|
2000
|
|
|
Ez
|
zekien
biluzik nengoena, bere zain,
|
|
|
ezta bere izena
|
nekienik
ere.
|
|
|
Paperezko zapia atera zenuen, ez
|
dakit
nondik,
|
|
|
itzuliko zaren ala ez
|
jakiteke
.
|
|
|
pilulak non gorde nituen ez
|
dakit
.
|
|
|
Azalaren gozaroa itzulia izan
|
dakigunean
|
|
|
Munstro horrek ba ei
|
daki
gure helbidea.
|
|
|
zizt eginaz batera ezkutatzen
|
dakiten
sugeak.
|
|
|
oherako orduaz ezer ez
|
dakien
ameba bakana izatea.
|
|
|
gure azal umelak ordurako
|
bazekielarik
|
|
|
|
jakin
minaren kapa sanoan.
|
|
|
boligrafoetara itsatsi zaizkit eta ez
|
dakit
astintzen.
|
|
|
gonbidatu guztiek euskaraz ez
|
zekitelako
.
|
|
|
" Ba al
|
dakizu
nora etorri zaren, seguru?".
|
|
|
eta ez du
|
jakingo
zer egin, negar ala barre.
|
|
|
Sua egiten genuen afaltzerako, eta su haren ertzean ipintzen zuen zerbait. Ez
|
nekien
zer demontre zen.
|
|
|
Halaxe, hurrengo gauean
|
jakin
nuen zer zen suaren ertzean prestatzen zuen kutixia: tarantula, armiarmatzar iletsua, armiarma galanta.
|
|
|
Arrebari esana nion bidaia hura egiteko irrika nuela, baina koinatuak esaten zion ez nuela egingo, ez nintzela kapaz izango bidaia modu hari ekiteko. Gero
|
jakin
nuen arrebak eta koinatuak apustua egina zutela; errendituko nintzela koinatuak, ezta pentsatu ere arrebak. Goizean abiatu nintzen Zudairetik, bizikleta zamatuta, Lizarratik aurrera, Eunateko ermitaren paretik aurrera...
|
|
|
Kara edo kruz pentsatu nuen txanpona airera botata. Kara ateraz gero, patuaren mandatua izango zen aurrera ez jarraitzea eta etxera itzultzea; halabeharrak derrigortuta bueltatuko nintzen... baina ez neure gogoz... duintasuna babestu behar nuen,
|
badakizu
. Kruz ateratzen bazen, aldiz, bidean aurrera jarraituko nuen.
|
|
|
Hilabete t’erdi inguru igaro zen etxeratzerako. Orduan
|
jakin
nuen arrebak irabazi zuela apustua... eta gainera nik ekarritako Oloteko urdaiazpikoa.
|
|
|
Kemena eta indarra sumatzen zen nonahi. Hori
|
banekien
Venezuelan nengoen bitartean ere, baina gauza bat zen han egonik jakitea, eta bestea, arras ezberdina, Euskal Herrian bertan bizi izanik dastatzea. Franco hilik, hauteskunde eta gisakoen leihoa irekitzen ari zen.
|
|
|
Kemena eta indarra sumatzen zen nonahi. Hori banekien Venezuelan nengoen bitartean ere, baina gauza bat zen han egonik
|
jakitea
, eta bestea, arras ezberdina, Euskal Herrian bertan bizi izanik dastatzea. Franco hilik, hauteskunde eta gisakoen leihoa irekitzen ari zen.
|
|
|
Txakurrak eta indar publikoak inpotente ikusten dituzu, ezgauza; batez ere, autoritaterik gabe. Horrelako une erabakigarrian zuzen eta zintzo gidatuz gero, amarru eta tranpak zapuzten
|
jakinez gero
, aldaketa handia eragin dezake mugimendu indartsu baten bultzadak gizartean. Baina sasi amnistiarekin dena desmontatu zuten, sasi amnistiarekin eta hauteskunde eta abarrez irekitako bide posibilistarekin.
|
|
|
Mendian zuloa neukan lekura ere eraman ninduten, gerrikoarekin lepotik lotuta. Han ez
|
dakit
zer gertatu zen, baina, konortea galduta egon ondoren, txakurren oinei begira esnatu nintzen lurrean.
|
|
|
Hernia lunbarraren kariaz, oso gaztetatik ibili izan bainaiz gaizki gerritik. Baina txakur hark ez
|
zekien
halakorik. Kontua da, txakur haren karate kolpeek zerbait ukitu edo mugitu izan behar zidatela, eta haren" tratamendu" berezia zela bide, egundo ez naiz gerritik hobeto ibili azken hemezortzi urte hauetan baino.
|
|
|
Txakur hark gaiztoz emandako karate kolpeek zuzendu behar izan zidaten zerbait gerri aldean. Berriki egin didaten erresonantzia magnetiko batengatik
|
dakit
hernia lunbarra daukadala hogeita hamar urte nituenetik edo lehenagotik.
|
|
|
Urte hartan ez
|
dakit
atzeratu egin ote zuten Francoren heriotzaren urtemuga edo zer gertatu zen, baina DGSn nengoen egun haietako batean ari ziren txakurrak haren oroitzapenetan, eta gogoan dut denak mozkor arraio eginda zeudela. Txakur haien artean buru egiten zuenetako bat ikusi nuen, ni ninderamanari esaten geroxeago ostera eraman nintzala hara, bere aurrera.
|
|
|
Laster elkar topatzea espero dut, sagardotegiren batean. Duela gutxi
|
jakin
dut arreba hil zaiola. Garai hartan, Carabanchelen ginenean, hamazazpiren bat urte izango zituen Soteroren arreba horrek.
|
|
|
Neurria hartzen diozu urari, ibiltzeari eta abarri, gorputzak beti berdin erantzuten ez badizu ere. Lehenengo gose greba hura negu erdian egin genuen, eta hotzaz askoz gehiago izorratzen zara; ez da
|
jakiten
, ea jateak eta ahuleziak edo hotzak izorratzen zaituen gehiago. Baina gorputzak gaizki erantzuten badu, gose greba laburrak gehiago izorra zaitzake luzeak baino.
|
|
|
Egundoko sagu pila zegoen enfermeriako bazterretan. Nik ez
|
dakit
non ezkutatzen ziren eta nola konpontzen ziren, baina arratsaldetan eta iluntzetan alde guztietatik agertzen ziren saguak. Hormak ez ziren guztiz lauak, pikordunak baino, eta horman gora armairu gainera, ohe gainetara eta edozein tokitara heltzen ziren.
|
|
|
Etxe modu hauetan urte batzuk daramatzagunok ere harritu egiten gara denbora gehiago daramatenen historiak entzunez. Kartzelaz ezer gutxi
|
dakigula
iruditzen zaigu batzuetan, zenbait garai eta egoeratako kontuak entzutean. Urteekin aldatu egin dira espetxeak, eta jende modua ere aldatu egin da.
|
|
|
Bi hilabete lehenago hara iritsiak ziren gure lagunak, eta haien sarrera ere horrelakoa izango zen, beldurgarria. Baina nik ez
|
nekien
zelakoa izango zen, noraino izango zen izugarria. Furgoitik jaistean" korridorea" egin ziguten kartzeleroek.
|
|
|
1984ko otsailean hasi genuen txapeoa, zenbat iraun zezakeen
|
jakin gabe
; hori ez zegoen asmatzerik. Txapeoari ekin genion goizean, egunero bezala, errekuentoa egiten hasi ziren kartzeleroak.
|
|
|
Hiru hilabetera desagertu zen Herreratik. Geroago
|
jakin
genuen, beste kartzeleroren batek esanda, urdaileko ultzera bat sortu zitzaiola eta alde egin beharra izan zuela lan hura utzita.
|
|
|
Eta guretzat, indarberritzea eta geure buruarengan konfiantza hartzea izan zen. Borroka hura galdu izan bagenu, edo batere borrokarik egin izan ez bagenu... ez
|
dakit
zer egoeratan egongo ginatekeen gaur egun.
|
|
|
Hor daude Puerto edo Alcalako kasuak, Ermuko mamuarekin batera indartzen saiatu zirenak, eta abar. Era askotako jendea izaten da kartzeletan, eta, orokorrean preso sozialak gure aurka jartzerik lortu ez duten arren, inoiz ezin liteke
|
jakin
eroren bat zertara bultza dezaketen.
|
|
|
Zelako misterioa! Ez omen dugu harritu behar,
|
jakinik
zelakoa den kartzeletako burokrazia, zelan funtzionatzen duen denak! Beti izorratze aldera egiten dituzte gauzak, ez behintzat laguntzeko edo errazteko.
|
|
|
Baina sakabanaketa eta isolamenduen gainetik, etsaiaren zafraldi eta suntsiketa saioen gainetik, ahal dituzten txakurkeria eta umilazio era guztien gainetik jarraitzen dugu kolektibo batua eta tinkoa izaten.
|
Badakite
ez dutela asmatu damutuen politikarekin, damutuez egin duten erabilera narrastiarekin, momentu jakinetan telebistan agerraraziz, prentsan aldarrikapena eskainiz... Eta ez dute asmatuko, ezta ere, presoen eskutitz pertsonalak aireratzeko kartzeleroen eta txakurren eta kazetarien artean dagoen sintonia eta erakarmen kimikarekin.
|
|
|
Eta ziegaz ere aldatzen gintuzten, hiru lau asteko tartearekin, hutsik egin gabe aldatu ere gainera. Guztira hamabi urte egin ditudanez Castellonen, pentsa zenbat ziega pasa izan ditudan!; neuk ere ez
|
dakit
. Zenbat ziega zikin garbitu izango nituen han!
|
|
|
Ez
|
dakit
trena non hartu genuen, baina handik Cerverara egin genuen lehen bidaia, geuretzat propio antolatutako tren batean. Katalunia jotzen zen orduan leku segurutzat, eta haraxe gindoazen.
|
|
|
Baina azken aldian abioien eta bonbardaketen faltarik ere ez. Egun batez, ez
|
dakit
Oloten edo Tortellaten izan zen, ume mordoska genbiltzan jolasean herrigunean. Abioien zarata entzun genuen, eta bonbaren leherketa segidan, ezertaz ohartzerako.
|
|
|
Zurezko kaxez bete bete zegoen kamioia, eta zurezko kaxetan terrailak, itzela terraila piloa! Nik orduan ez
|
nekien
zer ziren eta zertarako, aztarrenik ere ez. Hartu egin nuen haietatik mordoska bat, jostailutzat.
|
|
|
Hartu egin nuen haietatik mordoska bat, jostailutzat. Ume kontuak,
|
badakizu
. Adreilu gisa erabiltzeko balio zidaten, etxetxoak eta egiteko.
|
|
|
Edozein umek kanikak gordeko lituzkeen moduan gorde nituen. Balio handikoak ziren, geroago
|
jakingo
nuenez, etxean, Ordizian nintzela; aitak ikusi zizkidan nire terrailazko jostailuak, eta beretzat hartu zituen, lanerako, mekanikaria baitzen gure aita. Gerraosteko urte luzeetan terrailarekin, errodamenduekin eta horrelakoekin kontrabandoa eginez aberastu ziren batzuk.
|
|
|
Hangar hartara sartu, abioira igo eta, metrailadorea hartuta, tu tu tu tu aritzen nintzen jolasean. Ez
|
dakit
metrailadore haiek balarik gabe zeuden, edo segurua jarrita ote zeukaten, edo zer demontre. Tiro egiteko prest egon izan balira, egingo zuten, ziur, eta auskalo nolako kalapita sor nezakeen.
|
|
|
Merkantzia trena zen, jendez betea, gure moduan etxera zihoan jendez betea. Ez
|
dakit
nondik norako ibiliak egin genituen trenean, nolakoak izan ziren bidaiako gorabeherak. Gogoratzen dudana da, gaua zela Ordiziara iritsi ginenean.
|
|
|
Paperezko farolatxoz josia zegoen herria, Madrilen erorketa ospatzeko. Gero
|
jakin
genuen, bezperan hil zela gure amona. Beranduegi zen, beraz, haren bila joateko.
|
|
|
Modulu arruntetara goaz, Jokin bigarrenera eta seigarrenera ni. Ez
|
dakigu
zer nolako egoeratan izango garen aurrerantzean, elkar noiz ikusiko dugun hurrengo.
|
|
|
Sarraskiak errebindikatzeko potrorik ez zuten izan orduan, eta gaur ere ez dute duintasunik egiten dituzten txakurkeriak aitortzeko. Ez
|
dakigu
ba ondo zer pelajetakoak diren hauek.
|
|
|
Eta otu zait: nork
|
daki
36ko gerrako ume bat Euskal Preso Politikoon kolektiboan dagoela gaur egun?
|
|
|
Cervera z hitz egiten zuten behintzat orduan.
|
Badakit
España eta Velasco ere ibili zirela han. Ni haurra nintzen artean, eta, entzuten nuenaz aparte, ezer gutxi nekien gertatzen zenaz eta han zebiltzan gerra tresnez.
|
|
|
Badakit España eta Velasco ere ibili zirela han. Ni haurra nintzen artean, eta, entzuten nuenaz aparte, ezer gutxi
|
nekien
gertatzen zenaz eta han zebiltzan gerra tresnez. Kontua da balkoitik ikusten nuela itsasontzia, Loiolako kuartelera bonbak jaurtitzen, Aldakonea gainetik.
|
|
|
Esan dezaket balkoietan igaro nuela gerra haren zati handi bat. Nik ez
|
nekien
hura benetako gerra zela, balkoitik ikusten nuen zer drama zegoen argazkiaren atzean. Eskolarik gabe, ezer egin beharrik gabe, opor luzeak ziren niretzat.
|
|
|
Urteetako pasierak eta kafeak genituzke azken aldiz elkar ikusi genuenetik tolestu eta pilatutakoak esateko. Urteak genituzke elkarrekin hartu gabe geratutako kafeak hartzeko, azken eskutitza heldu zaion galdetzeko, halako edo holako zelan dagoen
|
jakiteko
.
|
|
|
Gero eta gaixotzenago zihoan. Ez
|
dakit
tuberkulosia ote zuen; urearen kontua zelakoan ere banago. Donostiara eraman zuten ospitalera, Nafarroako etorbidera, gasolindegiaren ondora, Okendo jaio zen baserriaren aldamenean zegoen ospitalera.
|
|
|
Mezatara eta joatera ere ez ninduen egundo behartu. Batzuetan
|
jakingo
zuen nondik nora nenbilen eta beste batzuetan ez, baina inoiz ez zidan egiten nire ibilerekiko galdeketarik eta errietarik. Eguneroko beharretan izango zuen nahiko kezka eta buruhauste niri kargu hartzen ibili gabe.
|
|
|
Gerraostean errazionamendua zegoen gauza guztietarako,
|
badakizu
. Bakoitzak bere zedula zeukan, bere txartela edo agiria, beharrezko gaiak erosteko eskubidea ematen zuena.
|
|
|
" Anaia nagusiarena", lotsagabe eta lasai asko erantzun. Hark
|
bazekien
ondo nik ez neukala anaia nagusirik, neu nintzela anai arrebetan zaharrena; ondo ezagutzen baitzuen gure familia. Baina" hara, hara; zoaz!" esan zidan, hemezortzi urtekoari zegokion tabakoa emanda.
|
|
|
Hilabete batzuen buruan sukar handiz oheratu beharra izan nuen arte. Lanean aritu nintzen denboran jarraitu izan nion sendagilearengana joateari, hark aztertzen ninduen, baina ezer askorik ezin zuen egin, zer neukan
|
jakinda
. Ondo jatea eta atseden osoa hartzea ziren orduan tuberkulosiaren kontrako erremedioak.
|
|
|
Lortu zuen niretzako lekua. Nik
|
banekien
ondo nolako gaixotasuna zen tuberkulosia; banekien sendagairik ez zegoela; eta etsita nengoen, hilko nintzela. Hogeita bat urte nituen orduan, eta hogeita bost arte bizitzea asko izango zela iritzita nengoen.
|
|
|
Lortu zuen niretzako lekua. Nik banekien ondo nolako gaixotasuna zen tuberkulosia;
|
banekien
sendagairik ez zegoela; eta etsita nengoen, hilko nintzela. Hogeita bat urte nituen orduan, eta hogeita bost arte bizitzea asko izango zela iritzita nengoen.
|
|
|
Gure amak
|
jakin
zuen Donostian gaixorik nengoela, baina hain gaizki nengoenik eta gutxiagorik ere ez; ezta sanatoriora joatekoa nintzela ere. Andazarraten nengoela jakin zuenetik, ahal zuen guztietan etorri zitzaidan, hutsik egin gabe, jakiz kargatuta:
|
|
|
Gure amak jakin zuen Donostian gaixorik nengoela, baina hain gaizki nengoenik eta gutxiagorik ere ez; ezta sanatoriora joatekoa nintzela ere. Andazarraten nengoela
|
jakin
zuenetik, ahal zuen guztietan etorri zitzaidan, hutsik egin gabe, jakiz kargatuta: eltzekaria, fruta...
|
|
|
Beasaindar bat ere bai, Mata abizena zuena; neumotorax tratamendua egin zioten, baina hobekuntzarik eragin ez zionez, plastia ebakuntza egin behar; ebakuntzaren ondoren bisitan joan nintzaion, animatua ikusi nuen goiko gelan; hurrengo goizean hil zen. Arruabarrena zeritzan bat ere bazen, marrazten artista zena; Merced egunean jaia antolatu zuten mojek, eta batzuk mozorrotuta ibili ginen marrazkilariari adorea ematen, baina ez
|
dakit
zer atarramentu izan zuen. Mendaroko bat ere hil zen, eta beste asko ere bai.
|
|
|
Ezkondu aurretik elizan froga moduko batzuk gainditu beharra zegoen; elizako kontuak, edo apaizenak, garai batean lehen jaunartzerako egiten zuten moduan. Otoitzak
|
bazenekizkiela
eta abar erakutsi behar zen, baina nik otoitzik ez nekien bat bera ere. Ezkonduko gintuen abadeak bazekien horretan ez nenbilela sobrante.
|
|
|
Ezkondu aurretik elizan froga moduko batzuk gainditu beharra zegoen; elizako kontuak, edo apaizenak, garai batean lehen jaunartzerako egiten zuten moduan. Otoitzak bazenekizkiela eta abar erakutsi behar zen, baina nik otoitzik ez
|
nekien
bat bera ere. Ezkonduko gintuen abadeak bazekien horretan ez nenbilela sobrante.
|
|
|
Otoitzak bazenekizkiela eta abar erakutsi behar zen, baina nik otoitzik ez nekien bat bera ere. Ezkonduko gintuen abadeak
|
bazekien
horretan ez nenbilela sobrante. Ikasi egin behar nituela esaten zidan berak, nik ezetz.
|
|
|
Tirabira eduki genuen egun batzuetan. Ordiziara informeak eskatuta edo,
|
bazekien
nonbait lehen jaunartzerik ez nuela egin, konfirmaziorik ere ez, beraz. Horregatik zebilkidan hain temoso.
|
|
|
Eusebio horrek, esate baterako, aldatzeko arroparik ere ez zeukan; neuk eman nizkion; oinetakorik ere ez, etxean egoteko zapatila pare bat besterik ez; baina labana handi bat bai ordea, bandoleroen tankerakoa, beti aldean erabiltzen zuena. Egun batez, lanera bidean, autobusera igo eta, ez
|
dakit
nola, nahi gabe inondik ere, oina zapaldu nion han zihoan arabiar bati. Nik ez nion jaramonik egin hala ere, eta esertzera joan nintzen.
|
|
|
Nik pentsatu nuen, nondik edo handik
|
jakin
behar nuela jan genituen piperrak nongoak ziren. Eta bai jakin ere, asko kosta gabe.
|
|
|
Nik pentsatu nuen, nondik edo handik jakin behar nuela jan genituen piperrak nongoak ziren. Eta bai
|
jakin
ere, asko kosta gabe.
|
|
|
Antonio Novais zen Le Monde ren Madrilgo korrespontsala. Kazetari horren albisteez jarraitzen nituen Euskal Herriari buruzkoak, batez ere europarrek zelan ikusten gintuzten
|
jakiteko
. Egunkari espainiarrak, esan beharrik ez dago, patetikoak ziren orduan ere.
|
|
|
ETAren sorreraren berri Parisen irakurri eta
|
jakin arren
, ez nintzen aztoratu, kontuak oinarrian nolakoak ziren oharturik. Alabaina, oporretan Donostiara etortzen nintzenetan, sumatzen zen ETA hor zegoela, burrunba bazegoela azpian, bizirik edo bizi berria hartzen ari zena, egoera itsu eta lozorro modu batetik zerbait iratzartzen.
|
|
|
Ikasleek zehazki zer eskatzen zuten... eurek ere ez zuten
|
jakingo
seguru asko. Dena eskatzen zuten, eta ezer ez.
|
|
|
Zer gertatzen zitzaidan adierazi nion. Espainolez
|
bazekiela
berak, erantzun zidan, eta kontatu niona egia ez izatera, berehala moztu egingo zidala telefono komunikazioa. Familiari esaten ari nintzaiona entzuten geratuko zen ofiziala.
|
|
|
Sagarra ez bazen gerezia, okarana edo pikua, inguruetan beti zerbait. Ordizia inguruko kontrolatuta neuzkan; ondo aski
|
jakin
ohi nuen zein baserritako sagarrak edo udareak zeuden heltzeko puntuan, nongo gaztainadiak zeuden biltzeko moduan. Perretxiko eta onddotan ere askotan ibiltzen nintzen, eta etxera eraman ere bai mordoska ederra.
|
|
|
Hauxe, hain zuzen ere: ...gina edo nirea izango zen seguru asko; behin batean bururatu zitzaidan, estazio ondoko akazia haien hostoez egingo niela untxiei egun bateko gobernua, eta baita joan ere, zakua hartuta; akazia buruxketara igo eta soildu nizkien neguan inausi ondoren uda bitartean botatako kimu edo adaska guztiak, zotzak bertan tente utzirik, batere hostorik gabe, nire zakua ongi beteta; nola edo hala, Patxi Handik
|
jakin
zuen nork egin zuen egiteko modu hura, eta Inspekziora eraman ninduen.
|
|
|
Haiek diruz ordaindu ezin, eta arto, gari, sagarrekin itzultzen zen etxera. Eta
|
jakinik
gure etxean elikagai eskasia nabarmenik ez zela, gerraoste hartan sarritan etortzen ziren eskaleak, jateko zerbaiten galdezka. Preso ohiak izaten ziren batez ere, kartzelatik irten eta etxera bidean zihoazenak.
|
|
|
Dena den, gorabehera hauen guztien gainetik, beste bat da irakaspen eta ondoriorik sendoena. Alegia, euskal preso politikook sakabanaketa eta oldar mota orori aurre egiten asmatu dugula, zutik irauten eta eusten
|
jakin
izan dugula, geure izaerari tinko eutsi diogula. Eta hemen gaude.
|
|
|
Reizabalek adierazi dio, agian ez dela ustekabekoa izango Martutenera eramatea. Epailea ere etorri zaio gorabehera horren inguruan zerbait
|
jakin
nahian.
|
|
|
baina ekarri gaituen ontziaren kolorea ez dute
|
jakingo
sekula.
|
|
|
|
Badakizu
ez naizela
|
|
|
itzulbiderik ez dagoela
|
jakitean
,
|
|
|
belaunaldi berriek ez
|
dakitenez
,
|
|
|
Haiek ez
|
dakite
Bobby Sands poeta zela
|
|
|
negar egin duzula
|
jakitean
.
|
|
|
Nik ez
|
dakit
zein den
|
|
|
|
jakinda
|
|
|
Ez
|
dakigu
ezin dela
|
|
|
|
badakidalako
aspaldi.
|
|
|
behar ez ditudala
|
jakinagatik
.
|
|
|
ez
|
dakidana
ez baitut jakin nahi".
|
|
|
ez dakidana ez baitut
|
jakin
nahi".
|
|
|
eta oroitzapenak gordetzen ere ez
|
dakite
.
|
|
|
Ez
|
dakite
bidaiariak
|
|
|
greba dagoela
|
badakigun arren
.
|
|
|
zer egin ez
|
dakigula
.
|
|
|
seietan zer egin behar dugun ez
|
jakitera
,
|
|
|
Nirea dela
|
jakingo
ez banu
|
|
|
Ordubete barru edo, batek
|
daki
,
|