|
2000
|
|
|
" Untxiak bezalaxe bai, ongi esan duk... Ze, ongi begiratuta, hementxe biltzen baitira
|
herri
honetako burmuinik argienak, eta ez duk oso azkarra izan behar jakiteko dirutza ikaragarria eskainiko lukeela edozein herrialde atzeratuk geure burmuinen truke. Auskalo zenbat milioi dolar!".
|
|
|
Zazpi gonbidatuak izkina batean eseri ginen nola edo hala, geure txandaren zain. Aurretik, bertsolariak eta suziri ekologikoak eta
|
herri
kirolak izan ziren, eta trikitilariak, eta, gero, Jesus Bihotzekoaren orfeoiak zazpi ordu eta erdiko gregoriano saio zoragarria eskaini zuen, ehundaka belarrion gozamenerako. Eta hura guztia ongi zegoen, bai, baina jendea beste zerbaiten zain zegoen.
|
|
|
Isilunea aprobetxatu zuen atzera Caterpilar andreak Armando Bonillari galdera bat egiteko: " Armando maitea, errefrau guztiak bildu dituzunez,
|
herri
altxor paregabe horren jabe zarenez, zein esaldi, zein errefraurekin laburbilduko zenuke zure bizitza?". " Nire bizi  tza?".
|
|
|
Baina nire beldurrak ahotsa itotzen zuen, eta ez nuen neure ahotsik ere entzuten. Hondartzatik
|
herri
aldera zihoazen autoen motor hotsa. Eta haizearen hots zigorleak.
|
|
|
Zoritxarreko ordua, herriz
|
herri
ibiltzea erabaki nuenekoa esaten zuen itsuak. Astarraindarra banintz eta etxe bat banu, hemengo edozein neskatxarekin ezkondu, eta ez nintzateke gehiago mugituko.
|
|
|
Ez zen luzea. Zabala ere ezin izan, hain menditsua dugun
|
herri
honetan. Baina gardena genuen.
|
|
|
" Ederki, seme: ezkontza egunean, lehenik, euskaldunok eskuzabalak garela erakusteko,
|
herri
osoa gonbidatuko duzu. Bigarrenik, euskaldunak jende dotorea direla erakusteko, txapela jantzi beharrean, sonbreirua eramango duzu.
|
|
|
Bidai agentziako egitaraua aldatuz, gaur Zion Canyonera joan beharrean, Danek Powell aintzirara ekarri gaitu. Horren aurretik, ordea, Page
|
herri
handixkoan geldialdi bat egin dugu bazkaltzeko. Eta hantxe gertatu da.
|
|
|
Best Western Inn. Gaurkoz beste barik, Page
|
herri
honetan eguerdi ingurua denean. Hara:
|
|
|
Epaileak (L) fiskalari (T) eta abokatu defendatzaileari (I) begiratu die, eta batek buruaz indarrez baiezkoa eginez eta besteak sorbaldak goratuz erantzun dute (nik neuk ere, egia esatera, nahiago nuen mingarri samar egin zaidan prozesu honi behingoz amaiera ematea). Hala gauzak, Colorado ibairaino jaitsi izanaren alegrantziari, erruz edan dugun garagardoaren euforia gaineratu zaio, eta
|
herri
tribunalekoen artean berealdiko zurrumurrua sortu da.
|
|
|
Jaun andereok, gabon. Atzo ustekabeko adierazpen batzuk entzun genituen areto honetan bertan hasi da
|
herri
tribunala bildua zegoen aldera inguratuz eta besoaz zerua seinalatuz, eta hilkutxa hotz baten antzera utzi gintuzten gure akusatuaren frikunkeria gehiago ezagutu ahal izan genuen, baina iraganeko kontu horien beharrik ere ez dut nire alegatoa egiteko, zeren presidentearen oraina baita une erabakior honetan epaitzea dagokiguna. Hori argitu ondoren, eta, ezer baino lehen, oroitarazi nahi dizuet gaurko honetan EEBBetako presidentea epaitzeko bildu garela, EE BB e ta-ko pre si den te-a, alegia.
|
|
|
engainatu gintuen kargurik gorena bereganatu, eta herriaren alde azkeneraino lan egingo zuela hitz eman zuenean, zertarako eta bekadun teenager batekin lardaxkan ibiltzeko; eta engainatu gaitu hori bere herriaren aurrean solemneki ukatu duenean. Gure herriak ez du merezi enbustekerian dabilen presidenterik, gure herriak bere hitzari eutsiko dion presidentea behar du, gero barkamen eske lotsagarri eta atxikopalatua ibiltzeko beharrik izango ez duena alegia adierazi du kasik" Gure Aita" otoizten den abiadarekin, baina ahots sendoz, eta
|
herri
tribunaleko kide guztioi banan banan eta tinko begiratzen zigula. Presidente batek, garbitzaileek, taxistek edo irakasleek ez dituzten pribilegioak gozatzen ditu, eta neurri berekoa izan behar du herritarrekiko duen exigentzia.
|
|
|
Abokatu defendatzailearen (I) jardunaren ondoren,
|
herri
tribunaleko kideok hitz eta pitz hasi gara, eta zinez nekeza zirudien akordio batera heldu ahal izatea. Baina ordu erdi luze baten buruan (ematen zuen herri tribunalekoen artean epaiketa bersortu, eta Estherrek jaso duela fiskalaren lekukoa, eta Lolak Idoiarena; Preterito, azkenik, epailearena egiten aritu delarik), gure artean bozkatu, eta Karmelori egokitu zaio bozeramaile lana:
|
|
|
Abokatu defendatzailearen (I) jardunaren ondoren, herri tribunaleko kideok hitz eta pitz hasi gara, eta zinez nekeza zirudien akordio batera heldu ahal izatea. Baina ordu erdi luze baten buruan (ematen zuen
|
herri
tribunalekoen artean epaiketa bersortu, eta Estherrek jaso duela fiskalaren lekukoa, eta Lolak Idoiarena; Preterito, azkenik, epailearena egiten aritu delarik), gure artean bozkatu, eta Karmelori egokitu zaio bozeramaile lana:
|
|
|
don hildakoei ez zaie ihes egiten utzi behar. Nahi izanez gero, berandutxoago, nomà ¡ s hurrengo
|
herri
handian gelditzen garenean, erosiko dizut bat. Ez, moniak gero emango dizkidazu erantzun dit dirua ateratzen hasi natzaionean, aparai  lua erosi, eta nola funtzionatzen duen platikatzen dizudanean.
|
|
|
Berehala Esther txaloka hasi da eta epaileak (L) oroitarazi behar izan dio
|
herri
epaimahaiaren partaidea dela eta epaia eman arte ezin dituela bere iritziak kanporatu.
|
|
|
Billek, sentitu ez ezik, eraman ere, urrunera eraman du, eta hanka sartu du, baina berriro diot: bere hutsa mundu osoaren aurrean onartu behar izan du, eta ez nire aurrean bakarrik, nork eta munduko
|
herri
asko botoi bat sakatuz birrindu eta porroka dezakeen pertsonak, eta pertsona horrexek barkamena eskatu dizue, baina batez ere, berriro diotsuet, niri eskatu dit. Eta zuei ere, herri tribunaleko kide guztioi, zuen kontzientziak pixka bat aztertu, eta barka dezazuela eskatzen dizuet.
|
|
|
bere hutsa mundu osoaren aurrean onartu behar izan du, eta ez nire aurrean bakarrik, nork eta munduko herri asko botoi bat sakatuz birrindu eta porroka dezakeen pertsonak, eta pertsona horrexek barkamena eskatu dizue, baina batez ere, berriro diotsuet, niri eskatu dit. Eta zuei ere,
|
herri
tribunaleko kide guztioi, zuen kontzientziak pixka bat aztertu, eta barka dezazuela eskatzen dizuet. Baina barkatuko ez bazenute ere, jakizue nik berriro ere" Maite zaitut" esango diodala, esa  ten dizudala, Bill esan du, malkoren bat agerian, Clintoni (X) tinko begira, eta horretarako berdin zaidala Etxe Zurian edo txabolarik baztertuenean egon.
|
|
2001
|
|
|
U (emozionaturik): Ai, zein hunkigarria zaidan
|
herri
folklorea, gure arbasoen ohituren garbitasuna, kantu aspaldikoen xalotasun imitagaitza...
|
|
|
Gasolina zerbitzugunea
|
herri
irteeran dago, etxe multzo eta fabrika tzar batzuen aldamenean. Zaharkituta dago guztiz, txuri gorriz pintatuta.
|
|
|
Enperadorearentzat une larriak dira. Erruz doaz lurrera, argi deabru baten pean,
|
herri
xehearen malkoak eta zuhaitzen hosto iharrak, elkar nahasturik. Ekarri dute gorpua.
|
|
|
Eta zer den ene beste esku hau, ezabatzen baitu idazten dudana oro; eta zer den eztarri hau ere, beste baten hitzak ahoskatzen baititu; eta zer diren ene oinak, eromenaren bidean galtzen baitira, eta egiten baitute tristuraren deserrian
|
herri
, esperantzaren aberrian atzerri.
|
|
|
Eskerrak
|
herri
zaharrari, soineko txikiak josten irakatsi zidalako
|
|
|
Eskerrak
|
herri
berriari, bizitzeko titare berriak utzi dizkidalako
|
|
|
Txabolak etxe bihurtu ziran. Etxeak
|
herri
Â, eta baserriak auzo. Herriak bere hiri bidean joiazan, apurka apurka.
|
|
|
Bazen
|
herri
hartan gizon bat jantzi bitxien bilduma egiten zuena, gero saltzeko: azkarrago ibiltzeko abarkak, gorputzeko azala zuritzen zuen atorra, andre gosea asetzeko galtzak, haurdun gelditzeko kamisa, zorriak hiltzeko kapusaia Â, eztarria garbitzeko koilarea, ilea luzatzeko lazoa...
|
|
|
" Koskortu zanean, baserria laga eta morroi joatea erabagi eban. Dozena erdi lekutatik igaro ondoren, Gipuzkoako
|
herri
txiki batera ailegatu zan. Jaten ondo, eta trataera bere etxekoa.
|
|
|
Ez daukagu gitarrarik, baina apur bat ikasi arte utzi egingo  dizkigute. Ikasten dugunean, talde bat osatuko dugu eta auzoz auzo eta herriz
|
herri
ibiliko gara abesten... Adabakiez beteriko praka zaharrak eta erretako fideoz egindako iduneko multzoa, lepotik zintzilika, erabiliko ditugu uniformetzat.
|
|
|
Bai, zeren eta hemendik aurrera, gaur arte erosi, oparitu eta utzi dizkidaten bizipen soineko  guztiak maleta batean sartu eta herriz
|
herri
eramango baititut bidean jasotako berri guztiekin batera nahasteko. Baina zuk, nigandik milaka kilometrotara egon arren, zuk, aspaldian zuretzat  gordeta daukadan txoko apartekoan jarraituko duzu; nire txaleko beltzaren goiko poltsiko bakarrean, hain justu.
|
|
|
Besterik ere ikusten eta entzuten da, halaz guztiz. Gure
|
herri
kantek  flamencoa bazter dezakete: ez hainbeste Bach eta Beethoven.
|
|
|
Guztiok dakigu ahozko gauzek ere irauten dutela, gizaldi batetik bestera igarotzen direla, zerbait aldatuaz gordetzen direla eta oraingo gizon letratu batek, papera eta liburuak baizik ezagutzen ez dituen batek, uste duen baino askozaz ere iraunkorrago direla; baina, halaz guztiz ere, hori galtzen doa, aldatzen eta galtzen. Beharbada norbaitek esango dit ea nola gerta daitekeen zenbait herritako antzinako aho literaturaren zatiak ugari eta ugari gordeak izatea, esate baterako irlandarrak edo islandiarrak edo
|
herri
germaniarren ahozko literatura. Zergatik?
|
|
|
Bai, zerbait badira, baina galdera horrek beste bat zor du: horiek zerbait badira, ez ote dira ezer euskaldun guztiok menderik mende darabiltzagun (liburuetan adina
|
herri
kantetan) fruitu, kolore eta triste. Izakiak dira, noski, izandunak edo izatedunak edo nolanahi ere dela, eta izakiak ez ezik beste maila eta neurri bateko izakiak lehen aipatu ditugunen aldean.
|
|
|
Bizilegezko hizkuntza nahi zuen baten filosofiaren ispilua da Mitxelenak alor horietan guztietan jokatu zuen papera, eta Pedro Migel Etxenikek filosofia horixe zuen gogoan Mitxelenaren aipua hizpidera ekarri zuenean ere: " Gure herriak
|
herri
artean bere tokia behar duen bezala, gure hizkuntzak ere berea aurkitu behar du hizkuntza artean...".
|
|
|
Guk geuk geure buruari zor dioguna. Egia da gurea bezalako kultur eta
|
herri
borondate batek, bere ahotsa entzunarazteko zailtasunak zer nolakoak diren ikusirik, bere burua baztertzeko joera duela, aukera berdinik gabeko lehiaketa batean parte hartzera derrigortua baitago. Euskararen auzia ez da euskara duindu nahian ari garenon kontua bakarrik.
|
|
|
Horiek guztiak plazaratzeko ekin genion Mitxelenaren euskal lanak gaztelaniaz jartzeari, baina euskal hiztunok ezin diogu bizkarra erakutsi geure erantzukizunari, ezin ditugu geure erruak besteenekin zuritu. Egia da, halaber, ulergarria dela halako atakan dagoen
|
herri
batek, bere baitara bildurik, bere bertuteak ederretsiz aurkitzea historiaren bazterño batera zokoratu izanaren ukendua. Koldo Mitxelenak ez zuen horrelakorik atsegin, aukeran nahiago zuen beharrari etekinak ateratzen saiatzea, beharra eragile handia baitute gizakiak eta gizarteak ahuleziazko egoeretatik irteteko.
|
|
|
zientzialariaz gainera, pieza bateko gizaseme bat aurkituko du irakurleak orriotan. Bere herriari(" eta neurea dela diot, ez haren jabe eta nagusi naizelako, baizik eta ni naizelako
|
herri
horretakoa, herri horrek sortua, hazia eta hezia") lotzen zuen lokarria eten nahi ez, eta haren zerbitzari leiala izan zen; euskararen etorkizunean sinesten zuelako, euskarari etorkizuna eskaini nahi izan ziona; sufritzen dutenekin bat egiten zekiena. Handikeriazko menturarik gabe bizi izandako gizon handia.
|
|
|
zientzialariaz gainera, pieza bateko gizaseme bat aurkituko du irakurleak orriotan. Bere herriari(" eta neurea dela diot, ez haren jabe eta nagusi naizelako, baizik eta ni naizelako herri horretakoa,
|
herri
horrek sortua, hazia eta hezia") lotzen zuen lokarria eten nahi ez, eta haren zerbitzari leiala izan zen; euskararen etorkizunean sinesten zuelako, euskarari etorkizuna eskaini nahi izan ziona; sufritzen dutenekin bat egiten zekiena. Handikeriazko menturarik gabe bizi izandako gizon handia.
|
|
|
Gizaldien arteko borrokari legezkoa deritzat, bizitzak berekin dakarren legearen semea. Bizirik dagoen
|
herri
batean ez ditu gizaldi gazteak aurrekoen sinesteak, esanak eta eginak itsu itsuan ontzat hartuko eta zenbat ere biziago herria, orduan eta biziago gizaldien arteko etsai  tasuna. Beraz, lehenaren adorazio harrituan ez badaude ahuspezturik gure gazteak, bizi garelako seinale da hori, besterik baino gehiago.
|
|
|
" Gure herriak
|
herri
artean bere tokia behar duen bezala, hizkuntzak ere berea aurkitu behar du hizkuntza artean: handikeriazko menturarik gabe, iraupena eta hazkuntza segurtatzeko behar adinako tokia".
|
|
|
" Gure herriak
|
herri
artean bere tokia behar duen bezala, hizkun  tzak ere berea aurkitu behar du hizkuntza artean: handikeriazko menturarik gabe, iraupena eta hazkuntza segurtatzeko behar adinako tokia.
|
|
|
Areago ere esango nuke:
|
herri
honek berebiziko aurrerabidea egingo luke (hizkun  tzen eta pertsonen elkarbizitzari dagokionaz ari naiz bereziki), baldin Mitxelenak orduan esaten zituenak gogoanago izango bagenitu.
|
|
|
Eta horretaz ari garenean, Koldo Mitxelenaren aipamena egiten da aldez edo moldez. Inolako gaurkotasunik galdu ez duen hizkuntza eta
|
herri
ikuskera baten jabe da Koldo Mitxelenaren pentsamendua âlehenarekin lokarri, orainaren maisu, etorkizunerako bidaideâ, eta bizitzen ari garen garai  politiko honetan, inkomunikazioaren itzal luzeak elkarbizitza iluntzeko arriskua bizi dugunean, garrantzitsua iruditzen zait Mitxelenaren pen  tsamendua plazaratzea, eta ez, hain zuzen, liskarra hauspotzeko, elkarbizitzari buruzko eztab... hain zuzen ere, oraindik euskal gizarteak eskain dezakeen zehatzen eta sakonena, ezbairik gabe eta ideologiak ideologia.
|
|
|
Tamalez,
|
herri
honek kitatu gabe du zor hori Mitxelenarekin eta, bide batez eta tamalgarriagoa dena, baita bere buruarekin ere.
|
|
|
noraino menturatuko garen, zer ez zaigun komeni, noiz aldatu behar dugun norabidea, nor hartuko dugun bidaide... Horrelako uneen, aukeren eta erabakien kontakizuna da, batez ere eta bereziki,
|
herri
baten historia, horrelako uneek, aukerek eta erabakiek utzitako ondarea da herri baten kultura.
|
|
|
noraino menturatuko garen, zer ez zaigun komeni, noiz aldatu behar dugun norabidea, nor hartuko dugun bidaide... Horrelako uneen, aukeren eta erabakien kontakizuna da, batez ere eta bereziki, herri baten historia, horrelako uneek, aukerek eta erabakiek utzitako ondarea da
|
herri
baten kultura.
|
|
|
Mitxelena guztiz bat letorke âbere testuetan guztiz bat datorâ maiz erabili izan dudan Heinrich Böll en esaldi batekin: " Bizilegezko
|
herri
batean hizkuntza bizilegezko bat bilatzen saiatzea da nire eginkizuna". Hiz  kuntzalaritza eta euskal literaturari buruzko ikuspegia; euskara batuaren aldeko apustua; eztabaida soziolinguistikoaren plazan parte eraginkorra hartu izana...
|
|
|
Ele zaharrak (erdaraz hainbeste egosi berri agertu zitzaizkigun garaian bertan) eta berriak urri azaldu dira oraintsu arte. Bagenituen
|
herri
ipuinak, ehunka eta milaka galduak honezkero, nork konta ez zegoenean baizik idazten ez zirenak, nolabaiteko izkirimiriak eta kondairak: Testamentu zahar eta berriak kontagai ugariago eskaintzen zuten, Larregik eta Lardizabalek batez ere ongi ikusi zutenez, Gipuzkoak baino, adibidez.
|
|
|
Beste kontua da, ordea, hemen dihoakiguna: ea orduko klase gidari eta nagusi horrek, klase interesen alde jokatzen zuelarik, ez ote zuen gainera
|
herri
interesen âordukoen eta  gerokoenâ alde jokatu, kontra baino areago.
|
|
|
" Euskal kulturaren loraldia" 1968an hasten da eta 1975ean bukatzen: Frankoren hil ezkilek eta loraldi horrenak batera jo bide zuten, gu negarrezko
|
herri
honetan utzirik. Goizago nabaritu zen beheraldia ahulen artean:
|
|
|
dekretuaren ondorio miresgarrietan40, ezta ofizialkidetasun nahiz ofizialtasunezko aitorpenetan ere. Gure herriak
|
herri
artean bere tokia behar duen bezala, hizkuntzak ere berea aurkitu behar du hizkuntza artean: handikeriazko menturarik gabe, iraupena eta hazkuntza41 segurtatzeko behar adinako tokia.
|
|
|
33 Aipa beharreko salbuespena Lekarozko ikastetxea da, axola handiko tokia euskal kulturarentzat; aita kaputxinoek, Hirugarren Ordenarekin,
|
herri
sermolari euskaldunak eta saiatuak zituzten garai hartan (K.M.O.).
|
|
|
 Badira nonbait âEuskal Herrian edoâ euskaldun izeneko gizon emakume batzuk. Hemen, egia esan,
|
herri
koxkor batekoak bakarrik ikusten ditugu, Elantxobekoak, baina besteek ez dute alde handirik izango. Euskaldunik euskaldunenak direlakoan aukeratuko ahal zituzten.
|
|
|
Aldi honetan zenbaitek
|
herri
xeheari âpopuluariâ azken hitza eman nahi badio ere, zertan eta arte gaietan, ez litzateke harritzeko herri xeheak gai kaxkar eta belaxketara jotzea. Gure kritikarekin harrituko ginateke, harrimena aspaldi galduak ez bagina.
|
|
|
Aldi honetan zenbaitek herri xeheari âpopuluariâ azken hitza eman nahi badio ere, zertan eta arte gaietan, ez litzateke harritzeko
|
herri
xeheak gai kaxkar eta belaxketara jotzea. Gure kritikarekin harrituko ginateke, harrimena aspaldi galduak ez bagina.
|
|
|
Gizon batek edo gutxi batzuek, gaurko aurrerapenen bitartez,
|
herri
osoaren gainean eskura dezaketen aginte neurrigabearen beldurra askok sumatu dute. Ez ditu, ordea, inork beharbada Orwellek adina ezagutu arrisku beldur horiek, edo behintzat ez ditu inork horren argiro azaldu.
|
|
|
c) Donostiako alderdi bati, ezagunetan ezaguna, Parte zaharra deitzen genion guztiok, urtea joan eta urtea etorri, eta lasai bizi ginen, halaz ere. Orain, Â berriz, Alde zaharra, bihurtu zaigu, mintzatzen ez den herriaren aginduz, aldameneko
|
herri
koskor bat, Errenteria zapuzturik, Orereta bilakatu zaigun arabera. Enparantza ez genuen nahi, Arakistainen lekukotasuna gorabehera, gainerako dokumentu guztiek besterik diotelako, plaza baizik.
|
|
|
Bi lagunek ezagutu dituzte inork baino hobeki gure
|
herri
ondasunak: Azkuek eta Ormaetxeak.
|
|
|
Erraza ez dela, dio norbaitek, ezta osoro herrikoa ere. Neroni ere erraza ez delakoan nago, baina ez da erraza, batik bat,
|
herri
kutsua duen aldetik. Herri bertsoak ez ditu behar bezala ulertuko, Xenpelar lekuko, euskaldun garbia ez denak, diotenak adina ardura baitu isilik uzten dutenak.
|
|
|
Urte haietan nagusi zen euskal estiloaren arabera, apaingarrietan, letretan, etxeetan, musikan?
|
herri
teologia sartu zuen gure poesian, gero Markiegik eta beste gehiagok trebero erabiliko zutena:
|
|
|
Handitasun horrek badu axola guretzat, euskaldunontzat. Gizon handi franko sortu da gure artean, aski eta gehiegi
|
herri
koxkor batentzat. Ez, ordea, neurri berean sail bakoitzean.
|
|
|
Lekuona jaunak
|
herri
hizkera gehiegitxo jasotzen duela ere esango nuke, hori egiteko literatur hizkera beheratzen baitu. Ez da nahitaezkoa, batetik, bi mota hauek elkarren etsai izatea.
|
|
|
Nire iritzikoak direnentzat ere, ordea, barkakizun da hau guztia. Eta nola ez, besteak beste, Lekuona jaunak,
|
herri
hizkuntza zale porrokatuak," besteari" halako mesedea egin dionean?
|
|
|
Idaztea falta zitzaien, ordea, gehienetan, elizgizon eta eskribauen eskuetan batez ere zegoen idazkera eta idazten ez dena, dakigunez, maizegi doa hegaz. Dena den, elizgizonak eta letratuak erabat ez bazebiltzan gure artean, Oihenart eta Oihenarten an  tzekoren bat salbu, Antzinate urrutiko ereduen atzetik, nekez aurki zitekeen horrelakorik
|
herri
neurtitzetan.
|
|
|
–Begira; gure ustez, beharrezkoa da kritika edozein
|
herri
ongi gobernatutan, harako Cervantesek aipatzen zuen lanbide hura bezala. Eta intsentsu ontziari eragitea ez da kritika.
|
|
|
4 Ikus" Gure bideko mugarriak" in Xabier Lizardi, Kazetari lanak, Erein, Donostia, 1987, 401 Hitz bitan esateko, poesia ikasiaren eredua eta
|
herri
poesiarena lirateke" patroi" horiek.
|
|
|
Hizkuntza gaietan eskarmenturik duenak aurki igarriko dio liburu honen egileak ez duela gutxi entzun eta irakurri. Zaharrak eta berriak âliburuetan ikusiak, ez hiztegietanâ, hitz arrotz eta jatorrak, jakintza  hizkuntza eta
|
herri
esaerak nahastean irauli dizkigu. Ez dut esango, ez bailitzateke egia ene ustez, Txillardegik bere mintzaera zeharo eskuratu duenik liburu honetan:
|
|
|
Askotan egiten dut nirekiko ez ote gauden aitzitik udaberri aurrean. Zaharrak omen gara, beste edozein
|
herri
baino zaharragoak. Egia dirudi, baina herri baten adina, gizon batena baino areago, urtez bakarrik neur ote daiteke?
|
|
|
Zaharrak omen gara, beste edozein herri baino zaharragoak. Egia dirudi, baina
|
herri
baten adina, gizon batena baino areago, urtez bakarrik neur ote daiteke. Ez ote gara euskaldunok âez naiz holako edo halako euskaldunez ariâ, urtea joan urtea etorri, betiko haurtzaroan bizi?
|
|
|
Etxeparek, lehenengo euskal autoreak, plazara atera nahi zuen euskara etxe zokotik. Lizardik, oraintsuago, ezkon bidaia luzea eginarazi zion herriz
|
herri
. Baina ez da asko, zernahitarako izateko, hizkuntza bat herriz herri ibil  tzea:
|
|
|
Lizardik, oraintsuago, ezkon bidaia luzea eginarazi zion herriz herri. Baina ez da asko, zernahitarako izateko, hizkuntza bat herriz
|
herri
ibil  tzea: aldiz aldi eta garaiz garai ere ibili behar du, herrietan barrena eta denboretan barrena egin dituen ibilaldietatik aberastasun ugari jasotzen baitu.
|
|
|
Nik uste dut, eta zenbat ere gehiago irakurtzen dudan are sendoago uste dut, gure Etxepare igo zela, zegokion neurrian eta begiz jo zuen bidez, diodan maila horretara eta iritzi hori berori dute oraingo gehienek. Darion
|
herri
bertso eta herri hizkera usaina bera ez zaigu, ezta gutxiagorik ere, Oihenarti bezain nardagarri: Etxepareren neurtitz batzuen oihartzuna (ala ez ote da alderantziz?) Azkuek Zaraitzun bildurikako kanta zahar batean hauteman zuen Lafonek, eta gure literaturaren lehen gurasoak darabilen mintzaira erraza da beti, bizia, sarkorra bere laburrean(" Haren haurrak eta eniak aurride oso lirate"), neurriaren molde gogorrak behin ere trabatzen ez duena.
|
|
|
Nik uste dut, eta zenbat ere gehiago irakurtzen dudan are sendoago uste dut, gure Etxepare igo zela, zegokion neurrian eta begiz jo zuen bidez, diodan maila horretara eta iritzi hori berori dute oraingo gehienek. Darion herri bertso eta
|
herri
hizkera usaina bera ez zaigu, ezta gutxiagorik ere, Oihenarti bezain nardagarri: Etxepareren neurtitz batzuen oihartzuna (ala ez ote da alderantziz?) Azkuek Zaraitzun bildurikako kanta zahar batean hauteman zuen Lafonek, eta gure literaturaren lehen gurasoak darabilen mintzaira erraza da beti, bizia, sarkorra bere laburrean(" Haren haurrak eta eniak aurride oso lirate"), neurriaren molde gogorrak behin ere trabatzen ez duena.
|
|
|
Aitoren seme hauek dira, Axularrek dioenez, beste batzuek (gure aldeko euskaldunek, noski) zaldunak deitzen zituztenak. Handizkien eta
|
herri
xehearen arteko, baziren oraindik erdi mailakoak. Hala agertzen digu Oihenartek berak:
|
|
|
Aldizka agian atseginez, baina ez aurkitzen gogo betegarri. Berak nahi zituzkeenak, ez ziren
|
herri
kanta horiek. Ezin bera horrelakoak egiten hasi.
|
|
|
Dut
|
herri
hautan zuen izena,
|
|
|
Hain argi jabetu zen bere egitekoaz, berak sortu baitzuen hitz berri hura, neurtitzak,
|
herri
bertsoak eta poesia ikasia aurrerantzean elkarrekin nahas ez zitezen.
|
|
|
Badakizue orobat zein iritzitakoak diren hitzei dagokionez. Zenbait gogoeta, zenbait ideia, Europako
|
herri
landu guztienak dira, ez batenak edo besterenak. Gureak ere bai, izatez eta gogoz europarrak garenez gero.
|
|
|
Eta, axulartarrek behintzat gehiago begira behar luketena, lege horiek ez dira literatur hizkuntzarenak:
|
herri
hizkuntzarenak dira huts hutsik. Literatur hizkuntzan zein den hitz eta orazioen lekua, banan banako estatistikak bakarrik erakuts lezake.
|
|
|
Aldez aurretik esan genezake, ordea, beldurrik gabe, estatistika horrek agertuko lituzkeen legeak ez direla Altube  jaunarenak izango. Ez al digute erakutsi gauza bat dela
|
herri
hizkuntza eta bestea, oso bestea gero, kultur hizkuntza. Azkue zenaren hitzak datoz gogora, beste batzuentzat esan bazituen ere:
|
|
|
Gainera, eta hemen datza delako" koxka", ene eta edozeinen iritziz, nahi nuen irakasbide den euskara, ikastoletan eta ikastoletarik gora erabiltzen den euskara, ez daiteke izan, eta ez da, inoren" amaren hizkuntza". Hizkuntza nolarebait batua da, nahiz batasun hori
|
herri
batekoa izan, eskualde batekoa edo Euskal Herri osokoa. Bai, Zaloña.
|
|
|
Ez genukeen sekula, ardurarik izan bagenu, utzi behar gizaldien eta belaunaldien arteko borroka heldu den punturaino hel zedin. Elkarrekin bizi behar dugu, zenbait urtetan behintzat,
|
herri
berean bizi behar dugu, guztiok, nork batera, nork bestera, maite dugun herrian.
|
|
|
Noizean behin, pozbideren bat edo beste aurkitu dut, hala nola Nixoni (eta Nixonen bidetik dabilen euskaldun mordo isilzale zaratatsuari) aldez aurretik erantzun niola ikusi dudanean: " Ez da aitzakia txarra izaten edozertarako ezin mintza daitekeen
|
herri
isil hori".
|
|
|
Hona orduko eta noiznahiko soziologia, eta bidenabar kondaira? aztertzeko bide berria eta
|
herri
landuetan behintzat" oraino ez entzuna": " X, hain zuzen, Y tarra genuen; bazen Y tar gehiagorik ere, baina nik, gogoak ematen didalako, ez ditut aintzakotzat hartuko".
|
|
|
nagusitu zena. Euskal Herria ere irauli du, baina, iraulia izan arren, ez du Euskal Herriak,
|
herri
den aldetik, artean beregana. Zertaz ari gerokoez?
|
|
|
Batari ala besteari jarrai, lan berbera zen. Badirudi, bestalde, hitzaurreko hitzei bagagozkie, bigarrenaren gaizki esaleak ez zirela zenbait harroxko lepagogor baizik,
|
herri
xume jatorrari goitik behera begiratzen dioten horietakoak. Ez da aitzakia txarra izaten edozertarako ezin mintza daitekeen herri isil hori.
|
|
|
Badirudi, bestalde, hitzaurreko hitzei bagagozkie, bigarrenaren gaizki esaleak ez zirela zenbait harroxko lepagogor baizik, herri xume jatorrari goitik behera begiratzen dioten horietakoak. Ez da aitzakia txarra izaten edozertarako ezin mintza daitekeen
|
herri
isil hori. Bigarren argitaraldia ezagunagoa bada, berriagoa delako da eta errazago aurki daitekeelako.
|
|
|
Sator lanean dabiltza gehienez ere Europan barrena Buddharen usteak; Indiako eremu zabal guztiak beteak daude, berriz, Europako makinaz, etxez, lantegiz, elizaz, ideiaz, asmoz eta hizkuntzaz. Afrika Asietako
|
herri
askatu berri edo askatasun bidean direnen marmar hotsa ez da gehienbat Europan ikasi dituzten hitzen, gogoeten eta hizkuntzen oihartzuna baizik. Erlijioan bertan askozaz gehiago zor zion (berak aitortua) Gandhik kristautasunari, edozein europar nabarmenek budismoari baino.
|
|
|
Gerta daitekeena dela deritzat gurea bezalako bazter
|
herri
bateko jendeak Europa arbuiatzen hastea Europaren berri ongi jakin baino lehenago. Europan bertan badaukagu, nire ustez, zer ikasia ugari luzarorako, bestetara jo gabe.
|
|
|
Beste zerbait ziren, ordea, garai hartako askorentzat eta batez ere orduko beati possidentes zirenen  tzat: nolabaiteko bizimodu nabarmena daramaten arlote alprojak(" Hoa, har ezak lizunkeriazko emaztea eta sor itzak lizunkeriazko seme alabak"), oihu eta garrasi herriz
|
herri
dabiltzan bazter nahastaileak.
|
|
|
Euskarazko liburu bakar baten berri izan dut, eta ez dakidan besterik baldin bada, barka eta eskua jaso. Harako Azti beguiaz ari naiz, delako Bassaburutarrak Ziberou
|
herri
maitiari Parisetic igorririk beste hanitchen aitzindari arguibidean goiz izarra, 1834, delakoaz. Aipatu, aipatu izan dut, baina inoiz ere ez ikusi.
|
|
|
Ez genuke bestalde atzendu behar ez dela euskal literatura gutaz eta gure artean izan dugun literatura bakarra gure
|
herri
honetan. " Literatura vasca" ez da beti, ezta maizenik ere, antzina" literatura vascongada" deitu ohi zutena (hots," euskal literatura"), nahiz guk besterik nahi.
|
|
|
Hala ere, kalbinismoaren hedadura, eginahal huts bihurtua13, hizkuntzaren aldekoa izan zen, erantzun katolikoa bulkatu zuelako besterik ez  balitz ere. Orduantxe hasi ziren gure elizgizonak
|
herri
hizkuntzazko katekesiaz arduratzen; edota, hobeki esan, haien interesa eta kezka, 1600etik aurrera, anartean ametsetakoak ziren gailurretaraino heldu zen. Hizkuntzaren historiarako balio handiko agiriez gainera, hitz neurtu askoren artean, hitz lauzko eredua zor diegu literaturan, gaur bertan ere argiemaile bortitza.
|
|
|
Diogun ere orduantxe errotu zela egundaino ezagutu dugun erlijiokera (dogma, morala, elizkizunak eta arauak), elizgizonetako zati handi batek herriarekin zituen harremanak, aldeak alde, zirela bide. Harreman hori nahiko argi ikusten da hizkuntzaren aldetik, luzaroan erlijio izkribuak predikuekin batean izan baitira prosaren gidari bakarrak14 Egia esan, Araba eta Nafarroa Garaiko zenbait tokitan elizgizonak
|
herri
mintzairari horren atxikiak ez ziren susmoa izan daiteke.
|
|
|
Barrenago sartzen bagara, ordea, eta beste galdera hau egiten badugu, ea zergatik dioen dioena, ez da beti, ezta gehienetan ere, erraz eran  tzuten. Ireki dezagun Arestiren Harrizko
|
herri
hau, 1970, 126 plaman, eta hau aurkituko dugu beste bederatzi agindu edo debekuren artean:
|
|
|
Zenbait idazle elkorrak gertatzen dira sail horretan, horrelaxe Lizardi (Sully Prudhomme ren aipamen aitortuaz kanpo) eta horrela, beste alor batean, aitzindarien artean Whitney baizik aipatu ez zuen Saussure. Emankorrak beste batzuek, Lauaxeta eta batez ere azken aldiko Lauaxeta bezala, itxurarik zaharrenean orain Oihenartengan ageri den Aita nuen saltzaile
|
herri
poemaz ere baliatu baitzen. Aipamenen artean berezi behar genituzke, noski, erabateko eta nonahiko topica edo loci communes direlakoak, Curtiusek hain astiro eta sakonki estudiatu dituenen antzekoak, edonon jasoak, en  tzunak edo ikasiak izan baitaitezke.
|
|
|
Ezin uka zezakeen, batik bat,
|
herri
xume horrek artean ezagutu duen ordurik larrienean jaio delako. Indartsuen alde jaiki zitekeen, noski, indartsuen eskaintzak tentagarriago baitira beti; inoiz baino areago egungo egunean, eta inorentzat baino gehiago plazagizonarentzat.
|
|
|
Indartsuen alde jaiki zitekeen, noski, indartsuen eskaintzak tentagarriago baitira beti; inoiz baino areago egungo egunean, eta inorentzat baino gehiago plazagizonarentzat. Dagoen lekuan dago, ordea, hor aldamenean sumatzen dituelako lerro lerro lehen eta orain
|
herri
hau, dena den, gatzatu dutenen andana luze mutuak. Eta, horiez gainera, List der Vernunft delakoak engainaturik kondairan barrena gailendu diren ikasiago, landuago eta ausartago bakanak.
|
|
|
Ez dut, ordea, ukatuko etxekoekin diharduten jakite horiek badezaketela gurean beste baliorik izan. Bistan da, aitzitik, gure kulturak (ikasiak, ez
|
herri
kulturak) eta jakiteak duten maila eskasean, abiapuntu ederra  eskaintzen digutela direlako sailok, hortik aurrera gero eta gorago eta zabalago jo dezagun, herrikoetarik arrotzetara, etxetik kanpora. Eta inork balio ez garela horrenbestez geunden eremutik mugitu, ez dugula inolako zubirik jaso natur zientzietara, honako erantzun hau aski eta gehiegi genuke:
|
|
|
Ez dut konprenitzen horrelakorik inori gogoak ematea eta are  gutxiago, besterik gerta baledi ere, jendartean horrelakorik esatea. Neure herriak (eta neurea dela diot, ez haren jabe eta nagusi naizelako, baizik eta ni naizelako
|
herri
horretakoa, herri horrek sortua, hazia eta hezia) hutsik eta tatxarik badu ugari: ugariago apika neronek lehengoez gainera aski eta gehiegi erantsi diodalako.
|
|
|
Ez dut konprenitzen horrelakorik inori gogoak ematea eta are  gutxiago, besterik gerta baledi ere, jendartean horrelakorik esatea. Neure herriak (eta neurea dela diot, ez haren jabe eta nagusi naizelako, baizik eta ni naizelako herri horretakoa,
|
herri
horrek sortua, hazia eta hezia) hutsik eta tatxarik badu ugari: ugariago apika neronek lehengoez gainera aski eta gehiegi erantsi diodalako.
|