|
2003
|
|
|
Lehenaldizirakurrinuenetikpoemahorretanazalpenbatdagoelapentsatuizandut, hainzuzenSarrik bereburuariematendionazalpenaedotageuriluzatzen diguna, bereekintzaile bideaulergarrigertadakigun. Bestelakoarrazoikorapilotsuagoakaldebaterautzita sinple sinplekiadieraztendiguzergatikdabilensasipean: ba,
|
mundua
, EuskalHerria, PierreLoti renliburukoabezainzoriontsuaeginnahiduelako edo.
|
|
|
...eratura 7º Cigozen, gutxigorabeheraberrogeitahamarurtekotartean; horrekidortasunaren zabalkundeglobalaekarrizuen.Klima aldaketa azkaretasakonaklandarediabestelakotuegingozuenLurrarenlekugehienetan.Orain13.000urte, izotz aroarenamaieran, IparAmerikaetaEurasiakoiparraldekoestepa tundrairekiakkonifero baso etabasohostogalkor bihurtzen hasiziren, klima epeletahezeagoarierantzunez, etabestehorrenbeste
|
munduko
lurraldedesberdinetan.Suntsipena, beraz, landaredi aldaketahoriekekarrikozuten. Denadela, klimarenepeltzearekin batera, seguruenez, lur azalerahabitagarria zabalduegingozenezingehiago, sekulakoizotz lautadakdesagertzean:
|
|
|
Hogeita biarbasohipotetiko horiek, Haeckel ek enbriologia, anatomia etapaleontologiako zehaztapenetanoinarrituzituen.Goi mailetakoarbasoakbatezereaztarnafosiletan etaanimaliamodernoenanatomianfuntsatu bazituenere, enbrioiaren garapenekolehenurratsezbaliatuzenarbaso primitiboenakeraikitzeko.Berezikiinteresgarriakdiralehenengobostkatemaila, zeren, biziduniksinpleeneibaitagozkie, hauda,
|
munduez
organiko bizigabeagainditudutenetaurratsikurratsbizidunenkonplexutasuneansakondudirenaitzindariei.
|
|
|
...nbizidunhaiek.Nolanahi, aipadezagun, zenbaiturtegeroagoarteezdaondoezagutu, etaulertu, ernalketa prozesua, bidbateezesateko, Haeckel enikasleaizandako OscaHertwirgizanzenlehena, 1875ean, espermatozoidearenetaobuluarennukleoen artekfusiooabehatuzuena, itsastrikuakerabiliz, eta, horrenbestez, ezinizanzenmoneruladelakoarenizaerabastartaargudiatu.Beraz, Haeckel ek postulatuzuenez, moneroakizango ziren
|
munduez
organikoetamunduorganikoartekozubia, hauda, biziaeta ezbiziaestekatzeaekarrizutenbizidunezinagobakunak.Areago, Haeckel ek eszenariohipotetikobatmarraztuzuenLurprimigenioan, ez biziabizibilakazedin, alegia, bizigabetikbizidunakgarazitezen, eta, halaber, monerotzat jozituenizakiakaurkituzituenberelaginketa kanpainetan.
|
|
|
FriedrichNietzsche ren() pentsamendubitalistakzuzenzuzeneanjozuentradiziojudu kristauarenkontra, etaXIX. mende amaieraaldekoEuropakokrisi giroanzabalduzen, Parisbozgorailu nagusiaizanik.Nietzsche renideiak, izatez, 1890ekohamarkadanhasizirenezagutzen Frantzian, filosofoakburuagalduostean, eta, arrakastagalantalortuzutelarik, kontinenteosokoletra
|
munduan
barreiatuziren.Frantzian1898z geroztikiritsizitzaienentzuterikhandiena, batez erealdizkaribidez, eta LehenMundu Gerlaraarteluzatuzen.MendearenbueltaniritsizirenhaizeberrihorienlehenufadakEuskalHerrikoidazlebatzuenganaino, hala nola, MigelUnamunoetabatezerePioBaroja() etaRamirode Maeztu() nabarmendubehardirelarik.Esaterako, idazle gasteiztarrak1899anargitaratutakoHaciaotraEspañaliburuakNietzsche ...
|
|
|
Azkenesaldihorretanere, Jurgirenustez, Nietzsche kbehinetaberriroaldarrikatutako errealismoarenisladaukagu, esaterako, Zaratustraren ahotikjalgitakoharena:. Senideok, lurrarileialirauteagomendatzendizuet
|
munduaz
gaindikoitxaropenezmintzatzenzaizkizuenei!?. Itxuraz, botikariarenaburuzeremundubakarradago, hainzuzengurebegizikusetaeskuz hunkidezakeguna, etamunduhorretanirritsenaraberajokatubeharkogenuke, gainerakoaukerakzoroen ametshutsalakdira eta.
|
|
|
Goragoikusidugunez, Etxeparerenliburuakezzeukanparerikordura artekoeuskalliteraturan: deladuenplanteamenduagatik, deladarionpentsaerairekiarengatik edotafur furianzeuden pentsalarien eraginzuzenarengatik, Buruxkakapartekoadaguztizgureletrenerrepublikan.Esaterako, JurgiKintanaknabarmenarazibezala, Buruxkakagertuzenurteiabertsuan TxominAgirreGaroaargitaratzen hasizenatalka, baina, orduko, kultura modernoarenkale
|
munduko
–kezkeiezikusiarenaeginez, ehunurtelehenagokoPeruAbarkabaserrizalearenildoarijarraituz.
|
|
|
GerhardBähr() legazpiarraUdananjaioetahazizen, aita bertakomeatzetakogerenteazelarik.Gaztetaneuskaltzaletuzen, etaEuskaltzaindiarekinkolaboratuzuen.HainbatartikuluplazaratuzituenEuskeraetaRIEV aldizkarietan, batzukeuskaraz. FamiliaAlemaniaraitzuli zenean, Gerhardereharajoanzen, etaGöttingen ekounibertsitatean. BaskischundIberisch? (EuskaraetaIberiera) tesiadefendatuzuen.Bigarren
|
Mundu
Gerlakozenbaitfrontetanpartehartuetagero, Berlinenhilzuten gerlarenazkenegunetan, tropaerrusiarrenkontraborrokatzen.VillasanterenliburuakbadakartzaGerhardBähr engaineko bestexehetasungutxi batzukere, baina, benetanzuretalurutzikozaituena, GerhardBähr en gorputzosokoargazkiada, Lufwafekouniformezjantzita, edonongohondartzatristebatean. Batezere, harenbegiradamiopeaetabibotemotza.
|
|
|
HamalaukoGerlanhildako aldudarrak, gehiBigarren
|
Mundu
Gerlanhildakoak.
|
|
|
Horretazzalantzarik txikienaeregeraezdakizun, nahikoaduzu, EtxeparekaurkeztudizunBilbobaikorhorikonparatzea, TxominAgirreren GaroaeleberriezagunekohamaikagarrenkapitulukoBilbogalgarriarekin. ...keztiruditeBizkaikoak?;. NerbioninguruariEuskalerrikoalderdiabañoLondreskoauzotegiaobetoderitzat?;. AizenbateuskaldunzabartudiranSomorrostrokolurgorrietan!?. Jakina, EtxeparerenbegiekikusidutenBilbokementsuaetaAgirrerenekbereganatutakoBilbo suntsigarrihori, biakdiraBilbobera; izan, garunakdiradesberdinbatarenaketa bestearenak, alegia, dituztenburmuinak?, eta beroriekbestelakotu dieteBilboberbera,
|
mundu
desberdinetanbizibailiren.Begi bistakoa denez, EtxepareketaAgirrekezduteelkarrenartekoinolakoantzik, salbu etabi biokeuskarazzutelaidatzi.
|
|
|
Euskararen etmodernitatearean artekkontrobertsiaon euskarbasearri munduangerizazitekeela pentsatzeosaozabaldutazegoenordukoeuskaltzaleenartean.Izanere, bereeraraPioBarojakberakereerreserbahorretanmantendunahi zueeuskaran, eutanasiaminbakoa proposatuzuenUnamunorenaurrean.Alabaina, modernizazioak etindustrializazioaakaldeanzekartzatenaldaketekgogorzuteneragitenetamendratzennekazari
|
mundu
euskaldunakomunitat, etradizionalakdesegituratuzetaerdaldunduz, eta, ezdagoesanbeharrik, isolamenduaezzen, ez da, irtenbideerrealista.
|
|
|
|
Munduaren
hastapenaksortakozortzigarrenartikuluarenbigarrenzatiak (etabederatzigarrenak osorik) gizakiarenagerpenaduhizpide.Zeresanik ez, horerekreazionismoebolutiboadeitudugunaaurkitukoduguparraparra, etabai, behinetaberriroeskuasartubeharreanaurkitzendenjainko mendratubat.Alabaina, nikneukbestealdebatazpimarratuko nuke: Lafittekorozgainliburusakratuenesanetaraegokitunahidituzelanedohalan, zientzialariek ...
|
|
|
Dirudienez, Erromakoelizarenortodoxiarenbidetikjoandirabertokoenideiak, etahorrela, Bibliakoesanetarajoizan daluzaroan
|
munduaren
etagizakiarensorreraazaltzekoorduan, etahitzezhitzsinestudira.Haatik, noizbaitamaitubeharzenarohertsikibiblikohori, etanoizbaitiritsibehar zirenmunduareneta gizakiarenjatorriariburuzkoteoriaberrienoihartzunak, guztizmoteldutabazenere,, hesiazkarra, baitzeneuskararena.
|
|
|
|
Mundua
bera hala beharrac egina
|
|
|
...unabarmena.Zuzenbidea ikasi etagero, osogoizsartuzenpolitikara, eta1914tikBigarrenMundu Gerlaraarteetengabeaukeratuzutendiputatugehiengoosoz.1924anJeunessespatriotes elkarteultraeskuindarraren presidenteordeaukeratuzuten, etahurrengo urteetan faxismorantzlerratuzen.Francorenaldekoazelarik, Ibarnegarairenaizan omenzenhegoaldekoeuskaldunerrefuxiatuakGurs ekokontzentraziozelaian batzekoideia.Bigarren
|
Mundu
Gerlahasi zenean, PétainmarexalarenGobernukoministroaizanzen, alegia, alemanekinkolaboratu zuen Vichy koGobernukoministroa.Gerlagaldutaalemanakerretiratutakoan, atxilotuetaepaitueginzutenIbarnegarai, bestekolaborazionistaaskoetaaskobezala.Kondenatua izanbazenere, azkeneanlibregeldituzen, nahizeta debekatueginziotenhauteskundeetaraaurkeztea.
|
|
|
Hala ere, ammoniteakK/ T mugarainoiritsi arren, bestelakomolusku bibalbiobatzukmugabainoaskozlehenagodesagertuziren, tarteantalde bi, mundukobizidunikarruntenetarikoakizandirenakhainbatetahainbat milioiurtetanzehar.Taldebaterrudistenada.Zarama ontzi itxurakobibalbio hauekosogarrantziekologikohandikoakizanziren, zerenKretazeoan eurakbaitzirennagusiarrezifeetan.Arrezifeak500milioiurtedaramatzate
|
munduan
, etadenbora tartehorretankoralakizandiraarrezife komunitatekokreaturanagusiak.Alabaina, Kretazeoanerrudistekzutennagusitasuna hartu: koralakbainoaskozazkarragohaztenziren, etakomunitateko lekune faboragarri guztiezjabetuziren.Ia40milioiurtezbatezereerrudistek ustiatuzituzten argitasunetajanariugarikotxoko guztiak.Denadela, meteoritoajausibainobimilioiurtelehenagodesagertzenhasiziren, eta soilikes...
|
|
|
Abenturazko bizimodu batenametsa, baina, makinabateuskaldunek zutenegina, hainbatetarainonon, LosAngeleshirianbazegoenastekaribat argitaratzenhasteko besteeuskaldun.Izatez, hirihorretanEscualdunGazetaagertuzen1885ean,?
|
munduko
lehemisikoescualdungazeta, estraineko zenbakiarenaurkezpeneanirakurdaitekeenez.Hiruzenbakikaleratuziren bakarrik.Geroago, CaliforniakoEskualHerria1893anabiatuzen, etaezaguturikoazkenzenbakia1898koabadaere, ezdirudiakabukoadenik.Xipri Arbelbidekkontatuduxehetasunhandizkazetabihorienhistorialaburra. DeigarrieginzaitLosAngeleskokazetahorietan deituraaskoetaaskoaurkitzea, Montevideoinguruetakoaldudarrenakdirenak.Adibidez, seguru askioraindikgogoratukoduzu1837kotxostenbateanagertuzaigunPierre Tihistafrikungalanta.Ba, XipriArbelbiderenliburuantopoegingoduzu besteTihistabirekin, JuanetaJoanes.Joanesekistripu lazgarria eduki zuen1893kouztailean:
|
|
2006
|
|
|
|
Mundu
honetanedobestian
|
|
2007
|
|
|
Katolikotasunean gertatu zen haustura hori argiago ikusiko da X X. mendeko Lehenengo eta Bigarren
|
Mundu
Gerren artean. Joseba Agirreazkuenagak berrikuntza horri buruzko azalpenak eskaintzen ditu, garai hartako industrializazioak erakarritako aldakuntzak eragile erabakigarritzat aurkeztuz:
|
|
|
1919an Baionako Apaizgaitegi Handian sartu zen batxilergoa iragan arte. Lehen
|
Mundu
Gerraren garaia baitzen, apaizgaiek espero zuten baino lehen hasi zuten ikasturtea, Gobernuak ez zezan eraikina eritetxe bihur. La, ttek, osasun txarra zela eta, ez zuen Lehen Mundu Gerran parte hartu; gerlari ohiak41 taldeko kide izan zen, ordea.
|
|
|
Lehen Mundu Gerraren garaia baitzen, apaizgaiek espero zuten baino lehen hasi zuten ikasturtea, Gobernuak ez zezan eraikina eritetxe bihur. La, ttek, osasun txarra zela eta, ez zuen Lehen
|
Mundu
Gerran parte hartu; gerlari ohiak41 taldeko kide izan zen, ordea.
|
|
|
Gerlari ohiak sozialki talde esanguratsua izan zen Frantzian, Lehenengo
|
Mundu
Gerraren ostean. Gerratik bueltatzean gerlari ohi izenpean elkartu ziren gerlari ohiek Gobernuari eskatu behar izan zizkioten bizitzeko diru laguntzak, frontetik bueltatzean bizibiderik gabe baitzeuden.
|
|
|
Aurrera jarraituz, Bigarren
|
Mundu
Gerraren garaian Piarres La, tte mobilizatua izan zen. Frontetik bueltatzean, Ustaritzeko Apaizgaitegi Txikiko klaseekin jarraitu bazuen ere, alemanen kontrako erresistentzian ere ari izan zen La, tte, hala nola Uztaritzetik Arnegirako sarearen antolaketan parte hartuz.
|
|
|
1919an Lehen
|
Mundu
Gerra amaitu zenean, gerlari ohien pentsamoldea hedatu zen Frantzian zehar:
|
|
|
Hain zuzen ere, Lehen
|
Mundu
Gerraren osteko Frantziako lehenengo hauteskundeetan, 1919ko azaroaren 16an, Jean Ybarnegaray gerlari ohia aurkeztu zen, Union> Républicaine> Démocratique> eskuineko partiduaren buru. Garai hartan ohikoa zen eskuindarrak edo xuriak eta ezkertiarrak edo gorriak elkarren aurrez aurre izatea.
|
|
|
1939an Bigarren
|
Mundu
Gerra piztu zenean, Philippe Pétain mariskala izan zen deitua Kontseiluaren burua izateko, 1940ko ekainean. Pétainek armistizioa sinatu zuen Alemaniarekin, 1940eko ekainaren 22an.
|
|
|
Laburbilduz, hona hemen Behe Pirinioetan buruturiko hauteskundeen emaitzak77, Lehen
|
Mundu
Gerra amaitu zenetik Bigarren Mundu Gerra piztu zen arte; eskuindarrak azpimarraturik agertzen dira eta ezkertiarrak ez, eskuineko eta ezkerreko alderdi eta politikoak bereiztearren:
|
|
|
Laburbilduz, hona hemen Behe Pirinioetan buruturiko hauteskundeen emaitzak77, Lehen Mundu Gerra amaitu zenetik Bigarren
|
Mundu
Gerra piztu zen arte; eskuindarrak azpimarraturik agertzen dira eta ezkertiarrak ez, eskuineko eta ezkerreko alderdi eta politikoak bereiztearren:
|
|
|
Urte berean, Lehen
|
Mundu
Gerra piztu zelarik, Ybarnégary soldadu joan zen. 1918an gerra amaitzean, soldadu ohiak heroitzat hartuak izan ziren; Ybarnégarayri gerlari ohienganako mirespen hori lagungarri gertatu zitzaion hurrengo hauteskundeetan.
|
|
|
Bigarren
|
Mundu
Gerra pizturik, Philippe Pétain mariskala deitua izan zen Kontseiluaren burua izateko, 1940ko ekainean. 1940ko ekainaren 22an armistizioa sinatu zuen eta uztailaren 12an Pétainek ministro izendatu zuen Ybarnégaray, hain zuzen ere, gazteria, familia eta kirolen ministro.
|
|
|
Atzerriko politikarekin jarraituz, eta Bigarren
|
Mundu
Gerraren urteak zirelarik, astekariak bat egin zuen Frantzian ezarritako Vichyko gobernu nazi zalearekin; Vichyn sorturiko Milice> Française> ere aintzat hartu zuen192 Era berean, gobernu horren burua zen Pétainen pentsabidearean jarraitzailea izan zen orduko Eskualduna; Gobernu horren Révolution> Nationalak193 aldarrikatu zuen lana, familia eta aberria leloari atxiki zitz...
|
|
|
Aurreko parrafoan ikusten dugun legez, Arotçarenak Alemaniaz zuen ikuspuntua oso bestelakoa zen 1933an agertutakoarekin konparatuz. Izan ere, bederatzi urte lehenago beldurra zena itxaropen bihurtu zen Bigarren
|
Mundu
Gerraren garaian. Komunismoaren eraginetik babesteko agertu zuen Arotçarenak Alemaniarekiko iritzi berria; baliteke gerrako garailearekin adiskidetu beharrak eramatea Arotçarena iritziz aldatzera.
|
|
|
Jean Goyhenechek adierazi duenez, Bigarren
|
Mundu
Gerraren ostean Eskualzaleen Biltzarrak biltzeari ekin zion berriro, baina buruturiko ekintzek aurrekoek baino eraginkortasun gutxiago izan zuten: ses activités se limitent toujours à un banquet an
|
|
|
Rotaetche Portugaleteko zubiaren egilea izan zen. Dirua egin zuen lehergarriak saltzen,
|
Munduko
Lehen Gerraren garaian. Jauregia eraiki zuen Donibane Lohizunen; Piarres Xarrittonekin izandako elkarrizketa, Bilbo, 2002ko urtarrilaren 25a.
|
|
|
Adémak aipaturiko Anton dAbbadie Dublinen jaiotako euskaltzalea zen, gurasoak hara joan baitziren iheslari Frantziako Iraultza garaian?. DAbbadiek etxean bizi zuen euskaltzaletasuna; 1849an,
|
munduan zehar
hainbat bidaia egin ostean, Abbadie izeneko jauregia etxebizitza bihurtu zuen, Hendaiatik hurbil eta 1851tik aurrera Euskal Jaiak antolatzeari ekin zion.
|
|
|
Lehenago azaldu dugun bezala, Lehen
|
Mundu
Gerra bukaturik, gerlatik itzuli ziren gerlari ohiek Eskualduna> eta honen zuzendaria zen Jean Blaise Adémarengandik urrundu egin ziren eta Gure> Herria> aldizkaria prestatzeari ekin zioten300.
|
|
|
Lehen
|
Mundu
Gerra amaitu zenean, elkarte sozietate ugari sortu ziren, gerrak erakarritako apurketari erantzun bezala; gizarte mailako apurketa izan zen, hiru gizonetatik bat ez zen gerratik bueltatu?, baita kultura mailakoa ere. Emakumeek oso betebehar garrantzitsua izan zuten garai hartan, frontean parte ez izatean, kultura eta ohitura zaharren zaindari eta igorle bilakatu baitziren erretagoardian.
|
|
|
Gaur arte iraun duen Begirale taldeak, urte zailak ere ezagutu zituen. Bigarren
|
Mundu
Gerra piztu zenean, eta Mayi Diharceren lekukotasunari jarraituz568, alemanak Begiraleak taldea korabolatzaile bihurtzen saiatu ei ziren, azkenean, asmoa gauzatu ez bazen ere.
|
|
|
Lehen
|
Mundu
Gerraren ostean garatu ziren elkarteez gain, eskautismoak ere bultzada handia ezagutu zuen Frantzian, Britainia Handiko ereduari jarraituz.
|
|
|
Michel Diharce 1939an hil zen, Bigarren
|
Mundu
Gerran.
|
|
|
Philippe Oyhamburu, Saint Cyr eskola militarrean ikasi ostean o, zial frantsesa izateko, komunismoa eta ezkerreko
|
munduan
ibili zen: Piarres Xarrittonekin izandako elkarrizketa, Baiona, 1996ko uztailaren 6a.
|
|
|
Baina Bigarren
|
Mundu
Gerraren garaian, Goyhenechek harremanetan jarraitu zuen aurretik zituen lagunekin. Horrela, harremanetan jarraitu zuen Alemaniako Karl Buda intelektualarekin eta Werner Bestekin661 (Best SSekoa bilakatu zen Bigarren Mundu Gerran eta garrantzizko kargua izan zuen Frantziako Administrazio Militarrean).
|
|
|
Baina Bigarren Mundu Gerraren garaian, Goyhenechek harremanetan jarraitu zuen aurretik zituen lagunekin. Horrela, harremanetan jarraitu zuen Alemaniako Karl Buda intelektualarekin eta Werner Bestekin661 (Best SSekoa bilakatu zen Bigarren
|
Mundu
Gerran eta garrantzizko kargua izan zuen Frantziako Administrazio Militarrean). Alemanekiko harreman horiez balia tu ei zen Goyheneche Frantzian bizi ziren Hegoaldeko errefuxiatuei laguntza eskaintzeko, baita Alemanian preso zeuden euskaldunei laguntza eskaintzeko ere662 Baina 1944an Frantzia alemaniarrengandik libre geratu zenean, gobernu frantziarrak Goyhenecheri leporatu zion etsai alemaniarrekin harremanetan egon izana.
|
|
|
Marc eta Jacques Legassek, Legasse familiaren sei neba arrebetatik abertzaleenak zirenak eta dirua zutenak721, aldizkari bat argitaratzea erabaki zuten. Horrela, Xabier Diharceri722 adierazi ostean, La, tteren bila abiatu ziren horren berri emateko; Piarres Xarrittoni ere zuten asmoa aurkeztu zioten723 Baina Bigarren
|
Mundu
Gerraren garai hartan Frantzia alemanenmende zegoen eta aldizkari kulturalak baino ezin zitezkeen argitaratu; zaila zatekeen ere izen berriko aldizkari bat kaleratzeko baimena lortzea. Hori guztia zela eta, Gure> Herria> aldizkari kulturala birsortzea erabaki zuten, 1936tik argitaratzen ez baitzen.
|
|
|
Argitalpena kaleratzeko lehenengo arazoa sortu zen Ohorezko Batzordearen lehenengo bilera burutu orduko, Bigarren
|
Mundu
Gerran izatean Batzordearen kide batzuk Frantziako alde librean zeudelako eta beste batzuk okupatutako aldean, muga pasatzea batere erraza ez zelarik. Horrela, 1942an aldizkariaren lehenengo zenbakia prestaturik bazegoen ere725, ez zuten Batzordeko partaideak elkartzeko biderik izan.
|
|
|
Bigarren Aintzinaren argitalpena Marc Legasse eta Xarrittonen esku egon bazen ere (Jacques Legasse Bigarren
|
Mundu
Gerran hil zen eta Xabier Diharce fraidegai bilakatu zen), lehenengo zenbakitik azkenera Marc Legasse eta André Ospital agertu ziren arduradun arte eta Jean Duboscq kudeatzaile. Piarres Xarrittonek, Apaizgaitegian zegoen arren, euskarazko probak zuzentzen zituen, Legassek eskuraturik, honek ez baitzuen euskaraz egiten731 Pierre La, tte Ohorezko Batzordean baino ez zen agertzen.
|
|
|
Dena dela, tartetxoren bat eskaini zioten politikari776, lehenengoan bezala, erregionalismoari atxikimendua adierazteko. Are gehiago, Bigarren
|
Mundu
Gerraren garai hartan, Aintzinak artikulu baten islatu zuen aldizkariaren pentsamoldeak bat egiten zuela Pétainek bultzatu zuen Révolution> ationalaren printzipioekin, zeinetan iraganaren eta baserri giroarean mina islatu zuten. Juan Carlos Jiménez de Aberasturik ere horren berri eman digu:
|
|
|
|
Munduko
Lehen Gerra amaitu berri zegoen eta gerran ibilitako lankideek hainbat pentsaerakin itzuli ziren Euskal Herrira (nabarmenki gerlari ohien pentsaeraz, hau da, gerran parte hartu izanaren urguiluaz). Gazteok Adéma Eskualdunaren zuzendariarengandik urruntzeko nahia agertu zuten, Eskualdunan idazteari uko eginez eta aldizkari berri bat sortzeko guraria erakutsiz.
|
|
|
La, tte izan dela bere moduan Vichyzale une batean834 Gure ustez, kontuan hartu behar da denboraldi berezia izan zela hura: Bigarren
|
Mundu
Gerran zeuden murgildurik eta Arotçarenaren Eskualduna> Vichyko gobernu nazizalearen menpean zegoen; beraz, ezinezkoa zatekeen Vichyko gobernuaren kontrako iritzirik agertzea. Gobernu frantziarrak berak eskualdekatze prosezuari ekitea, erabakitzean La, ttek ez luke aukerarik galdu nahi eskatzeko Euskal Herria eskualde berezia bilaka zedin, tokiko ezaugarriak errespetatuko liratekelako esperantzaz, nahiz eta ahalegin hartan Arotçarenarekin bat etorri.
|
|
|
Bigarren
|
Mundu
Gerra amaitu zenean, 1944an, azalera datorkigu berriro Piarres La, tte, ordurako dizipuluen eskuetan utzirik zituelarik 1940 hamarkadako ekintza kultural euskalzaleak. Urte hartan sortu berri zuten Herriaren zuzendaritzarako aukeratu zuten La, tte.
|
|
|
Gehienak, Pierre Duhour, Hiriart Urruty eta André Ospital izan ezik, intelektual trebatu baino trebatuagoak izan ziren aztertu ditugun 1920 eta 1930 hamarkadetan. Jakina, 1940 hamarkadan sorturiko Herrriak era hartako jakintsuak eskatzen zituen, beharrezkoa baitzen 1944ko Bigarren
|
Mundu
Gerraren amaierak ekarritako aro politiko berriari erantzun kultural berri bat ematea. Azpimarratzekoa da lagunkide heldu eta aritu horiek, hainbat ekintza burutu zutelarik 1920 eta 30 hamarkadetan, Herriaren sorreran baino ez zutela parte hartu, 1940 hamarkadan buruturiko gainerako ekintzak lankide gazteei utziz.
|
|
|
|
Munduaren
dolua,.
|
|
2008
|
|
|
Azterketa teorikoetan, berriz, planteatu ere ez da egiten, sorkuntzatik abiaturik, ez zaiolako testuinguruari erreferentziarik egiten, eta, besterik gabe, sortzetik, delako interpretazioarekin datorrela suposatzen delako. Aztertzen den anbiguotasun mota bakarrak, egitura sintaktikoen barruan gertatzen direnak dira, esaterako, bi izenlagu nez osaturiko sintagma batean izenlagun bakoitza zein zatiri laguntzen dion zehazte rakoan (adib., gure> ren> agutza> [gure
|
munduaren
] [ezagutza] edo [gure] [munduaren ezagutza] izan daiteke). Hizkuntzalaritza konputazionaleko zenbait sis tematan, berriz, horrelako anbiguotasun kasuetan baten alde egin ohi da, hauen des anbiguazioa ez delako testuinguru linguistikoetan bakarrik oinarritzen, askotan.
|
|
|
Azterketa teorikoetan, berriz, planteatu ere ez da egiten, sorkuntzatik abiaturik, ez zaiolako testuinguruari erreferentziarik egiten, eta, besterik gabe, sortzetik, delako interpretazioarekin datorrela suposatzen delako. Aztertzen den anbiguotasun mota bakarrak, egitura sintaktikoen barruan gertatzen direnak dira, esaterako, bi izenlagu nez osaturiko sintagma batean izenlagun bakoitza zein zatiri laguntzen dion zehazte rakoan (adib., gure> ren> agutza> [gure munduaren] [ezagutza] edo [gure][
|
munduaren
ezagutza] izan daiteke). Hizkuntzalaritza konputazionaleko zenbait sis tematan, berriz, horrelako anbiguotasun kasuetan baten alde egin ohi da, hauen des anbiguazioa ez delako testuinguru linguistikoetan bakarrik oinarritzen, askotan.
|
|
|
Esan dugun bezala, azken urte hauetan iraultza izugarria gertatu da gizartean: teknologia berriak
|
munduko
txokorik txokoenera ere heldu dira, baita Administraziora ere, jakina. Gaur egun oso gutxi dira, baten bat gelditzen bada?
|
|
|
// nere iritziz/
|
mundu
hontan dena sekretua da eo garrantzia duen/ dana o gehiena sekre tua da// eta jakin egin behar dugu sekretu horiyek geureganatzen da sekretu horiyek asmatzen// eta hoi erakusteko/ hain zuzen ere dena sekretua dela erakusteko nik orain hemen jarriko dizuet/ kanta oso txikiya// ba ezagutuko duzuena ez dakit ezagutzen duzuen kanta txiki bat// euskaraz
|
|
|
(/) badakit askotan galderekin hastea zuzenean ez dela izaten erraza; orduan, aurrena, gauza txiki bat esango dizuet, 10 minutuz edo gutxiagoz, eta ondoren halako ondorio edo moraleja bat aterako det. Gero zuei utziko dizuet hitza. Nere iritziz
|
mundu
honetan dena sekretua da, garrantzia duen/ dena da sekretua; halatan jakin egin behar dugu sekretu horiek asmatzen eta geurega natzen. Eta horretarako, hots, dena sekretua dela erakusteko nik orain kanta txiki bat jarri ko dizuet euskaraz; ez dakit ezagutzen duzuen, bai.
|
|
|
(9) <// eta
|
mundu
guztian da/ istoria hau/ istoria hau ez da bakarrik euskalduna/
|
|
|
(12)// esaten omen da zuk galdetu ezkeo zea bati/ < sankritoz hitz egiten zuen agure haitako zar bati galdetu ezkeo zer da
|
mundua
–
|
|
|
// esate omen tzun/
|
mundua
zer dan? / I ba hauxe da mundua/ hola itten omen tzun/ > (B.A.) B B
|
|
|
// esate omen tzun/ mundua zer dan? / I ba hauxe da
|
mundua
/ hola itten omen tzun/ > (B.A.) B B
|
|
|
Zoritxarrez Davant-i eta bioi gertatzen zaigu zuberotar ez diren ikerlariek, erreserbetako amerindiarren moduan ikusten gai tuztela eta ez gaituztelarik kontsultatzen gure lanak, gure lekukotasunak, testis> nullus > tzat ematen. Zuberotarrok liburu oso bat idatzi behar genuke gure
|
munduaz
eta gure hizkuntzaz idatzi diren hutsen zuzentzeko. Gaur esan dezaket etnografian, etnologian, hizkuntzalaritzan, Henri Gavel, Robert Lafon, Jean Haritschelhar, Jean Larrasquet, Jon Etxaide eta Kepa Larriñoa direla bakarrik osoki fidagarriak.
|
|
|
hutsez egiteko ohitura txarra sartu zaigu, horregatik, Barandiaran eta Azkueren ondo tik euskaraz jarraitzen dut, edukiaren aldetikako jakintzen biltzen Herri> Sendakuntzazkoa> eman nuen, Ehizarena> izango da filologo frustratuen baimenik gabe. Filologoek eta mekanografoek, beren gipuzkoar
|
mundutik
ateratzen jakin behar lukete. Ez da bakarrik zuberera gaizki tratatua dena, Patxi Ondarrak badaki bere kostuz nola 11.orrialdeko zuzenketak egin behar izan zituela, asko Aita Iraizozek, Nafarroako lapurtarrean idatzia automatikoki, norbaitek gipuzkoartu zizkiolako.
|
|
|
|
Munduko
hizkuntzei buruz azken bolada honetan plazaratu den bibliografiaren berrikustapen arin bat eginda, Odriozolak (2001c) mendekotasunezko egitura harremana egiaztatu du Euskaltzaindiak (1992) mendekotasunezkotzat jo duen (29) ko ereduan, baina baita Euskaltzaindiak atributuzkotzat jo dituen batzuen kasuan ere (30).
|
|
|
Euren hizkera eskolaz kanpoko loturarik gabe gelditzen ari da. Kulturazko deserrotzeari hizkuntzazkoa gehitzen ari zaio une honetan, aurreko
|
munduarekin
zubia egiteko beharrezko den hizkera ez da horretarako gai.
|
|
|
erabili al zituen Larramendi zenak euskal foru erakundeak, euskal berbak jasotzeko eta haien gaztelaniazko ordainak euskaraz ere emateko? Aldiz, huts hutsean itzuli zuen DAut etik zetorrena, zegoena zegoela, besterik gabe eta foruen
|
munduari
muzin eginda?
|
|
|
Andoaindarrak aitortzen du bide horretan asmakizunetan jardungo duela, baina eus kararen izaera errespetatuz. Eta jakintzen
|
munduan
hitz berriak erabiltzearen alde hiru arrazoi ematen ditu: lehena, hitz teknikoak, gehienbat, adituek landu eta erabili behar dituzte (pertsona horiek dira hitz teknikoen lehen erabiltzaileak edo erabiltzai le nagusiak); bigarrena, denboraz, hitz berrien erabilpena zabalduko da hiztunen arte an; hirugarrena, euskaldun elebakarrak hobeto ulertuko du HH aren proposamena, erdarazko berba edo mailegua baino.
|
|
|
Jarraian, Larramendik berak aurreikusitako baliabideen erabilpena jorratuko dugu, nola ez, zuzenbide
|
munduko
adibideak aipatuz. Dena dela, irakurleak hurren go lerroetan aurkituko duena gure ikerketaren laburpena da; hau da, halabeharrez eta leku faltaz, jasotako zerrenda eta taula guztien lagina baino ez da agertzen.
|
|
|
23 Zuzenbidearen
|
munduan
antzeko esanahia duten hitz andanak ditugu; gaztelaniari dagokionez, hor daude, besteak
|
|
|
Testuinguru semiotikoari dagokionez, erreferentzi emaileak ikuslea, komunitatea,
|
mundua
edo fantasia izan daitezke.
|
|
|
|
Mundua
|
|
|
|
Mundua
|
|
|
|
Mundua
|
|
|
(MARTÍN, J. eta beste batzuk: Los> lenguajes> especiales, > Comares, Granada, 1996, 48 or.). Barregura eragiten duten adibideak ere jar daitezke, esaterako, zezenen
|
munduan
: «Los Toros.
|
|
|
Geroko bide horretan, Hiztegi Batu horren bigarren itzuliak eskatzen du hiztegi berezituetako edukiak artez jasotzea, bere luze zabalean baino, hizkera arruntarekin dituen koska eta esparru komun horietan. Hartara, Euskaltzaindiaren baitan «administrazio zuzenbidea» izeneko lan-taldea eratuko da, esparru horri hizkuntzaren baitan beti aitortu ohi zaion garrantzi berebizikoa azpimarratzeko20 Lan-talde horren egitekorik premiazkoena da Hiztegi Batuko bigarren itzulirako zerrenda egokia prestatzea, administrazio zuzenbidearen
|
munduan
dabiltzan kontzeptu oinarrizkoenak biltzeko. Egitekoak horiek izanik, argi dago lan-taldearen osaera bikoitza izan behar dela:
|
|
|
Edozein erabilera izan dezaketen arren, beti esangura juridiko zehatzarekin erabiliko dira hitz horiek, ez baitute Zuzenbidearen esparrutik kanpo inolako esanahirik. Bistakoa denez, hitz juridiko esklusiboak oso oso gutxi dira; gainera, ez dira adierazgarrienak, ez dituztelako Zuzenbidearen
|
munduko
erakunde oinarrizkoenak islatzen.
|
|
|
Hitz horien esangura, Zuzenbidearen praxiaren
|
munduan
ere, oso arruntak ez direlako, ez dira hiztegi arruntean sartzen.
|
|
|
21 Hizkera juridikoa, beraz, oztopo bihurtzen da zuzenbidearen
|
munduan
sartu nahi diren horientzat. Aise uler daiteke kezka hori, hizkera juridikoaren berezitasun nagusia lexikoa dela gogoratuz gero:
|
|
|
Zuzenbideko euskal ikasle asko eta asko kezkaturik dabiltza, ikasgai gogorrak ikasteaz gain, hizkera ilun eta nahasia bereganatu behar dutelako, zuzenbideari dagokion
|
mundu
horretan aritu ahal izateko21 Horren jakitun izanik, Deustuko
|
|
|
mailegu onartzekoak dira?
|
mundu
guztikoak, direnak, gaur nazioarteko deitzen diegunak
|
|
|
Izan ere, batasunaren hasieran ez genuen oraindik ordenagailurik eta hortaz, gure literaturako egile garrantzitsuenen eragina idazleok, haiek egiazki irakurriak genituelako, beraiez genuen iritzi subjektibo baina egiazkoan oinarritzen zen, zuzen edo oker,
|
munduko
gainerako hizkuntza guztietan gertatu den bezala, derradan bide nabar. Geroago, informatikaren teknologia heldu zitzaigun, baina mende guztietako autoreen datuak aurkitzeko unean horren laguntza preziagaitza izanik ere, aukera ez da oraingo literaturgileen benetako irakurketa eraginetan oinarritu, fikzio estatistiko batean baizik.
|
|
|
jendea literaturarik gabeko azpieuskalkietan alfabetatu nahi izatea; kultura jendeaga na hurbiltzeko aitzakiaz herri aldizkariak azpiazpieuskakietako forma tradizio gabe bitxienekin argitaratzea; lurralde historiko bateko berriak Euskal Herri eta
|
mundu
osorako prentsaz eta internetez euskalki hutsez eskaintzea, herrialde horretako zona erdaldunetan eredu batua ikasteko hainbeste ahalegin egin duten euskaldun berriei beren herriko albisteak, iseka nabariaz, dialektoz emanez; Euskaltzain batek euskara batuan esandako hitzak, edonork ulertzeko modukoak, ondoren Euskaldunon Egunkarian dialektoz eskaintzea, berak halaxe esanak balitu bezala; autobus... Biblia osoa euskaraz daukagunean, oraindik mezako liturgia, aita gurea barne, lurraldez lurradeko euskalkietan izatea, maiz hiztunen egiazko euskararekin bat etorri ez arren (Eibar, Oñati, Oiartzun, Hondarribia, Irun...).
|
|
|
Lantaldea, hainbat urtetan Euskaltzaindiko" D" eta" B" titulazioetarako jendea prestatzeko ikastaroak antolatu eta ematen jardun ondoren, 1982 urtean hasi zen eus kal hiztegigintza
|
munduan
lanean, une hartan hiztegigintzan zegoen hutsunea bete
|
|
|
Hg (GN): . Eta nic diót ezi francoc, ez iragazteagátic
|
mundu
gucia, ez libracea gatic vicia, baicic ondásun triste sarri utzi beartutenengátic? 36.
|
|
|
Guri lan alfe rra litzaiguke, osoki alferra. Ez bakarrik Frantzian, baina oraino
|
munduko
bertze eskual de guzietan izen bera, edo bertsua, du apaldiskoan gaitz horrek:
|
|
|
Arreta berezia jartzea komeni da lexikografia lanetan kolokazio eta adiera unitate konplexuei. Nahiz eta mailegu hartu berriak maiz aldi batekoak edo komunikazio esparru oso murritzetakoak izan ohi diren, badira batzuk (eritasun berri batzuk, adibidez,
|
munduan
zabaldu eta agerpen handia eta gizarte eragin handia dutenak) behin behinean behintzat erabaki eta arautu beharrekoak.
|
|
|
izan daitezkeen testuak) bilatzeko, eta bestetik aurrera begira suma daitezkeen hizkuntz behar eta arazo berriei (komunikazio premia berriei) nola erantzun erabakitzeko. Izan ere, tradizio urrikoa dugu euskal hizkuntza zientzia eta teknikaren
|
munduan
(beste garai batzuetako frantsesaren edo alemanaren eta gaurko ingelesaren aldean behintzat) eta zail gertatzen da, etorkizunari begira corpus handiak erabiltzea, hala jokatu ohi dugu hizkera orokorraren azterketan, haietan oinarritu, aztertu eta erabakitzeko.
|
|
|
(15). Luis Mari Etxarte[...] k arraunketaren
|
munduan
dopina dagoenaren «susmoa» du?
|
|
|
Eta ezagutu ditugu, pilota utzia zutenak, Leon Leon apez hazpandarra, eta Jean Elissalde Zerbitzari Gerezietako erretor azkaindar seme xixteran arizana. Hau, ordukotz adinean aitzinatua nahiz berri kondan eta lumaz bere euskaran paregabea, beti bertsulari
|
munduan
ere berekin karreatzen zuen famattoare kin, Mehaineko apez Oxobi beste idazle famatu lagunarekin, zer arraintzariak bestalde Lekuine ta Haltxuko errekatto horietan! Apez ezagutuak ere bai haa tik bat ala bestea.
|
|
|
Michel baino zazpi bat urte gazteagoa, pilotaria dugu hau ere, erran dezagun, amaturretan. Erakasle eta bikario lehenik, Hazparne, Baigorri, Irisarri, Garroan, beti gazteriarekilakoa, onda rrean 20 bat urtez Urruñako erretor, denetan pilotari
|
mundukoa
, maiz haren eskuari torraka artze harek erakusten zuen bezala, azken heietan ginuen elgar jastatu, hura erretor eta ni bikario, igande eta astelegunetan Urruñako elizan eta, kaperan, berriz asteartero, Dongaitzen trinketean, hango bereko Leon Dongaitz haundia bazterretik, so, etxeko gidaria, edo orobat, laugarrentzat ere bera sartuz bere zaharrean.
|
|
|
Tituluan guk binazkaturik ezarriagatik hemen bi apezak ez dugu hutsegiten ahal Erramouspe apezak bere aldetik egin duen bidea,
|
Munduko
Xapelgo eta beste. Hauetan ezkerparetako jokoak bere parte haundia izanez Espainia aldekoen eta Hego-Amerikarren parteetako pilotariekin jokatzeagatik, ohartu zitazkeen berehala Erramouspek joko hortan Monlongen pilotalekuaz geroz zuen trebeziari eta hori izan zen bietarik munduko xapelgoetarat hautatua.
|
|
|
Tituluan guk binazkaturik ezarriagatik hemen bi apezak ez dugu hutsegiten ahal Erramouspe apezak bere aldetik egin duen bidea, Munduko Xapelgo eta beste. Hauetan ezkerparetako jokoak bere parte haundia izanez Espainia aldekoen eta Hego-Amerikarren parteetako pilotariekin jokatzeagatik, ohartu zitazkeen berehala Erramouspek joko hortan Monlongen pilotalekuaz geroz zuen trebeziari eta hori izan zen bietarik
|
munduko
xapelgoetarat hautatua. Galde hau egin diogu berari Toulet Eskutik jaunak eta biek, nola joan ziren mundialerako hautu horiek eta huna Erramousperen ihardes pena:
|
|
|
Duzunariztarra zen Jakes Chirumberro apeza, 1920 an sortua, Xalbador bertsulariaren urte berekoa, bainan haren gisa zahartu gabe joana
|
mundu
huntarik. Erakaslegoan eraman du bizia, dohainak halakoak baitzituen.
|
|
|
Bainan hemen erran behar dena hauxe da: pilota
|
mundu
bat zela apez hori bera berekilakoekin, oroitzapen kondari xarmegarria gainerat, eta pilota bizi arazten zuela berak bezala besteekin. Pilotarietan bi moldetakoak izan dira beti tik:
|
|
|
Laguna izana ginuen Uztaritze ta Baionako semenarioetan Pierre Lazcanotegui 1939ko gerla hasterakoan, L. Erramouspe, A. Etchegorry, M. Hirigaray, L. Oxarango, J. Camino eta pilota
|
munduko
apezgai guzien den boran. Orduan esku huska zen bakarrik, pilota joko guzien ama eta erroa.
|
|
|
Apez lagun ohientzat aldiz, betiko laguna, ezin ahantzizkoa, eta lehengo apez laguneri fidela bururaino, Pier! Eta, azkenik, ez dugu ahantziko salatzea, bere erakasle lan eta
|
munduan
pilota sailari leial egon zaiola bururai no bere dohainak ezarriz pilotari gazteen formakuntzan bere goreneko maila tik, tokian zituen Biarriztarrak eta beste Batasunekin, F.F.P.B. gorenarekin eta oro! Eta Urruñako elizari leial, ondarreraino.
|
|
|
Jean Haritschelhar euskaltzainburu ohiaren ohoretan aipatu delarik gutartean, esker onez eta adiskidetasunez, IKER saileko liburu berri baten argitaratzea, gogoratu zait berehala, II.
|
mundu
gerlaren ondotik, gazte denboran, merkatu egun batez, Hazparneko plazan, Xarlex Etchegaray deitu Zelaitar bertsolari gazte bati erosi nizkiola, berak onturik eta berak inprimarazirik, berak saltzen zituen zenbait bertso.
|
|
|
«berla> balidoeie>
|
mundutik
, > lidoake> zerura> zuzenean»> (DCCb, 368),
|
|
|
Jarraian Elkanokoak darabiltzan esamolde, erranairu eta, oro har, fraseo logiaren
|
munduan
sar daitezkeen itemak aipatuko ditut. Mundu zabala da, eta aberatsa kasu honetan, gure idazleak maizxko ibiltzen dituelako, anitz aldiz aitzinean duen gaztelaniazko ereduari jarraikiz.
|
|
|
Jarraian Elkanokoak darabiltzan esamolde, erranairu eta, oro har, fraseo logiaren munduan sar daitezkeen itemak aipatuko ditut.
|
Mundu
zabala da, eta aberatsa kasu honetan, gure idazleak maizxko ibiltzen dituelako, anitz aldiz aitzinean duen gaztelaniazko ereduari jarraikiz. Garbi ikusten da, dena dela, beste batzuk jatorrak direla, hots, alderdi honetan erabiliak zirela, eta, itzuli takoetan, beti errimarazten, errima ematen saiatu zela, ereduak zuen ozenta
|