodukzioei esker («désormais opaques», Septentrio, 2006), edo eleberri laburrari esker, lehen ...
|
|
|
Azken bi hamarkadetako irrati
|
munduko
aldaketek egitura orokorraren kontzeptu klasikoa eraldatu dute eta programazio orokorraren hiru aldaera sortu dituzte (Cebrián Herreros, 1995; Martí, 2004): mosaiko erakoa, bloke formakoa, eta, jarraitutasuneko azpieredua.
|
|
|
Alegia, badirudi nahi zuela, batetik, eskolan umeek frantsesa ederto ikas zezaten, frantsesa zen, izatez, orduko hizkuntza nagusia: Goienetxek berak Donibanera hurbiltzen ziren
|
mundu
zabaleko errege erreginekin erabiltzen zuen hizkuntza diplomatikoa frantsesa zen, baina, bestetik, euskararentzat ere zeregin guztiz garrantzitsua gorde nahi zuen, etxean eta euskaldunen artean.
|
|
|
|
Mundu
guzia mintzo da laborariez eta laborantzaz; frango gauza eder eta on asmatuak izan dire azken denbora hautan, bai laborarien laguntzeko, bai eta gure lur zaharreri behar den hazkurria emaiteko.
|
|
|
Laborantzan, bertze gauza guzietan bezala
|
mundu
huntan, lanak eta entseiuak behar dute lagundua izan bereziki bi gauzez. Lehenik elgar aditzeaz.
|
|
|
– Finantza fluxu eskerga eta azkarrak
|
mundu
osoan barrena.
|
|
|
Esana dugun bezala, hirugarren milurteko enpresek ingurumari konplexuan dihardute lehian; konplexutasun horren lekuko dira merkatuen globalizazioa, informazio eta komunikazioaren
|
mundu
mailako hedapena, aldaketen azkartasuna, eskariaren sofistikatze bizia eta lehiakidetasun hazkorra1 Teknologia berriek gure denbora laburtu eta espazioa txikitzen dute, pittinka pittinka bizi garen mundua, herrixka global, bateraino murritzaraziz.
|
|
|
Esana dugun bezala, hirugarren milurteko enpresek ingurumari konplexuan dihardute lehian; konplexutasun horren lekuko dira merkatuen globalizazioa, informazio eta komunikazioaren mundu mailako hedapena, aldaketen azkartasuna, eskariaren sofistikatze bizia eta lehiakidetasun hazkorra1 Teknologia berriek gure denbora laburtu eta espazioa txikitzen dute, pittinka pittinka bizi garen
|
mundua
–herrixka global, bateraino murritzaraziz.
|
|
|
Azken urteotan kalitate kudeaketaren paradigmak edo mugimenduak berebiziko garrantzia izan du
|
mundu
osoan zehar. Asko izan dira arlo profesionalean, baina baita arlo akademikoan ere, mugimendu hori enpresakudeaketa modekin lotu izan dutenak.
|
|
|
Negozioen
|
munduko
argitalpenek ere garrantzi handia dute jakintzaren sorkuntza alorrean. Halatan, enpresa kudeaketaren gaineko best-seller liburuak egiten dituzten argitaletxeen kezketako bat da zuzendari, hezitzaile eta aholkulariez osatutako xede publikoan eragina izango duten ideiak identifikatzea, ekoiztea eta deuseztatzea.
|
|
|
Ez dago erabateko adostasunik kalitate kudeaketaren paradigmak edo mugimenduak izandako edukia eta bilakaera finkatzeko garaian; izan ere, enpresa
|
munduan
kalitate kudeaketaren garapena oso heterogeneoa izan da (Heras et al., 2007). Badira zenbait aditu, bai enpresa alorreko profesionalen artean, baita akademikoen artean ere?
|
|
|
Gauzak horrela, laurogeita hamarreko hamarkadaren bukaeran Fortune aldizkarian argitaratutako txosten batean arabera, erabateko kalitate kudeaketa zuzendarien kudeaketa jarduera gogokoenen zerrendan hamargarren zegoen 1997an. Neurri handi batean, kazetariek eta negozioen
|
munduko
berriemaileek goratu zuten kalitate kudeaketa paroxismoraino 80ko hamarkadan, baita hurrengo hamarkadan gurutziltzatu ere (Camisón et al., 2006).
|
|
|
Hala eta guztiz, ikuspegiak sona izaten jarraitzen du:
|
mundu
osoan gero eta gehiago dira erabateko kalitate kudeaketa saritzen duten sistemak, autoebaluazioaren sari entzutetsuenek sustatutako ereduetara behin eta berriz jotzen da, kalitate kudeaketan formatzeko eskaria ez da eten eta aholkulari eta autoreek metodologia eta ideia ugari asmatzen dituzte. Dena den, modei jarraitzeko joera duten zenbait kolektibotan (Administrazio Publikoko zuzendaritza eta erabaki organoetan, adibidez) kontzeptu berriak ari dira sartzen (Sei Sigma bera, esaterako) eta erabateko kalitate kudeaketari ospea kendu diote.
|
|
|
15). Are txikiagoa Lehen
|
Mundu
Gerrako enfrentamentuekin alderatuz gero (britainiarrek 24.000 lagun galdu zituzten Somme-n goiz bakar batean). Baina borrokan aritu zirenak ez ziren heriotza tresneriako pieza hutsak, pertsonak ziren, aurpegi eta ideia propioekin eta galera hondamendia izan zen lagun eta ahaideentzat.
|
|
|
Kanoiek, bitartean, gogor erasotu zuten Legutio eta goiz osoa iraun zuen bonbardaketak13 Arratsaldean ekin zitzaion erasoari bi norabide desberdinetatik, Durangoko eta Bilboko errepideetatik, alegia. Ibilaldiak XIX. mendeko eta Lehen
|
Mundu
Gerrako lehen borroken itxura gogorarazten digu:
|
|
|
Jakina denez, jasangarritasunaren edo garapen iraunkorraren kontzeptua eta markoa asko garatu dira, eta
|
munduko
herrialde guztietara zabaldu dira azken hamarkadetan. Esan daiteke, beste guztiaz gaindik, kontzeptu horren ekarpen nagusietakoa izan dela ingurumen aspektuak, aspektu sozialak eta aspektu ekonomikoak, hiruak kontzeptu berean txertatzea.
|
|
|
Azkenaldian asko idatzi da hiri eredu eta jasangarritasunari buruz. Izan ere, ingurumen jasangarritasuna hain da kontzeptu zabala eta hainbeste aldagai ditu bere baitan, ezen, oro har, hirien garapenaren eta bestelako
|
mundu
mailako prozesu globalen eta elkarren arteko harremanen testuinguruan aztertzen den (esaterako, mundu mailako poluzioa eta hirigintza masiboa aztertzen direnean). Prozesu global hauek eta beren tokiko kudeaketaren nondik norakoa aztertzea da gaur egungo kezka nagusietako bat2.
|
|
|
Azkenaldian asko idatzi da hiri eredu eta jasangarritasunari buruz. Izan ere, ingurumen jasangarritasuna hain da kontzeptu zabala eta hainbeste aldagai ditu bere baitan, ezen, oro har, hirien garapenaren eta bestelako mundu mailako prozesu globalen eta elkarren arteko harremanen testuinguruan aztertzen den (esaterako,
|
mundu
mailako poluzioa eta hirigintza masiboa aztertzen direnean). Prozesu global hauek eta beren tokiko kudeaketaren nondik norakoa aztertzea da gaur egungo kezka nagusietako bat2.
|
|
|
Azken hamarkadan, ordea, hiri eredu hedakor baterako joera nabaritu da EAEn. Eta gainera,
|
munduko
beste toki askotan bezalatsu, urbanizazio eta eraikuntza eredu globalizatuari jarraituz. Antza,, amets amerikarra?
|
|
|
Badakigu gizarte espazioak gizarte interakziorako eta erregulaziorako aukera garrantzitsuak direla, non zubiak eraiki daitezkeen elkar ezagutu eta elkarbizitzarako. da lan
|
munduak
edota formazioarenak, bi komunitateentzako (etorkinena eta autoktonoena) ohikoak diren neurrian, funtzio sozial hori bete zezaketela. Baina, errealitatea, bestelakoa da:
|
|
|
2001; Tizón et al., 1992), eta, askotan, diskriminazio anizkoitza pairatzen dute, emakumeak, etorkinak eta beste etnia batekoak izateagatik (Parella, 2003; Solé, 2000). Emakumeak, gizonekin konparatuta, egoera txarragoan daude arlo sozialean, asistentzialean, ekonomikoan, lan
|
munduan
eta legalean (Standing, 2000), baina batez ere, desberdintasunak lan arloan agertzen dira. Lanpostuetan diskriminazio egoera asko ikus daitezke, adibidez soldatan, baina lan baldintzek erakusten dute benetan non dagoen arazoa:
|
|
|
Hauek jabetzen dira gainerako herrialdeetatik datozen emakumeekiko duten abantailaz gaztelania jakiteagatik. Gaztelania ez jakiteak nolabaiteko urrakortasun sentsazioa eragiten du, beste gauzen artean mugatzen baitu lan
|
mundurako
sarbidea. Horregatik guztiagatik, iritsi eta berehala gaztelania ikastea izaten da lehentasuna.
|
|
|
Magrebeko emakumeek, beren kultura dela-eta, ez dute aldarrikatzen kanpoan lan egitea, betebehartzat jotzen dutelako eta ez eskubide edota desiotzat (Gregorio, 1997; Gregorio eta Ramirez, 2000). Emakume horientzat, herrialde berrian helburuak eta balioak parekatzen dira, hau da, bizitza hobetu nahi dute, eta horretarako lan produktiboaren
|
munduan
sartu behar direla badakite, baina rolen aldaketa eta etxetik kanpo lan egitea, ez dago ongi ikusia jatorrizko lurraldean. Horrek esplika dezake lan rola aldatzearen eta somatizazioaren arteko erlazioa.
|
|
2009
|
|
|
Hori Euskal Herrian abertzaletasunaren sentipenekin nahasten zen, liberalak eta espainolak alde batean, kontserbadoreak eta abertzaleak bestean. Garai mugituak ziren politikan,
|
mundu
gerra bat tartean.
|
|
|
Bi
|
mundu
horiek, nekazarienak eta langileenak, lotura handia zuten euskararen egoerarekin; lehenengoan euskara nagusia zen, baina bigarrenean euskarak atzera egiten zuen. Horrekin batera, industrializazioa modernitatearekin eta aurrerapenarekin lotu zen, eta nekazarien mundua, ordea, atzerapenarekin; eta horrek isla izan zuen hizkuntzetan ere, gai «garrantzitsuak» erdaraz jorratzen ziren, eta etxekoak, aldiz, euskaraz.
|
|
|
Bi mundu horiek, nekazarienak eta langileenak, lotura handia zuten euskararen egoerarekin; lehenengoan euskara nagusia zen, baina bigarrenean euskarak atzera egiten zuen. Horrekin batera, industrializazioa modernitatearekin eta aurrerapenarekin lotu zen, eta nekazarien
|
mundua
, ordea, atzerapenarekin; eta horrek isla izan zuen hizkuntzetan ere, gai «garrantzitsuak» erdaraz jorratzen ziren, eta etxekoak, aldiz, euskaraz.
|
|
|
Mugimenduaren kontzeptua
|
munduko
hizkuntza guztietan agertzen da, baina mugimendua adierazteko moduak desberdinak dira hizkuntza bakoitzean, hots, hizkuntza bakoitzak «lexikalizazio eredu» desberdinak ditu1 Hori dela eta, lexikalizazio tipologia desberdina duten hizkuntzen diskurtsoa eta estilo erretorikoa desberdinak dira mugimenduzko ekintzen adierazpenean. Desberdintasun horiek zailtasun nabarmenak eragin ohi dizkiete itzultzaileei, sorburu hizkuntzaren estilo erretorikoa xede hizkuntzarenera egokitzean aldaketa edo egokitzapen batzuk egin beharrean aurkitzen baitira.
|
|
|
Elementu semantikoen eta azaleko elementuen arteko harremanak aldatu egiten dira hizkuntza batetik bestera. Hizkuntza bakoitzak ekintza horiek nola lexikalizatzen dituen ikusteko, Talmyk mugimenduzko ekintzak aztertzeari ekin zion, mugimendua
|
munduko
hizkuntza guztietan ageri den kontzeptua baita; hizkuntza bakoitzak mugimendua adierazteko elementu linguistiko desberdinak erabiltzen dituen arren, eta nahiz eta hizkuntza guztietan ez diren mugimenduaren alderdi berberak lexikalizatzen, munduko hizkuntza guztietan aurkitzen dira mugimendua adierazteko osagaiak. Mugimenduzko ekintzen azterketatik hizkuntza bakoitzaren «lexikalizazio ereduak» definitzeari ekin zion Talmyk (2000).
|
|
|
Elementu semantikoen eta azaleko elementuen arteko harremanak aldatu egiten dira hizkuntza batetik bestera. Hizkuntza bakoitzak ekintza horiek nola lexikalizatzen dituen ikusteko, Talmyk mugimenduzko ekintzak aztertzeari ekin zion, mugimendua munduko hizkuntza guztietan ageri den kontzeptua baita; hizkuntza bakoitzak mugimendua adierazteko elementu linguistiko desberdinak erabiltzen dituen arren, eta nahiz eta hizkuntza guztietan ez diren mugimenduaren alderdi berberak lexikalizatzen,
|
munduko
hizkuntza guztietan aurkitzen dira mugimendua adierazteko osagaiak. Mugimenduzko ekintzen azterketatik hizkuntza bakoitzaren «lexikalizazio ereduak» definitzeari ekin zion Talmyk (2000).
|
|
|
Hizkuntza guztietan, ordea, elementu semantikoak ez dira modu berean lexikalizatzen, hau da, hizkuntza guztiek ez dituzte azaleko elementu berberak erabiltzen elementu semantikoak hitzez adierazteko. Talmyk,
|
munduko
hizkuntzak harreman horren arabera sailkatu nahian, dikotomia tipologiko bat proposatzen du, mugimenduzko ekintzen osagai nagusia (Bidea) adierazteko erabiltzen den azaleko elementua oinarri hartuta: batetik satelite hizkuntzak genituzke, eta bestetik aditz hizkuntzak.
|
|
|
Eusko Jaurlaritzak aztertu dituen 93 hedabideetatik, 62 prentsa(% 66) idatzikoak dira. Prentsa idatziak aspalditik
|
mundu
mailan bizi duen irakurleen galerari, publizitatearen jaitsiera lotu zaio azken urte eta erdian eta Euskal Herrian horren eragina nabaritzen hasia da. Prentsarena argiago ikusten bada ere, sektore osoko hedabideek dute erronka etorkizunari erantzun ahal izateko, eta horretarako, langileak funtsezko pieza bilakatuko dira hedabideotan.
|
|
|
Gaia ez da atzo goizekoa eta ez dauka zerikusi zuzenik egun bizi dugun
|
munduko
krisi ekonomikoarekin, nahiz eta krisiak ez duen batere laguntzen. Hala ere, ez dator krisiaren harira, euskarazko hedabideetako langileen egoerak urteak daramatza kinka larrian.
|
|
|
Horrek multzo berean dauden gainerako aldizkarietan ari diren lan-taldeen batez bestekoa gehiago jaisten du, 2 langile baino zertxobait gehiagora. Inazio Arregi13 Goienako gerentearen esanetan, Eusko Jaurlaritzak egin duen datu bilduman agertzen diren hedabide horien artean, gehiengoa den tokiko aldizkarien multzoko batez besteko tamaina horrek aurrera begira ez du ahalbidetzen hedabideen
|
munduan
enpresa sendorik sortzerik.
|
|
|
eta euskaraz, komunikabide tresna bezala? irakastea oraindik fantasiaren
|
munduko
gauza zenean. Izan ere, Montevideon hezkuntzarako euskara bateratu bat erabiltzeko beharra ere azpimarratu zen:
|
|
|
Eredu honen iraunaldia zehazten zaila bada ere, ziur asko bi aldaketa prozesu nagusiren artean kokatu genuke: alde batetik, euskal emigrazioak bizi izan zituen aldaketak (emigrazio ekonomikoaren desagerpen geldia eta Gerra Zibilaren osteko erbestealdia), eta Euskal Herrian bertan euskal hezkuntzaren
|
munduan
gertatu zirenak (batez ere ikastolen agerpenarekin). Amerikako euskaldunek, ordurako, ez zuten beren eredurik sortu behar, Euskal Herrikoa inportatu zezaketelako.
|
|
|
Gai honen hastapeneko hausnarketak, zeintzuen arabera emigrazioa arazo demografiko soila baitzen, aspaldiko bidean geratu ziren, perspektiba berriei tokia utziz, eta mintegi honen hitzaldien edukia horren froga garbietako bat da?. Euskaldunen emigrazioaren zergatientzat oraindik erantzun argi eta erabat adosturik aurkitu ez badugu ere, horren ondorio historikoak aztertzeari ekin diogu ikerketa
|
munduan
, batez ere Ipar eta Hego Ameriketan Europako immigrazio masiboa hartu eta onartu zuten nazioetan sortutako euskal kolektibitateen izaera eta nondik norakoak.
|
|
|
Hau guztia ikusi ondoren, erreza dateke erantzuna. Baina horri gehitu genioke 1914 urteen artean (Lehen
|
Mundu
Gerrak iraun zuen garaian) kolektibitate frantsesarekin harremanak estutu izana, bere egunkarian frantziarren alde artikulu sutsuak idatziz39:
|
|
|
izen aldaketa. Euskal etxe honetan jarri zuten izena ez da
|
munduko
beste leku batean ere azalduko, alegia Centro Euskaro izatetik Centro Eúskaro Español izatera pasatu baitzen: «El Centro Euskaro en asamblea celebrada Hace días, resolvió cambiar de nombre, en esta forma:
|
|
|
Horrek Uruguairi oso kalitate oneko produktua esportatu ahal izatea ekarri zion. Baina euskal herritarrak ez ziren landa
|
munduan
soilik gelditu, baizik eta hirigune urbanizatu edo metropolietan ere presentzia handia izan zuten. Lanbide aniztasun honek erakusten digu erraztasun handia izan zutela mota ezberdinetako lanetan ibiltzeko, horrek abantailak eman zizkielarik.
|
|
|
Arin Ayphassorho, J. (2000): El legado de los inmigrantes, Euskaldunak
|
Munduan
, I. liburukia, Gasteiz, 85
|
|
|
40 Idatzitako beste liburu eta artikulu batzuk: A mi patria; Ils ne passerant pas; En Avant, Le Jour de glorie est arrive edo Asuntos sobre la Gran Guerra Europea, zeinetan frantziarren aldeko hitzak idatzi zituen Lehen
|
Mundu
Gerraren garaietan.
|
|
|
Aurreko atalean aipaturiko lehenengo bi mailak nazioarteko sinbologiari dagozkio, eta forma bakarra dute
|
munduko
hizkuntza guztietan. Hain zuzen ere, horien ortotipografia finkatzen duten nazioarteko arauak daude, zientzialarien biltzar nagusietan adostu, erabaki eta onartutakoak.
|
|
|
Fisika eta teknologiako diskurtso idatzian berebiziko garrantzia dute adierazpen matematikoek, informazio zehatza era trinkoan emateko balio baitute. Bestalde,
|
mundu
osoko zientzialarien arteko komunikazioa funtsezkoa da gaur egun; horregatik, hizkuntzen arteko mugak gainditzeko, aspaldidanik hasita, zientzialariek sinbolo bidezko kode idatzi bat adostu dute, mundu osorako era berean balio duena. Lan honetan, arazoaren azterketa eskematiko bat egin ondoren, zenbait gomendio egiten dira nazioarteko sinboloak euskararako egokitzeko.
|
|
|
Fisika eta teknologiako diskurtso idatzian berebiziko garrantzia dute adierazpen matematikoek, informazio zehatza era trinkoan emateko balio baitute. Bestalde, mundu osoko zientzialarien arteko komunikazioa funtsezkoa da gaur egun; horregatik, hizkuntzen arteko mugak gainditzeko, aspaldidanik hasita, zientzialariek sinbolo bidezko kode idatzi bat adostu dute,
|
mundu
osorako era berean balio duena. Lan honetan, arazoaren azterketa eskematiko bat egin ondoren, zenbait gomendio egiten dira nazioarteko sinboloak euskararako egokitzeko.
|
|
|
Prozesu hori XIX. mendean abiatu zen, Frantziak pisuak eta neurriak bateratzeko erabakiak hartu eta praktikara eraman ondoren. Ordukoa da sistema metriko hamartar ospetsuaren sorrera, gerora
|
mundu
osoan hedatu dena. Denborarekin, ingelesezko «no standards for quantities and units, no trade» esaera zaharraren bidetik, estandarizazio prozesu zabala bultzatu zen mundu osoan zehar, gaur egungo globalizazioarekin areagotuz eta finkatuz doana, gero eta gehiago.
|
|
|
Ordukoa da sistema metriko hamartar ospetsuaren sorrera, gerora mundu osoan hedatu dena. Denborarekin, ingelesezko «no standards for quantities and units, no trade» esaera zaharraren bidetik, estandarizazio prozesu zabala bultzatu zen
|
mundu
osoan zehar, gaur egungo globalizazioarekin areagotuz eta finkatuz doana, gero eta gehiago.
|
|
|
Komunikazioaren gizartean bizi garela, oso garrantzitsua da informazio zientifikoa zabaltzeko erabiltzen diren kode idatzietan adostasun minimo batzuk finkatzea, kontzeptuak kode bidez transmititzen direnean zertaz ari garen argi eta garbi jakiteko, eta hizkuntza muga gaindiezina gerta ez dadin praktikan. Alegia, zientziaren hainbat arlotan
|
mundu
osorako eta hizkuntza guztietarako balio duten kode sinbolikoak arautzea komeni da, zientziaren garapenerako ekimen kolektiboa eraginkorragoa izan dadin. Hain zuzen, artikulu honetan fisikan eta teknologian erabili beharreko adierazpen matematikoetarako nazioarteko arauak euskarazko diskurtsoan txertatzean sortzen diren arazo batzuk izango ditugu aztergai.
|
|
|
Estandarizazio prozesua bideratzeko, arloan arloko nazioarteko erakunde arauemaileak daude, tarteka marteka zenbait jakintza arlotako kode idatziak arautzen dituztenak,
|
mundu
osorako arautu ere. Kasurako, kimikaren arloan IUPAC (International Union of Pure and Applied Chemistry) erakundea dugu edota biologian bi kode nagusi hauek:
|
|
|
Abiatzeko unean, sei oinarrizko unitate fisiko onartu ziren, eta geroago, 1971n, zazpigarrena, mol izenekoa hain justu. Frantsesetik harturiko izena du sistemak, eta sigla horren bidez ezagutzen da
|
mundu
osoan, SI alegia. Euskaraz dihardugun zientzialarien artean sigla hori bere horretan erabiltzeko ohitura dago, askotan aposizio modura adieraziz, hots, «SI sistema» esanez, nahiz eta sigla hutseko formak ere erabiltzen diren, «SIko unitateak» adibidez.
|
|
|
Azken urteotan, SI eta ISO arauak unifikatzen ari dira, Magnitudeen Nazioarteko Sistema (ISO/ EIC 80000) eratzeko. Erakunde horrek Genevan (Suitza) du bere egoitza, eta
|
mundu
osorako arauak ematen ditu. Izatez, organismo estatalen federazio bat da eta, horrela, bertan integraturik daude AENOR (Espainia), AFNOR (Frantzia) eta DIN (Alemania) erakundeak, besteak beste.
|
|
|
3 Nazioarteko arauak,
|
mundu
osorako emanak izanik, euskararako ere badira
|
|
|
Arestian aipaturiko erakundeek emaniko arau estandar horiek oso osorik onartzen dira
|
munduko
hizkuntza ofizial guztietan, idazkera sinbolikoari dagokionez. Hala ere, hizkuntza bakoitzean zenbait egokitzapen egiten dira sinboloak diskurtso naturalean integratzean, kontuan harturik bakoitzaren izaera fonetiko, ortografiko eta sintaktikoa.
|
|
|
Nazioarteko hitzarmenetan oinarriturikoak izanik eta
|
mundu
guztiko zientzialariek erabiltzeko onetsita egonik, logikoa denez, euskaraz ere onartzen dira, beren osotasunean onartu ere, nahiz salbuespenen bat egon daitekeen. Zernahi gisaz, nazioarteko sinboloekin egokitzapenak egin behar dira euskarazko testuetan integratzeko.
|
|
|
Agerikoa denez, sinboloek kode idatzi berezia osatzen dute, guztiz artifiziala dena, berariaz antolaturiko biltzarretan arau gisa sortzeko unean adostua. Definizioz eta bokazioz,
|
mundu
osorakoak dira, hots, hizkuntza guztietarako emanak dira, eta hizkuntza guztietarako balio dute. Bakarrik era idatzian agertzen dira, horrela sortuak baitira, nahiz eta aldi berean izenak ere ematen zaizkien (edo aldez aurreko izenak dauzkate), banan banan identifikatzeko eta teknikoki erabiltzeko balio dutenak.
|
|
|
– Unitateen sinboloak eurak, nazioartekoak eta aldaezinak direnak,
|
mundu
guztian berdinak (baina adierazpen idatzian soilik). Ortotipografiari dagokionez, letrakera zuzenez idazten dira, berdin hizkuntza guztietan:
|
|
|
zabalik egoten, lekuaren eta kultura ondasunen segurtasuna beragatik. Baina, ez dago zalantzarik ezarritako orduak, gida didaktikoak eta langile espezializatuak eskainitako ondasunen
|
mundua
eta guneak hobetzen eta aberasten ari direla.
|
|
|
|
Mundu
primitiboa eta arkaikoa beti izan da erakargarri eta misteriotsua gizakiarentzat, haren jatorrira eta kulturaren hastapenetara hurbilarazten baitu. Plazer berezia eta nolabaiteko morboa sorrarazten die edozein pertsona sentikor eta kulturi leize zulo eta natura guneak bisitatu eta hango aztarnak ikusteak:
|
|
|
Erdi Aroko
|
mundua
eta kultura eta zibilizazioaren ibilbideak, neurri handi batean, Elizaren eskuetan hobeto gordeta eta seinalizatuta egon izan dira, barruan atxikita dagoen ondarearen tamaina eta kalitateagatik. Aipatu beharra dago erakunde politikoek, batik bat Nafarroan eta Araban, ondarea zaintzeko, zaharberritzeko eta katalogatzeko emaniko laguntza ekonomiko oparoa.
|
|
|
Ez dago zalantzarik
|
mundu
garaikidearen egungo sekularizazioak askotan ondare hori erabiltzeko eta mantentzeko tenorean hainbat eta hainbat egoera eta arazoak sortzen dituela. Halere, aintzat hartu beharra dago elkarte erlijiosoek ondare hori hamar mendez eskuzabaltasunez eta etenik gabe zaintzen egindako lan eskerga.
|
|
|
Egia da beste pentsamolde bat pizten hasia dela gure artean. Lehen zokora botatzen genituen
|
mundu
modernoko traste zaharrak (lisagailuak, nekazaritzako lanabesak, sukaldeko tresnak, kafe errotak, irratiak, iltzeak, giltzak, liburuak, kaxak, kutxak, ohe eta gau mahaiak, lanparak) orain garbitu eta gorde egiten ditugu, eta, leku publikoetan edo geure etxeetan jarri ere bai. Eta, zenbaitetan, azoka eta antikuarioetan erosten ditugu.
|
|
|
Izan ere «homo termineitor»ak ez du inoiz izan egun dauzkan arma bezain sofistikatu eta txikitzailerik, gizateria bere burua suntsitzera eraman dezaketenak. Horrela aitortu dute
|
mundu
osoko agintari eta jakintsuek.
|
|
|
Hor ditugu, Pirinioetako mendi garaiak eta Bizkai eta Gipuzkoako mendiak; Araba eta Nafarroako behe lurralde erromanizatuak; Lapurdi eta Behe Nafarroako belardi eta muinoak. Leku horiek guztiek eta bertan dauden hamaika ibarrek, haranek, ibaik, eta kostaldeak
|
munduko
toki askotako jendea eta turista erakartzen dituzte.
|
|
|
Ondareari buruz genituen ezagutza eta jakintzak nabarmen aldatu dira oso epe laburrean. Gizartean, gero eta jende gehiagok izan du arte eta kultura aberastasun horietara gerturatzeko aukera, telebista, ordenagailu, zinema zein aldizkari espezializatuen bidez. Gaur egun edozein herritar arruntek dauka bidaiatzeko, kontsumitzeko, gozatzeko edo ikasteko aukera,
|
mundu
eta galaxia honetako edozein tokitan. Ondarea guztiona da, eta denon lana da mundua zaintzea.
|
|
|
Gizartean, gero eta jende gehiagok izan du arte eta kultura aberastasun horietara gerturatzeko aukera, telebista, ordenagailu, zinema zein aldizkari espezializatuen bidez. Gaur egun edozein herritar arruntek dauka bidaiatzeko, kontsumitzeko, gozatzeko edo ikasteko aukera, mundu eta galaxia honetako edozein tokitan. Ondarea guztiona da, eta denon lana da
|
mundua
zaintzea. Garapen iraunkorraren kontua ondarera eta kulturara ere iritsi da (Leon, 1990).
|
|
|
Horrelakoak ditugu Bilboko Guggenheim Museoa, edota Londresko Tate Moderne Museoa. De Meuron eta Herzog arkitekto taldea, Moneo, Siza, Gehry, Stirling, Venturi,
|
munduaren
lau puntu kardinaletako hiri askotan daude, museoei buruzko proposamen interesgarriekin (Moneo, 2004).
|
|
2010
|
|
|
Estetika berritzaile horrek, belodromoko iragan hurbileko biribiltasuna elikagai, sortzaile eraberritzaile izateko irudimena memoriaren bidetik eratortzen duenez, memoria eta iragana, fikzioaren prozesu sortzailearekin elikatzen ditu, iragana eta oraina biziberritzeko prozesua hezurmamitu eta iruditegi kolektiboa biziberritu eta eguneratzeko. Estetika horrek
|
mundu
ikuskera eta ideia filosofikoak islatzen dituzten adierazleak baitaratzen ditu, hots, «zentzugintza» ekoitzi egiten du, egun, sortzen eta birsortzen ari denean, ibilbide kulturalaren adierazi eta mami baten garraiatzaile ageria dela nabarmenduz. Eraldaketa horretan, behaketa adierazle batzuk aipa genitzake:
|
|
|
Ezagutza sinbolikoa, beraz, errepresentazioan eraikitzen diren kontzeptuen araberakoa da, ondorioz, eraikuntza/ deseraikuntza prozesua artikulatzeko ardatza. Gertaera kulturalaren oinarrian ahozkotasunaren sustraia dago eta sustrai horren uztarduran, bertsoaren lurraldea «jolasa, plazera eta maitasunaren
|
munduan
garatzen den jardun kontzientea da» (J. Irigaray, 2005:
|
|
|
Kontzeptu ardaztaile hori analisi sinbolikoaren erdigunean jarriz gero, eszenaratze markoa (ebokazio mitikoan, tragedia grekoaren «agora»ren bilgunean irudika liteke) ahalezko indar izatetik eguneratutako indar izatera igarotzen denean, oholtzaren eszena, espazio sozial betearen agerle den indar sozial gisakoa uler liteke. Ahozkotasunaren erresuman, sortzeko, komunikatzeko eta
|
mundua
ulertzeko adinako balio kultural atxikiak biziberritu ahal izango duen une erdi magikoak «agora»ren lotunea biziberritu du. Ahozkotasunaren ondarean itsatsitako balio biltzaileak leku antropologikoa eraldatu eta biziberritzea eragin du, bizi dugun eszena sozialaren agertoki.
|
|
|
24). Ageriko dokumentu hori, besteak beste, ekintza praxia kulturalean behagarria litzateke, horrela, Geertz en arabera, adierazpide kultural orok duen dimentsio sinbolikoan, giza taldeak partekatzen duen
|
mundu
ikuskera, ideia filosofikoak (adierazle kognitibo eta afektiboetan baitaratua) eta balio sozialak, ethos a (adierazle estilistiko eta jarrera, tonua eta arima) erakutsi ahal izango ditu. Entsegu honetan, aztergai analitikotzat darabilgun praktika kulturala, egitate sozial garrantzitsu eta esanguratsutzat jo dugu egungo kultura bidean; hortaz, ikuspuntu horretan, Txapelketa Nagusiaren ibilbide kulturala, aktibatua dagoen dokumentu publikoa dela uste dugu, lau urterik behin indarrez plazaratzen den gertaera sozial adierazlea, esangura soziokulturalaren baitaratzailea.
|
|
|
11 Aktore sozialek partekatutako esanahi harremanen multzoa,
|
mundu
horri eta partekatutako sistemaren konfigurazioari zentzu jakin bat egozten dieten neurrian. Zentzu harreman horiek kapital sinbolikoaren funtsa dira eta haien dimentsioaren eraikuntzan diskurtsoak, irudiak, eta beste elementu kulturalek parte hartzen dute.
|
|
|
Bada, gainera, beste eragile bat, oraindik gutxi ikertu duguna: ezagutza akademikoaren beharra, alegia,
|
mundu
akademikoan, unibertsitatean, Ipar zein Hegoan, zure lana ezagutua eta ondo baloratua izateko beharra. Horri dedikatuko diogu hurrengo atala.
|