|
2003
|
|
|
Ameriketarakobideahartuzutenengainekodatuakezdatozbat,
|
esan
bezalaautorerik autorealdatzendira, bainadenekerakustendigutegauza bera, alegia, EuskalHerriarenodolustea.Izatez, azkenbostmendeetanEuskalHerriaizandaEuropakoemigrante mintegirikemankorrenetarikoa, baina, XIX. mendeanzeharbenetakohemorragiabihurtuzen, joakin, horienisuria, geroetalarriagoagainera.Egonezinhandiazabalduzenarazohorreninguruan, etahorrela, hainbateketahainbatekeginziotenkontra emigrazioari.IldohorretanaipatudugudagoenekozaitaHiribarrenen Montebideoco berriac (1853) ospetsua, honela hasizuena:
|
|
|
Hauda, argietagarbierrietaegitendio,
|
esanez
–utziegingaituzu, halandaze, ezzaragutarra, etaezkopletanhasi?. Baina, harrigarriada, kopla, horrengaia, hainzuzen, besteEuskalHerribatezartzeaitsasoaz haraindian.Etapasartehorriindarraemateko edo, ÉliséeReclusgeografo ospetsuarenaipubaterantsidiguoin oharmodura:
|
|
|
Atoangelditunintzenflashatuta, bainaezhorrenbestearteeiudazkenean hostoakerortzearenairakurtzearren (gogoratuzarteakzuhaitzhostoiraunkorrakdirela, eta, hortaz, beraieiudazkena bostaxolazaiela), baiziketakonturatutaarteakeurakdeskribapenhorretan soberadaudela.Izanere, inguruhorietan, arteakbarik, haritzakikusikodituzu, ezerikustekotan.Hala ere, arteakaurkitukodituzulehenorrialdean, etaarteakbigarrenean, eta seigarrenean, etaarteakbeste hainbatetahainbatetan. ...rrenesangurakasuhonetanharitza dela.Aitaginarrebakgaztelaniazkobestebertsiobatirakurridu, EmiliaPardoBazán ekitzulitakoa, etahorretanerearteakdiranagusi.Zeradierazi nahiizandutxehetasunperiferikohorrekin. Ba, eleberrikoeuskaldunak, beharbada, arteakbezalaxeagertudirelalekuzkanpo, etabadaezpadajatorrizkoliburuanbegiratubeharko (ge) nukeelajakitekoPierreLoti k ea benetaneuskaldunetazidatzizuen, ea,
|
esan
, basquesdioen, alaeuskaldunak horegoteaitzulpenarenakatsbatoteden, izanere, bestehainbatherritako gizakiakerekabitukoliratekeLoti rentipohorienbarruan, etakabitu, gainera, neukezagutzenditudaneuskaldunaskobainohobeto.
|
|
|
Eskuenarteandarabilgunautuarenaldetik, ugaztunmonotrematuak ereosougaztun eskasakdiraugaztunarrenantzera, izanere, kasuhorretan emeekezdutetitibururikesne guruinfuntzionalakbadituztenarren: esnea amarensabelaldekohainbatirekiunetatikjariatzenda, etakumeekberorietatikedoskitzen dute.AustraliatikEuroparairitsizirenlehenmonotrematuek,, sator ahate mokodunek?, harritutautzizituztenordukotaxonomistak, etafaltsifikaziobatizanzitezkeelapentsatuzuten.Ezinezkotzat jotzen zutenhorrelakogorputz atalakdenakbatera bizidunberberarenganagertzea.Segurueneztaxidermistatreberenbatekjosikozituenatalok, kimera inprobablehuragauzatuz: ...taxonomikoazbataiatuzuen1800ean.Satorahate mokodunakdisekzionatzekoaukeraegonzenean, 1802tikaurrera, ezzenadostasuniklortuzegokionkokapentaxonomikoariburuz.Batzuenustez, emeenugalaparatuak muskerobobibiparoenagogoraraztenzuen, eta, horrenbestez, satorahatemokodunekereemeenbaitaneklosionatukodirenarrautzaksortzenzituztelaaurresanzuten, hauda, obobibiparoakdirela.Besteekugaztunaren anatomia, ikusi?
|
zioten
, etahurrengoazterketetanbibiparitatea etaesneguruinakaurkitukozireladefendatuzuten.Urteluzeetanbenetakogerla taxonomiko bategonzeneztabaidahorreninguruan, Ann Moyal ekedertogirotuduena.
|
|
|
Zorrinoak46 90cm koluzeraedukitzendumustur zorrotzetikbuztaneraino, eta2, 3, 5kg.Kolorezbeltzadagorputza, baina, bizkarraldetik zirrindazurizabalbaterakustendu, burutikbuztanarenhasieraraino; ale batzuetan, zirrindazuribakarraagertubeharrean, elkarrengandikbanatutakobiegotendira.Buztanabeltzaizandaiteke, zuria, edotazuri beltza. Konturagaitezen, Etxeparerendeskribapenean, horasta, izandahemengo beltza, eta, marraurdinbatbizkarreantrebes, horinahikoa ondoegokitzen daaipatudugunaldakortasunarekin, kontuanhartuta, ileaurdindu, zuri kolorekoabihurtzeaomendelaerabileratradizionalean.Edozelanere, zorrinoarenkolorazioaaposematikoada, hauda, abisuzkoa,, nigazkontuz ibili?
|
dioskuna
, etabatdatorEtxeparekkontatudigunzorrinoaren jokabide erasokorhorrekin.Izatez, zorrinoekuzki guruinbidituzte, hurbiltzenzaizkienetsaieiisurkinkirastua, gernuzikina, jaurtidiezaieketenak, txorrotada bitanetahainbatmetrotaratinuhandiz.Erahorretarazorrinoaketsaiaren begiak erretzenditu, edotaburukominasortzen dio.Zorrinoakgauezateratzendiragordelekuetatikjanaribila, etausaimenazbaliatzendirailunetan... Elikaduraridoakionez, omniboroada karniborohau, etadirudienez, kakalardoaketaarmiarmakdiragehiengustatzenzaizkionjanariak, bestelakoak erebilatuarren: inurriak, harraketabeldarrak, ugaztuntxikiak, sugeak, apoak, ehunzangoak, arrautzak, sustraiak, fruituak.Zorrinoakbakarrikbizi badiraere, ugalaldianaretaemehelduekelkarrenganajotzendute, otsailaren azkenpartean.Kumeakapirilaren edotamaiatzarenhasieranjaiotzen dira, 2 5sabelaldiko.Amakhazten ditukumeak.
|
|
|
Panpetako lezkaoso preziatuaizandasasoiviktoriarretikaurreralorategilandare gisara, etamunduzabaleanhedatutadago, jatorriz, izenakberakdioskunez, panpetakoabadaere.Lekuaskotanizurrihandietaerauztekogaitzabilakatuda, landareoldarkorra baita, landareindigenak desplazatzendituena. Kalifornian, Hawaiin,, AustralianetaHegoAfrikan,
|
esan
bezala, izurritebihurtuda, etasastrakatrinkoetainpenetrableak eratzen dituguneaskotan etaaskotan.
|
|
|
...ubilduma1991n.Ediziobionizenburua Mendekostegereziakda, bildumakoipuinezagunenarentitulutikhartua.Nolanahi, MujikaIraolakaipatuduenez, lehenbildumahorrekezdueraginhandirikedukiostekoeuskalipuingintzan, zereneta, argitaletxearentxikiariegotzidakiokeenzabalkundeurriazaparte, frankismoarengaraietanEtxepareGaztearenobrakezbaitzuenklandestinitatearenxarmarik, bereaez zen etaliteratura, engaiatua?. Dena
|
esateko
, niharritutautzinau, liburuaren azkenaldeanBaionakoplazakozezenketa kronikak irakurtzeakBestalde., MujikaIraolareniritziz, GarazialdekomintzairaerabiltzeakereurrunduegingozuenHegoaldekoirakurlegotik.
|
|
|
Kaltzakortak
|
dioskunez
, urkabe bertsoakgizonikkrudelenaknekez asmaditzakeen egiazkogertaeretan oinarriturikdaudenkronikaodoltsuak dira, baina, horibai, gaizkileenheriotzaren etadamuarenberriemanez azkenbertsoetan, jendeaketsenpluaharzezan: –Abandona deçagunguciec gaizkia, AiseirabaztecoCeruco Loria?. Ikusibezala, Donapaleuko Jean Etxeparerenkantuhorretan, intzestuzkohaurbatenhilketagupidagabea izanda gaia, etaamadeprabatuaklehenagoitoeginduohekokoltxoianbere erraietako umea, eta ilobasoa aldi berean?, geroganibethandibatezondo txikertudu, etaosteanlapikoan egostenipini.Hortikaurrerakoaezdut honaekarriko.Nahiagodutirakurlea alarguntsabihotzbakoaketaseme amoranteakumekirikdastatuzutenentzjakingabeuztea.
|
|
|
Herrikoeskolautzita, JeanEtxepareLarresoroko seminarioansartu zuten1889kourrian, hamabiurterekin, etalaugarrenetik hasizen.Lafittek
|
dioenez
:
|
|
|
Zeresanikez, gauregunguztizespekulatibobegitandukozaiguHaeckel enhipotesiantropologikohori, bainabereidazlanekzabalkundeikaragarriaedukiizanzuten, etahainbat jarraitzaileinspiratuzituzten, halanola, EugèneDubois,
|
esan
bezala, kate mailagalduarenbila joanzena, etaJava uharteko erdialdean hominidogoiztiar batenhondarrakaurkituzituena1890eta1891eanibai terraza batean.Dubois ek Pithecanthropuserectusizena eman zion, batetik, izterrezurraaztertutazutik ibilzitekeelapentsatubaitzuen, baina, bestetik, Haeckel enideiekiko begiruneagatik.Haeckel en oihartzunaEuskalHerrirainoereiritsizen, eta, kasurako, ArturoCampioneus...
|
|
|
Gizaespezieberribaten hezurrakaurkitudituzte IndonesiakoFloresuhartean, 2004an.Gizakihori metrobeteluzezen, besterikez, horidela etahobbit ezizenazaipatzendamaiz; irudianduzuberreraiketa hipotetikoa?.
|
Homofloresiensisizenzientifikoajarri
diote, eta, desberdintasunak desberdintasun, Homo erectushominidoarenondorengoaizandaitekeadituen ustez, hauda, Java nDubois ekaurkitutakoaren leinukoa.Aztarnakezzeudenfosilizatuta, etaorain18.000urtekoakdirelaikusi da, datazio teknikabierabiliz.Gainera, harrizkotresnak etaKomododragoiareneta Stegodongenerokoelefante nanoarenhezurraktopatu diraaztarnategian.Oso eztabaidaakademikobizia zabaldudaho...
|
|
|
Ontogeniarenetafilogeniarenartekoparalelismoa, Haeckel enarabera.Haren iritziz, edozein animaliaren garapen enbrionarioan? Monoxeniadarwinikoralarenairudikatudu, bost urratsdaude, animaliaren eboluzioaksegituduenprozesukobostmailanagusiak erakustendituztenak.Labur
|
esateko
, sinpleenetikkonplexurantzdoazenbost urratsenbrionario horietan Haeckel ekunizelularitatearenlorpenaren etaunizelularitatehorretatikplurizelularitateetamultizelularitaterainokoprozesuebolutiboarenislaidentifikatu zituen, etabailehenanimaliaprimigenioarenagerpenaere.Irudianikusdaitekeenez, Haeckel ekizen paraleloakproposatuzituen segidaontogenikoetasegidafilogenetikokourrats bakoitzarentzat.
|
|
|
Denadela, nikbestepuntubatnabarmenduko nukeeskutitzhorretatik, etadaeskaintzendigunEtxeparerenpotreta, hainzuzenereegindigun harenargazkipsikologikozehatza.Gainera, ezdabakarrikgutunakesan
|
dioena
, ze, badagoesanbarik ereulertzeraematendiguna. Esaterako, urgulutsualzenEtxeparemedikua. Zereneskutitzairakurritakoan jakinizan dugunez, urguilutsuadelaPierreBuruzainek esatendubereburuaz, baina, Etxeparerenharrotasuna, Hiriart Urrutirenlumamiragarriarisinestekotan, neurrizkanpokoada, bestemagnitude batekoa.Ildohorretan, gogoratu Larresorokourteetanere, bere buruarenjabe, eta, bere aburuennagusi?
|
|
|
|
Esan
dugunez, JeanEtxeparekNietzsche ren ideiezgainerabestelakoak erebadarabiltzaAmodioakontakizunean, etamundudionisiakoagustura aurkeztudigunmoduberean, zintzokidefendatuditubesteikuspegiguztiz kontrajarribatzuk.Izanere, Etxeparekelkarzirikatuzbaina, aldiberean, begiruneosoztxirikordatuditubazkalostehorretako mahaikideen diskurtso desberdinak, inolakoondoriodogmatikotarabideratubarik, hauda, egia, n...
|
|
|
...berorrenondorio murriztaileak.Baina, sakonagodoapasartehorretako kritika.Izanere, hastekoJesukristoGalileakozurginsemesoilgisadeskribatu du, alegia, era horretaraJaungoikoarensemeizaeraukatuz, eta,, Mariarenbirjintasunaere.Areago, GalileakozurginsemepedoilaesandioEtxepareknazaretarrari, etaguripedoilhoriarrotzsuertatubazaiguere, mediku tradiziozaleakberehalakoanikusidubotikariareniraina, zereneta,
|
ekialdekoeuskalkietanzorriztoari
esaten baitzaiopedoil; Etxeparekkemenbakoa adieraztekoerabilizuen (esangurahoriliburuarenoin oharbateanzehaztu zuen). JurgiKintanaren arabera, horixeizangodaJesukristorenaurkainoiz euskarazidatzidenaurrenekoiraina.
|
|
|
Gaurkobegiekin, eskandalusinestezinekoadirudiBuruxkakliburuaren bahiketak: zelanulertumailahorretakoobrabatenerrefusa, erlijiozkogaietatikaparteeuskarazkoliburubatenargitalpenagertaeraguztizezohikoa zenean. Kasurako, JonCasenaverenesanean, Baionansoilikliburuskabi plazaratuziren1910ean: ...sturarikaurkitufamiliarenbaitanedotalagunekin.Adibidez, ezdu intzidentearen inolakoaipameniktopatuidazlearenanaiagazteeneskutitzetan (BelokenirakastenzegoenPierreapaizarenetan, etaKanadarajoandako Emilerenetan). Familiarentradizioakidazlearenaitarengankokatuduliburuabahitzekoerabakiarenjatorria, eta, egiaesateko, horrelaxegertatuizateabatletorkeEtxeparekberakirudikatudigunaitalarderiatsuarekin.Ume
|
esan
onekoaizanik, Etxeparek beteegingozuenbestebarikaitakagindutakoa, ?nehoribakarbatsaldugabe?.Eskandalurik ez, beraz.
|
|
|
EskutitzairakurrizargiikusiduguEtxeparekjarraitueginzuelaliburua banatzen, neurriosoapalbateanbazenere.Eskutitzaosointeresgarriada baitaere,
|
badioskulako
–liburuozarra, osoarrakastatsusuertatuzelahainbatapaizenartean, etajakin minezirakurtzenzutela.Gainera, Izturitze inguruetakobene benetakoirakurleerreal horiekaipatzeazgain, Etxeparerenirakurlepotentzialeta, idealen, zerrendadamaigu.Aipaturikoirakurle horien artean, apaizzentsuratzaileakaldebaterautzita, medikuak, notarioak, botikariak, errientaketaarrantierrakditugu.Eta, bidebatezesateko, aipatu...
|
|
|
Itxura batean, bada, Etxeparek goragonahizueneginhegaz, baina, BuruxkakeraberritzaileegiasuertatuzenordukoEuskalHerrian, hots, ezin errezibituzkoa sasoihartako giroan, ederretsi ezinekoa. JonCasenavek
|
dioenez
, Buruxkakekinterlokutoreaktiboetakooperatiboa beharzuen, hots, solaskidegogotsuaetalagunkoia, etaarteangureanezzegoenmota horretakoirakurlerik.JeanEtxeparek irakurlejantziaketakonpetenteak beharzituen, etabeharzituen, gainera, konpetenteakbai hizkuntzarenaldetikzeinkultura ezagutzarenaldetikere, etaareago, gauzabiakaldiberean. Oinarrizkobaldintzabihorienostetik, JonCasenavekasumitzendubestelakogaitasunakerebeharzituelairakurleidealhorrek.Lehenengo etabehin beharkozukeenliteraturarenganako zaletasuna, etaaldehorretatik, irakurleakjarraituetalagundubeharkoziokeenidazleariliteraturhizkerarenbilaketanetalanketan, egileakproposaturikohizkuntza kodearen zailtasunak gorabehera.Bestalde, JeanEtxeparekabianjarrizuenindibidualizazio prozesubatorduraartekoeuskalduntasunkolektiboarennozioarenbaitan, eta horrenbestezikuspegisubjektibo, pertsonaleta areetaautobiografikoa ere ekarrizueneuskalletretara.Irakurleparte hartzaileakjoeranartzisikohori onetsibeharkozukeen.Eraberean, irakurleidealhorrekurrunketa kritikoa beharzuen, eta, hortaz, gainditu, XIX. mendearenamaierakodiskurtso identitarioablaituzuen, norbereganatzea?, hots, gainditunorberarenbaitarabiltzekoaktitudea.Hau da, jarreradefentsiboorokorrabaztertuz, Etxeparerenirakurleakirekitasunapraktikatubeharkozuenedozeingairen aurrean, halanola, hiria, industrializazioa, irakaskuntza, amodioa, eta abar.
|
|
|
JeanEtxepare, izatez, Elosujaunmedikua ordeztera joanzenAldudera. Etxeparekartikulubatdedikatu zionEskualdunOnaastekarian, oharbatzuk eskainizharenbizitzarenetaizaerariburuz, etabai, bide batez, ordukoEuskalHerriazere.FernandElosumedikuahiruurtezegonzen Alduden, bere emazte gaztearekin, eskolakBordelen amaituetaberehalakoan.Etxeparek baionarrazelabadioskuere, gainerakoiturrietanFernandElosuBordelen jaiotzatematendute, 1875ean.Halaber,
|
badiosku
, esan, Elosumedikuaez zelaondoegimoldatuAldudeko parajeetan: euskarahitzikez jakiteazgainera, senar emazteakosokidesberdinakzirenbertakoenaldean.Honelaxe azaldudiguzelakoa zenElosujaunmedikua:
|
|
|
JeanEtxepare, izatez, Elosujaunmedikua ordeztera joanzenAldudera. Etxeparekartikulubatdedikatu zionEskualdunOnaastekarian, oharbatzuk eskainizharenbizitzarenetaizaerariburuz, etabai, bide batez, ordukoEuskalHerriazere.FernandElosumedikuahiruurtezegonzen Alduden, bere emazte gaztearekin, eskolakBordelen amaituetaberehalakoan.Etxeparek baionarrazelabadioskuere, gainerakoiturrietanFernandElosuBordelen jaiotzatematendute, 1875ean.Halaber, badiosku,
|
esan
, Elosumedikuaez zelaondoegimoldatuAldudeko parajeetan: euskarahitzikez jakiteazgainera, senar emazteakosokidesberdinakzirenbertakoenaldean.Honelaxe azaldudiguzelakoa zenElosujaunmedikua:
|
|
|
...xedeskribatudituKaltzakortakele ehiztariarenpozak.Itxura batean, txikitakopeludo ehiztariaren grinageroraeremantendudaEtxeparerengan, bainaele ehizabihurtuta: nolabait, argazki kamarabihurtuzaio aspaldibatekoeskopeta.Denadela, neurribateanharrigarribegitanduzait, Aldudeko berbaetaesapideezgainera, Etxeparek ezbiltzeaipuinik, elezaharrikedotakanturik.Eskopetariekaurreanedozeinihiziedukitatiroegiten
|
diotelarik
, halaxejokatzenduteele ehiztariek ere, den denabilduz.Arraroa irudituzait Aldudekomedikuahorrelaezaritzea, etaarraroagoaAzkuehandiakeskatuezizanamaterialhoriekguztiakberarentzatbatuzitzala.
|
|
|
Estutasunhorrek,
|
dioskunez
, hainbataukera moztuzizkion, eta, antza, idazterakondenatu zuen, idazlearen, lanhurri, idoretasarimeheko, jardunhorretara, baina, ezsosakirabaztearren, ez dagoesanbeharrik.Egiada, guremedikuabeste euskaltzaleezagunaskobainodezentegutxiago mugitzenzenordukoekitaldietara.
|
|
|
Era berean, 1911nbizpahiru herritarrek hartugogo zuten, telefonoarenharia euren etxeraino ezartzeko; haietarik bat Erreka, ostatu nagusikoa. 1912an,
|
dioskunez
,, plazako bi etxerik handienetarat bidatua izan da tutetan, handik goraxago pentze batean sortzen zen iturria. Orai delako bi etxek badute ura ausarki, beherean bezala estai guzietan?. Antza, Baigorri eta Donibane Garaziko laborari etxe anitzek ezarri zuten.
|
|
|
NikneukbizpahiruideiaazpimarratukonituzkeEtxeparerenaitorpen horretanenkriptatuta.Hastekoetabehin,, arbasoenlurraguretzatlehenik EuskalHerria?
|
dio
, baina, aurrekolerroanondotxoargitudiguaberriadela arbasoenlurra, hauda, izatezaberriaguretzatlehenikEuskalHerriadeladioskuhitzezhitzia ia.BadagoaldeaBarbierren planteamenduarekinkonparatuta: gogoratu, Senperekoerretorearengardiz, EuskalHerria, xokobat [da] Frantzian?; Etxeparek, ostera, lehenaberritzatdauka.Bai, badagoaldea.
|
|
|
Egia
|
esateko
, ezzaitbatereerrukiorrairudituSenperekoerretorearen lerrokadahori: laborariakkanoi ozalemerkeenabihurtuzituztelarik, Jean Barbierarrazoitelurikoak edoaipatzenarizaiguhori zuritzeko.Hobezuen isiltzea, bainatira.
|
|
|
...nahi direla.Ildohorretan, aipatubeharrekoadaKanbokoXikitorenkasua, ordukogerla kroniketan maizaipatzenbaitiraharenbalentriak.JosephApestegi() deitukanboargazteak1899anirabazi zuenberelehenpartidaaipagarria, etageroztikeskuhuskaalaxisteraz bestehorrelakofranko, EuskalHerrietanbezalaMadrilen, BuenosAiresen, Habanan, MexikonetaEgipton.Bada, KanbokoXikitohoriBarbierreneleberrianereaurkitukodugu, eta,
|
dioskunez
, sarjentueginzuten, kaporalere ez zelarikartean:
|
|
|
Karguberriagorabehera, guremedikuagerlaaurrekobizimoduarilotu zaio, itxurazbehintzat.UrepeleetaAldudekojendeekurteanbehinhonenbesteordaintzen
|
zioten
, horinorberakbereahalenarabera, etaondotikaberatsalapobre, bakoitzak bazuenmedikuaren deitzekoeskubidea. Era berean, 1911nsuarenaurkakoaseguru lagungobateratuzuen, Banka, UrepeleetaAldudekoetxeko jaunekin batean.Etxeparekzeukanelkartehorren ardura, etaatseginezikustenzuenbizkortzen zihoalaurtetikurtera.
|
|
|
...rakurritaargi dagoeuskaltzainburuakBuruzainen aulkiabetetzeaopetsidiola.Hauda, Etxeparekberakegiaztatudiguluzaroansekretupean edomantendudena, etaDazantzekhainbaturtegeroagoplazaraaterazuena.Etaezhoribakarrik, zeren, bigarren pasartekodesenkusenondoren, BilboetaMadrilaipatzenbaitituetabestemakinabatkontuhiribihoriekinlotuta: Bilbon, sendalarietaeskual zaleizaiteko?, Madrilen, ikerpenarinbat?. Egia
|
esateko
, JeanEtxepareren eskutitzaleituzberehalakoanulertuduguAzkuekzerproposatudion, baina, Etxepareberabezalaxeezinsinetsizutzigaitu, zorabiatuta, etaargibidegehiagorenbeharreangauzka.Denadela, eznaizhemen azalpenhoriekematenluzatuko, Azkueizangobaita, proposamenaezinago argiutzikodiguna, lauegungeroagokoeskutitzarenbidez:
|
|
|
Bestalde, Etxepareren eskutitzarenamaieraazpimarratunahidut, bai
|
dioenagatik
etabaiesatekoerabiliduentonuagatikere: kukutxobategin nahidiolantzeanbehinAzkuebihotzekoari, Bizkaikopuntan.
|
|
|
Etxepareren testueihirihandienganakobegikotasunadarie, herritxikiakantipatikosuertatzenzitzaizkionneurriberean edo, etahorixesuma daitekeaipatuartikuluan, bozkariozgaindizoazi?
|
dioskunean
, XX.mende hasierakoBilbokedartsuetailunhorretandabilela.Alabaina, EtxeparekBilbonbarrenakolkoandaroanpoztasunaezdaturistakedozeintokiberriren aurreansentidezakeena.Etxepare ibiliegindaZazpiKaleetangaindi, bi sahetsetakoetxegorenitzalartehezean?, etaibaiazharatxagoaurkituditu GranVíako, harrizko egoitzaederrak?, eta. Ibaizabalzoragarrian, begiez jarraikizaizkie, goitietabeheitidabiltzanitsas untz...
|
|
|
Lafitterenaipuak, adixkideminakeginzituela?
|
diosku
, bainazehaztu bariknortzukizanzitezkeen, hiri hetakojauneskualdun zintzoeta argitu [ak]?. Izenprobablebimahai gaineratukoditut.Azkuedalehenengoa, izatez, aspaldikolagunazuena, etahonezkerohainbatetanagertuzaiguna.Ziurrenez, LekeitionegingozionkukutxobatEtxeparek.Etaera berean, GernikanSeberoAltubebisitatukozuen, arteanAlkartasunaarmaenpresakogerentzianziharduelarik.
|
|
|
Urtebetelehenagoko besteeskutitzbateanLacomberikontatuzionagatik, badakigu1921eanDonibane Lohizunekobiltzarreanegonzelairailaren26an, eta,
|
diotsonez
, horihogeiurtekotartebatenostetik izanda.
|
|
|
VatikanokoI.kontzilioan Emmanuel Intxauspe() zuberotarraegonzen.Intxauspe, besteakbesteezagunduzuBonaparteprintzearen laguntzaileaizanzelako, LeverbeBasqueidatzizuelako (1868), etabaiAxularrenGeroberrargitaratuzuelako,, garbitua etaxuxendua?, 1864an, bide batez
|
esateko
, GuerocoguerohoridaJean Etxeparekirakurrizuena, etadirudienezgeroagoliburuagalduegin zitzaion, horixeaipatubaitzionLacomberieskutitzez1922an?. Bada, Intxauspekontziliokolekuko etapartaideaizanzen: BaionakoLacroixjaunapezpikuxaharra lagunduzuen, kaperazain etateologoaholkularimodura.Baionakoapezpikuarenboza, itxuraguztienarabera, infalibilitatearenaldekoa izangozen,, zerenetaInchauspe JaunaAitaSai...
|
|
|
Saint Pierrekmodunahikoaerretorikoan aipatzendu, aditubatzuen iritziz, besogainkamendeak, joandirela, mendiabezengorakomultzoan, gizonaklurreanberelehenager aldiaeginduenetikhunat?. Badiohalaber, bestebatzuek, berriagodaukate [la] gizonaetagazteagobiziki?.
|
Dioskunez
, baina, badago hirugarrenjarrerabat:, bertzeaskozuhurrago daudesolas horriburuz, garbikijakitealanzailegiabaitzaiote.Hortanduguegunegiazkojakintsunenaitormena, ezdakitelagizonarenadina, etajakitekobiderik ezdutelaoraino?. Hauda, Saint Pierrekgizakiarenantzinakotasunaren inguruan zeudenjarrerak erakusteazgain, ezinbestezbetebeharreko baldintzametodologikoa?, hirurotarikobatidamaioberebedeinkaziona...
|
|
|
Konturagaitezen.Batetik,, jakintsuhanitzek?
|
diotena
, hainzuzenere Laplace ketaberedizipuluek, Lafitteren erantzuneanEtxepareren, gogoetageologiko, bihurtuzaiguhuts hutsean.Bestalde, Etxepareren pasartean, nola, izandena(= ezdakigunolaBiziazamatzeko), Lafittek, nork, bilakatudu(= nesaitàquiattribuerl' originedelaVie), uraberepentzeraino bideratuz, noski.Hirugarrenik, bat bateanpasartearenegileaezdaganorazkomedikubatidaztenguremaisuadena, kont...
|
|
|
Ikusiduzu: Haeckel enak ez dirahipotesiak,, aburuak, baino; Haeckel ezdaberesasoikozientzialaririkhandienetarikoa,. Ienakojauntxoasasijakintzanariizana, baino.Konturagaitezkeenez, edozerkbaliodu, baldinetaOngiaren zerbitzurako bada.Egia
|
esateko
, horibainojendetasunhandiagoaesperogenezakeenLafitterengandik, baina, tira.Entziklopediarik entziklopediajakinizandugu, bai, IgnacioGamboabibliairakurrizitzuli zelakatolizismoarenbaitara, etageroztikHaeckel eneboluzionismoarekin borrokatuzuela, hainzuzenorduraartesutsukidefendatuzuenberbera. Jakinizandugu, baita, feminismoarenkontrakoagertuzela (Lamujer moderna, 1906), baina, dirudienez, ezzenhorretazinoizdamutu.Zernahi gisaz, Lafittekezdioskuezerhorrengainean.
|
|
|
Buruxkakliburuarenhobespenazgainera, bigarrengutunhonetan, mingainabridatutaedukitzearenonuramahai gaineratuduEtxeparek.Ez dutesangoautozentsurarengorazarreaegindigunik, baina, bizi izandakon makurraldiekondotxoirakatsidioteezduelamereziegiakargiegiazaleratzea, baizik etahainbathobetodagoelalerroarteanostendutabarreiatzea. Isiltasunaederrada,
|
diosku
, bai, bainaez zuhurtzianbizitzeabeste.
|
|
|
Nekezemandaitekeirakaslerenbatengoraipamenkonplituagorik: zoriona, Etxeparek Abadiaaditzekozorionaukanzuengaztetasuneratheltzearekinbatera.Abadiak, batetik, jakitateguztietanederrenairakatsizien, bai, bainabestalde, irakastenberebizikoa zen, hoberena edo: harenburu gaitza, harenahoederra, harenantzearenhedadura! Urtebetezesnemamitan biziizanzenEtxeparegaztearengogoa, eta,
|
dioskunez
, gizakiaren sorreraereaztertuzuten, besteakbeste, bainaezduziliportarenaagerian aipatu, tarteandagoelaulerbadezakeguere.Zoritxarrez, urtebetekoleinu ruaizanzensoilik, etaEtxepareklaburregiiritzizionikasturtehorri, haren ustezbospaseiurtebeharkozirelarik, gaimamitsuhoriekosokiazaltzeko. Hala ere, etabeharbadajoandakourteekopetsitakoperspektibatik, badaki kritikoaizaten, etaitzalgarrantzitsubiaipatudizkigufilosofia irakaslearen aldetxarrean.Lehenengo etabehin, Abadiarenirakaspenenfuntsaetaoinarria erlijio sinestean zeutzan,, etzitakenbertzelaapezbatenganik?.
|
|
|
Ezdakitnorainoko eraginajasokozuenEtxeparekBergson engandik, baina, osotxikiaizanzelaaurreratukodutlan hipotesimodura. Ustehorretakoaizateko, EtxeparekLacomberi 1912anigorritako eskutitzbateanikusidudanEtxepareren mekanizismonabarmeneanoinarritunaiz.Honelaxe
|
diotso
:
|
|
|
Denadela, PiarresLafittekeskainidigunkronikahorretan, beharbada, deigarriensuertatuzaidana, Etxepareriberarisuertatuzitzaionlegez, fedekrisiagainditzekoaholkatuziotenerremedioaizanda:, jakitateanezzela barnegisartubehar, alegia.. Liburuerisoberaemanazela, dioskuLafittek, eta, badakigunez, horixedaburuazoratzekobiderikerrazenetarikobat. Konturatuzarenez, Etxeparehaluzinatuta edogeratu zen, deabruarententaldiagaraitzekoaholkatuziotenasinetsiezinik.Ezdaharritzekoa, Lafitte beraerelotsarenlotsazgorrituta sumatudugu, egungoegunean?
|
esaten
hasidenean, eta, girixtinoari, ezdioguerraitenitsudadin, erantsiduenean.
|
|
|
Egia
|
esateko
, ezindutondoirudikatuParisenzerirakatsiziotenedota Larraldekberakzerikasizuen, zerbaitaratuzuen, geroLarresoron, jakitateanezzelabarnegisartubehar, aholkatzenibiltzeko.Gomendio horiez datorbatinondikerezientzialariarenjakingurarekin.Halaber, nireustezez dalarondoegokitzen, esperimentubateanerretorta printza batekbegia leherrarazidionkimikakoirakaslemaratzarekin.
|
|
|
GenerazioespontaneorajozuenHaeckel ek, materiaez organikotik abiatutalehenbizidunareneraketaazaltzeko.Haeckel ek berakdioskunez, gutxigorabeherahamarurtelehenagotik hasitahainbatahalegineginziren berezkosorkuntzahorilaborategianerrepikatzeko, baina egindakoesperimentuhoriek guztiekezzuteninolakoemaitzapositiboriklortu.Jakina, emaitzanegatibohoriek, Haeckel ek
|
dioskunez
, ezdutegenerazioespontaneoarenezinezkotasunafrogatzen, baizik etaesperimentu baldintza jakin horietanez dela gertatu.Areago, bazegoengalderabatguztizargitugabea, alegia, zeintzukizanzirenlurprimigeniohartakobenetakobaldintzak, biziaribertaneklosionatzekohabiaegokiaeskaini ziotenak?
|
|
|
...aina egindakoesperimentuhoriek guztiekezzuteninolakoemaitzapositiboriklortu.Jakina, emaitzanegatibohoriek, Haeckel ek dioskunez, ezdutegenerazioespontaneoarenezinezkotasunafrogatzen, baizik etaesperimentu baldintza jakin horietanez dela gertatu.Areago, bazegoengalderabatguztizargitugabea, alegia, zeintzukizanzirenlurprimigeniohartakobenetakobaldintzak, biziaribertaneklosionatzekohabiaegokiaeskaini
|
ziotenak
–
|
|
|
....HorixedaEtxeparekHaeckel enlaneanaurkituzuenaukera.Erantzunpositibobatenbilaibilita, badirudiEtxeparekgenerazioespontaneoarenhautua eginbeharko zuela, mirariarenabazterutziz.Halaere, ezdujainkokreatzailearenazalpenaonartu, baina, itxuraz, ezduberezkosorkuntzaerekonbentzigarritzat hartu.Behintzat horrelaxe ulertuahaldaidatziduen, hanitzezberantagoez dakigunolaBiziazamatzeko, horretan.Ezdakigunola,
|
diosku
.
|
|
|
..., batzueniritzizespeziefosilhoriekbizirikzirauten, kontinenteberriaren urrunekolurraldezabalesploratugabekoetan.Esatebaterako, horixeuste zuenJeffersonEstatuBatuetakopresidenteak, etahorrela, ClarketaLewis IparAmerikakoipar mendebaldeaesploratzeraabiatuzirenean, kreatura misteriotsuhorienalebiziak aurkitzeazegoen, jasozituztenaginduen artean.Espedizio ospetsuhori1804tik1806rabitarteaneginzen, eta,
|
esan
gabedoa, mastodontebizirikgabeitzuliziren.Jeffersonekezzueninoiz espezieensuntsipenaonartu, baina, bizirikinoiztopatuezdirenkreatura fosilerraldoienaurkikuntzageroetasarriagoek, kasurako, lur nagierraldoia, oreinerraldoia, edotaaskozzaharragoakdirenplesiosauroetaiktiosauroak, geroetazalantzagarriagobihurtuzutenornodunerraldoienbiziraupenarenideia, eta, izan ere, Cuvier eketabestebatzuekezinargiag...
|
|
|
Bestalde, Benton ek
|
dioenez
, zenbait hipotesitanenoratuegindirahein bateanfuntsezkoprintzipiobiologikoak.Esatebaterako, izanotezitezkeen dinosauroakbenetakoautomatenmodukoak, ezgauzadirenak euronjokaeraaldatzeko. Edo, bestalde, posiblealdabiosferabatmodelatzea, zeinean faktorebiotikobakarra, epidemiarenbat, bizkarroirenbat, guruinenbaten funtzionamenduokerra, lehia, harrapakaritza, nahikoabaitahondamendi ekologikoerabatekoa...
|
|
|
Batetik, Etxeparerenustean, ArnaudAbadiada, ahozalalumazmintzatzekohobekienik dohatueskualdun semea?. Halaber,
|
badiosku
:. Harenhizkuntza, laborarigehienenhizkuntzaberada: lapurtaretabaxenabartarra, xuberotarkotsubatekin, hainontsaoratzenditunonaditzenbaituguorok. Euskaldun egiazkoarenaharantzadu; euskarazahargarbiaren begitarte gozoadugulaikusten, etaaditzenhotsmaitagarria, berehalaemaitendauku gogoak.Norkerakatsiaotezakonberari. Gurelurrak?. Areago, Abadiaren hizkuntza ereduarijarraituz, ezgiraizanenbatasunetikurrun?, Etxeparereniritziz.
|
|
|
Egia
|
esateko
, ezdutusteArnaudAbadiarenidazkiakulergaitzakdirenik.Etxepareren azkenaipuhonetakobigarren pasartearenhasierannoiztenkadiosku, etabeharbadahortxedagogakoa: zaila, bainasoiliknoizean behin.MamiarenaldetikezdagoinolakooztoporikArnaudAbadiairakurtzeko: PiarresLafittekberrargitaratuzituen1975.eanGureHerriaaldizkarianAbadiaren1892koartikulubi. SathorraetaUli, jinko oilo etahar, eta ezdutezailtasuniktxi...
|
|
|
Herbiboroeta, batezere, karniboroterminoenegokitasunadela eta eztabaidaluzeaegonda, baikontrakoetabaialdekoarrazoiaketadesarrazoiakplazaratuz.Eztabaidahorretarako argigarriadaikustea, Abadiakbelarjalenoiz eta1892an erabilizuela, etazer eta, herbiboro, adierazteko, etaez, barau egilea
|
?
esateko, etaez, zehazki,, graminiboro?(= grass eating) esatekoere.
|
|
|
Kontubiazaldunahiditut.Batetik, Etxeparek aipatusolasek, Gerla HandiabururatzeanWilsonpresidenteamerikarrareningurutikpopulutxikietansortutakoitxaropenazziharduten: Versailleskobake konferentzian, besteakbeste, herrienaskatasunanazionalitate printzipioan oinarrituaproposatuzuenpresidenteamerikarrak, etaizanere, deiegin
|
zioten
Hegoaldekodiputatuabertzalebatzuek.Egitekodudanbigarrenoharrakzerikusi zuzenagoadaukadarabilgunhariarekin. Pasartearenazkenlerroetan, konturazaitez, Etxepare sinesgogoragertzenzaiguametsabertzalearengainean, gubeldur?, baina, halaeregoresmenaopadieBuruzainbezalabeharleku horretanlehiatzendirenei.Halandaze, nireirakurketarenarabera, esparru horretatikkanpo kokatu dubereburuaEtxeparemedikuak, nahizetabegiruneaagertuabertzaleei.
|
|
|
PeterDouglasWardpaleontologoa, zientzia idazle finaizateazgainera, WashingtonUnibertsitateko irakasleada, Seattlehirieuritsuan.Ikasleurteetan, 1970urteinguruan, Mesozoikoagradualkiamaituzelairakatsi
|
zioten
, etabaisuntsipenaklurrekogertaereksortuzituztela, beharbadaitsas mailarenaldaketaazkarbatek.Gero, ammoniteetanespezializatuzen.Erraz esateko, ammoniteakmoluskuzefalopodoakdira, hauda, txipiroietaolagarroenantzekomoluskuak, bainakanpo maskorbiribilkatuak zituztenak, gauregunnautiloekdutenarenantzera.Ammoniteak osogarrantzitsuak izanzirenitsasokoekosistemetan.Erdi Paleozoikoan sortuziren, etaia ia ...
|
|
|
PeterDouglasWardpaleontologoa, zientzia idazle finaizateazgainera, WashingtonUnibertsitateko irakasleada, Seattlehirieuritsuan.Ikasleurteetan, 1970urteinguruan, Mesozoikoagradualkiamaituzelairakatsi zioten, etabaisuntsipenaklurrekogertaereksortuzituztela, beharbadaitsas mailarenaldaketaazkarbatek.Gero, ammoniteetanespezializatuzen.Erraz
|
esateko
, ammoniteakmoluskuzefalopodoakdira, hauda, txipiroietaolagarroenantzekomoluskuak, bainakanpo maskorbiribilkatuak zituztenak, gauregunnautiloekdutenarenantzera.Ammoniteak osogarrantzitsuak izanzirenitsasokoekosistemetan.Erdi Paleozoikoan sortuziren, etaia ia desagertueginzirenbirritan, aurrekomasa suntsipenbitan, Permikoaren amaieranetaTriasikoarenamaieran.Alabaina, jazokunehorietariko bakoitzeana...
|
|
|
fosil erregistroanespezie urriakizangodiraezabatutakolehenak, etatantakagainerakoak; ostera, espezieosougariaksuntsipen uneko geruzarainoiritsikodirafosilmodura. Esanbezala, hauxedaSignor Lippsefektua, eurekebatzibaitzituztenkontuosoarenxehetasunmatematikoak?,
|
dioskuna
, fosil erregistrokoitxurazkobeherakadagradualbatekbenetanezkutadezakeeladesagerpenaldiberekoetabat batekoa.
|
|
2006
|
|
|
ak, batezereelkarren sinonimo gisan. Esaidazue filologomaiteok,
|
esan
–Ez otedirabaLanduchiorenhiztegiko, estadooalturadeuno, estadua, azaldu zenetikateratako analogiahagitzberriak, estatuberdingizabetedelakoapain durahoriek. Etanoribereakukatu gabe, zenbat sotanapekoegin otezaiegeroztik Xahoren, Orixeren, edoOnManuelenberarenidazlanei?
|
|
|
Ernebigarrenbertsohorri.Zermodugaiztoda hori, bertsoahasteko?: . Berdabiokosemianaizta,/ adiosauzo nobliak?. Gainera, nori, nola,
|
esan
Berdabiok kartzelatik, adiosauzonobliak, delakohori. Baaldoabainora. Beraznondi, k norakoa izalitekne, nin hemendikajoatiak, hori?
|
|
|
29 Hori 1981anesandakoadu, bereztropoadenatestualkihartuz. Baina, 1986anzuzenduxe zuen:, askozirelabertsoak?
|
esanez
.
|
|
|
Andoni Lekuonakbere gutunean
|
esaten
didan honi erreparatzea aski: –Puntu aipagarriak: 1) monetarenberririk ezdutelaematenbertsoek, Sarobe Errekakoekizanezik, berazahozkoinformazioa delaAzkuekdioena?. Beraz, Lekuonatarrenaezotedaahozkoa?
|
|
|
|
Esandako
guziaz gainera, Berdabiok kartzelan zegoen egoeran egonik, etabesteerremediorikgabedefenditzenzuenadefenditzenzuelarik32:, queen loqueselesimputanotienenculpaalguna?, berebertsoetanjainkoagatik ere aipatuko ezzukeenkontua, hainjuxtu,, moldetariyankontu, horixebai tzen. Ahozjasotakokontuguziekere, horixeerrepikatzenbaitute:, sekulan ezzuela aitortuizandudirufaltsuaegitenzuenik?. Nonjesusetikazalduda, orduan,, moldetariyan kontu?
|
|
|
Etabosgarren misteriohonekin bukatzeko, bestegaldettikibatdatorkit burura: berebakararrotzeanoraindik dirdiregiten duenbertsoederhau, zer gatikezotezuensartuJuanMariLekuonak1967anegindakoUsandizagadis ketxeko grabazio eder hartan?
|
Esatea
nahi nik. Oraindikpatentatu gabea omenzeukalakotz.
|
|
|
hori?. Hori ere Goizuetakomotiko gaizto honek,
|
esan
behar al du. Ai, hau pena eta pesalonbrea, nerea!
|
|
|
Baihorixe! Berexuriketalanisileanaritudena, erneibilidahorretanere. Eta, bidenabar
|
esan
, horranonikasizituenOnManuelekberemartingalatti kiak,(. Tambiénsecorrigieronbiotza paltsopor biotza gaizto, ysekulapor, como beineretambién dilijentziak por, asimasiak), geroberekantaeraoiar tzuarra sortzeko.Zenbat holako apezlan xuriotedagurekanta xaharretan! JainkoakbaaldakiJuanMari?...
|
|
|
Beste alderdinabarikisusmagarriaerebadu, bertakotu, beharhonek. Gogora dezagunlehentxeagoAndoni LekuonakberegutuneanOiartzungobi bertsioez
|
zioena
:
|
|
|
Berenez, R.M.AzkueetaAitaDonostia, herriarenahotikjasotakoaleun kakanta, xaloetabixigordetzen besterikezdirasaiatu, bereneskusartze, hu tsegite, etaguzi.Ezduteordea, halakoespariknabari.Etaitsuakereikusleza ke, OnManuelLekuonakezbezalakodiziplinaetajakinduria erakutsidutela kanta kontuotan.Horrezgainera, edo hobeki
|
esan
, bimaisuekiko espaeta gutiuste horrexegatikberagatik, lekuonatarrenixilpekoxurilanhoni, bestela kokrabelinusainadario:. Gukerabiltzen ditugun bertsioak... Etxeankantat zendugunbertsioak... Familianikasi etaburuzdakiguna... Gureak, berriz, osotasunbateskeintzen du?. Gaintxuriketa finekomaisulanhonetan, dena, etxekoa, da, dena, gurea, da.
|
|
|
1 0SABArenidaz lanak: Zuk
|
diozun
bezelahilaurretik, Kardaberaz taldearen eta GipuzkoakoDiputazioarenlaguntzaz, beraksailkatutaetagarbirapasataateraziranIdaz lan guztiakizenarekin12 liburu.Azterketabateginondoren, JuanMarikdiolanenbatzukfalta dirala.Dena delaiadenak etagarrantzitsuenak hor daude. Nolaeskuratu?
|
|
|
Zeindajatorrena? Zeinda osoena. Zeineketanolaerabaki. Puntuaipagarriak: 1) monetarenberririkezdutelaematen bertsoekSarobeerrekakoakizanezik, berazahozkoinforrnazioadelaAzkuek
|
dioena
; 2) Lesakakoaipamena, zureaurkikuntzaezkero, nahikogarbidago: elizanlanparen lapurreta eginzutela; 3) Benitorenlehenengo ahapaldia, neurriaeredesberdiñaduenez, bestebertso batzuetatik hartuadirudi; 4) Hirupuntukobertsoakdirela; berazohiturazaharraetazabaldua hirupuntukobertsoakegiteazela.
|
|
2007
|
|
|
Lagunkideen lanbideaz aipatzearekin jarraituz, hamalau legegizon ziren, hamabi mediku; zortzi artzibozain, historialari edo etnografo ziren eta lau funtzionario moduan ari izan ziren; baditugu bost enpresari, bi politika gizon, bi ingeniari, bi publizista, bi arkitekto, itsasgizon bat, margolari bat, diplomazialari bat, musikari bat eta militar bat ere. Kontuan harturik zerrendaturiko ehun eta hamahiru lagunkideetatik1 hamalauk bakarrik zutela bizibide ezezaguna,
|
esango
dugu maila intelektual handiko kideek osatu zutela aztertu nahi dugun La, tteren lagunartea, 1920tik 1944ra bitartekoa.
|
|
|
XIX. mendearen azken urte horietan ugarituz joan ziren integrismo katolikotik urruntzearen frogak,
|
esaterako
Leon XIII. Aita Santuak Frantziako katolikoei Errepublika onartzeko, horrela hobeto egingo zietela aurka erligiotasunaren kontra zihoazen legeei eta jarrerei. Larresoroko apaizgaitegiko orduko buruak, Arnaud Abbadiek, agindua onartzeaz gain, Eskualduna> argitalpen eliztiarraren bidez jakinarazi zien herritar euskaldunei Aita Saintuak agindutakoa9.
|
|
|
Izan ere, Juergen Franzkek
|
dioen bezala
: las narraciones esconden una triple ilusión.
|
|
|
Eskerrak eman nahi dizkiegu, nola ez, tesirako funtsezko iturriak eskaini dizkiguten orduko garaikideei. Informazio baliagarria eskaintzeaz gain, eskertzekoa dena, ez genuke
|
esan
barik utzi nahi lan hau osatzeko eta orokorrean ikerkuntza mailan burutu dugun lan interesgarriena, aberasgarriena eta politena izan dela. Eskerrik asko, beraz, goian aipatu ditugun elkarrizketaturiko guztiei.
|
|
|
Jomuga zehazturik, ezinbesteko zaigu kontuan hartzea Emilio López Adanek
|
dioskuna
, hau da: Ipar Euskadiren historia kontenporanea ikertzeko beharrezkoa zaigu horko Aintzineko Erregimena aztertzea18.
|
|
|
Baina
|
esan
dugun bezala, pentsamolde guztietako ekarpenak ditugu 1901eko kongresutik aurreragoko euskal eremu kulturalean. 1907an Julio Urquijo karlistak. Deustuko jesuiten katolikotasun militantepean hazitako legegizona?.
|
|
|
Eskualdunarekin batera hainbat eratako eduki eta irakurleak zituzten argitalpenak aztertu ditugu lan hau osatzeko, jadanik
|
esan
dugun bezala: Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne, > Eskualduna, > Eskualzaleen> Biltzarra, Revista> Internacional> de> Estudios> Vascos, Euskera, Gure> Herria, Bulletin> Musée> Basque> eta Aintzina.
|
|
|
Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkariari dagokionez, 1901eko azaroan izen bereko elkarteak sortu zuen, Hondarribian buruturiko bilera baten ondorioz. Bide batez,
|
esango
dugu Hondarribiko batzar hartan euskara zaindu eta hedatuko lukeen Euskal Akademia sortzeko asmoa ere bazutela, baina askoz beranduago arte, 1919an, ez zen zertu. Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari:
|
|
|
Xarrittonek hauxe
|
esan
digu Urricarrieti buruz: Seminarioko ikaskide gehienak bezala,. Action Française deitu frantses nazionalismo zorrotzenaren barnean hazia eta hezia izanik, bera euskal nazionalismo gogorrenera etorria zen.
|
|
|
Seminarioko ikaskide gehienak bezala,. Action Française deitu frantses nazionalismo zorrotzenaren barnean hazia eta hezia izanik, bera euskal nazionalismo gogorrenera etorria zen. Asko zor
|
dio
Iparraldeko abertzaletasunak gizon horri, Xarritton, P.: Alemanak eta Baionako Eliza(), Gerra> eta> Literatura>(), Eusko Ikaskuntza, 207 or.
|
|
|
1920an, ume denboran, poesia idazteari ekin zion Piarres La, ttek, Jean Saint Pierre Apaizgaitegi Handiko irakasleak bultzaturik49 Bide batez,
|
esango
dugu La, tteren hasierako asmoa Afrikara misiolari joatea izan zela, bertako hizkuntzak ikasteko; baina osasun txarra zela eta, Euskal Herrian geratu zen. Horrela, euskara ikasteari ekitea erabaki zuen50 1923an, apaiz ordena hartzeko gazteegia zenez gero, urte osoa eman zuen euskara ikasten, apaizgaitegian zegoen Inchausperen biblioteka txikian.
|
|
|
les> amidonniers> Tolosako auzora joan etorri ugari egin zuen La, ttek, bataioak eta ezkontzak etxeetan egiten, bertakoak Elizara hurbildu ere egiten ez baitziren. Badirudi eragina izan zuela garai hartan Mathieu irakasleak
|
esan
zionak:
|
|
|
Azkenez, Piarres La, tteren ekintza baldintzatuko duen pentsamoldeari buruzko argibideak ematearren, Jean Haritschelharren hitzei jarraitu diegu65; berak
|
dio
La, ttek ez zituela batere gustuko F. Krutwig, Julen Madariaga edota Luis Haranburu, materialismo dialektikoa sartu baitzuten euskal literaturan (La, tteren ustez materialismorik garatuena marxismoarena zen); arbuiatu egin zituen Kafka, Albert Camus eta Simone de Beauvoir existentzialista ezkorrak ere. Ostera, La, ttek Gotzon Garate eta José Azurmendi goraipatzen zituen, aurre egin baitzioten materialismo horri.
|
|
|
Pariseko Stanislas ikastegira joan zen gero eta, azkenez, Parisen ekin zion Zuzenbidea ikasteari. 1908an Donapaleun abokatu inskribatu zen, legegizon o?
|
zioan
inoiz ari izan ez bazen ere.
|
|
|
Azkenez, Ybarnégarayren kiroletarako gaitasuna, eta bereziki 1921ean Pilota Federazio Frantsesaren buru izendatu izana? euskal botoak erakartzeko egoki suertatu baitzitzaion79 Berriro
|
esango
dugu orduko gizarte euskalduna guztiz kontserbadorea zela eta antzinako euskal ohiturak eta bizimoldea iraunaraztearen aldekoa, hala nola, euskara mintzaira, kristautasuna eta pilota kirola. Ulergarria da, beraz, Ybarnégarayren arrakasta Euskal Herriko hauteskundeetan.
|
|
|
Laburbilduz, eta hasieran aipatu dugunez, Jean Ybarnégaray etengabeki izan zen aukeratua 1914 eta 1936 urteen artean Ipar Euskal Herriko hauteskundeetan. Hala ere, Ménouk
|
dioenez
, ez zen etengabeki aukeratua izan herritarren onerako burutu zituen ekintzengatik, Ybarnégarayk ezer gutxi egin baitzuen Mauleko herritarren txirotasuna gutxitzeko eta despopulazioa eteteko91 Ostera, Mauleko biztanleek Ybarnégaray aukeratzen zuten oso kontserbadoreak zirelako; Ybarnegarayren politika gustuko izan zuten mauletarrek, egitarau politikoaren oinarrietan zegoelako euskal nekazaritza ...
|
|
|
Libertés pour tous. Défense des intérêts agricoles115 Izan ere, errepublikazaleen Le> Réveil> Basquek jouait la carte de la modération pour rassurrer le conservatisme et les sentiments religieux de lélectorat116 Are gehiago, J. Diaz Nocik azaltzen duenaren arabera, Berdolyk ez zuen bere burua gorritzat hartzen (horrek erlijioaren eta jabetza pribatuaren aurkakoa
|
esan
nahi badu117), bakarrik errepublikazaletzat.
|
|
|
Ongi goaci! laster naski debruac beharco
|
dio
Jaincoari erran cer egin eta cer ez, Egia Errepublikaren eta Erligionearen gainean, 1887ko maiatzaren 15a.
|
|
|
Le> il> Basqueren arduradunek
|
esandakoaren arabera
, Le> il> ez zen helburu hutsarekin sortu:
|
|
|
Era berean, Elizaren Gobernuarekiko harremanak indartu nahiaz, Aita Saintuak Frantziako katolikoei agindu zien Errepublika onar zezaten, hobeto egingo zietelakoan aurka lege errepublikanoei. Larresoroko apaizek
|
esandakoa
bete zuten, horien artean Arnaud Abbadiek, Larresoroko apaizgaitegiko buruak, eta Jean Hiriart Urrutyk. Eskualdunan ere Erepublika onartzeko eskatu zieten irakurleei:
|
|
|
ordura arteko ohiturari jarraituz, Soubeletek apezpikuaren hitzak goratu egin zituen, Espainiako Errepublika arbuiatu, soldadu frantziarrak adoretu, etab. Piarres La, ttek ia zenbaki guztietan idatzi zuen Ebanjelioaz; liburu berrien aurkezpena ere egin izan zuen noizbehinka, P.L. sinaturik. Hala ere,
|
esan
beharra dago La, ttek ez zuela harreman handirik izan Soubeletekin; izan, ere La, tte aurrezalea zen eta abertzalea eta Ybarnégaray ultraybarnegaraista eta frantses frantsesa181.
|
|
|
Egia erran, ez zuen bethi errexa; bainan, hartuz geroz, ezin utzia zen. Bethi danik haren mintzaiari jaun aire bat atxeman
|
diot
... bihotzari edo sendimenduari baino nahiago zitzaion gogoari lotu, eta arrazoinka laket zuen188.
|
|
|
Izan ere, Euskal Herria alemanen menpean zegoen eta alemanen kontra agertu izanak astekariaren debekua eta lankideen atxiloketa ekar zitzakeen. Bide batez,
|
esango
dugu, gerra amaitu zenean, eta Alemania galtzaile gertaturik, Eskualduna> debekatua izan zela eta Arotçarena atxilotua.
|
|
|
Esanak
|
esan
, Eskualzaleen Biltzarra 1902an sortu zutenean, hainbat puntu zehaztu zituzten estatutuetan223:
|
|
|
Euskaltzaindiak argitaraturiko Euskerari dagokionez, artikulu gutxi argitaratu zituzten bertan, aldizkariak orri gehienak ematen baitzituen bileren bilakaera eta onartutako hizkuntz arauen berri emateko. Bide batez,
|
esango
dugu, 1924ko abenduaren 22an eskaintza egin ziotela Sebero Altuberi Euskera> Euskaltzaindiaren agerkariaz ardura zedin, agerkaria nola erreztu ta irakurgarriago egin litekeen txostena ere buru zezan eskatuz297.
|
|
|
|
Esan
dugun bezala, Euskerak lan gutxi argitaratu zuen; argitaraturikoak gai linguistikoez ari izan ziren. Izan ere, ohiko lankide bakarra izan zuen Euskerak:
|
|
|
Konkretuki RIEV ez hitz egin zuen La, ttek Gure> Herrian,
|
esanez
: bethi bezain azkar eta mamitsu heldu zaiku321.
|
|
|
Aldizkari berean idazteak ez du
|
esan
nahi lankideek harremanik izan zutenik; euskalzaleek burutu zituzten bilera eta ospakizunak izan ziren, ostera, elkarrekikotasuna eragin zutenak. Hain zuzen ere, Jean Etcheparek Piarres La, tteren aurkezpena Gure> Herrian egin zuen urte berean325, 1924an, aldizkari horrek dei bat zabaldu zuen lankideen artean Lapurdiko Getarian elkartzeko, elkarren arteko ezaguera egiteko garaia zelakoan:
|
|
|
Mayi Elissagueren aurkezpen ezin hobea egin zuen Jean Etcheparek,
|
esanez
:
|
|
|
Kontra egin zion Jean Saint Pierrek Camille Julliani, honek
|
esan
zuenean ez zegoela euskal arraza existitu zenaren frogarik; Saint Pierren erantzuna: Zertako ez?
|
|
|
Georges Hérrellek Vinsonez adierazi zuelarik: Presque toujours bien informé au point de vue bibliographique358, kasuren baten Vinsonek
|
esandakoaren kontra
agertu zen: J. Vinson dit à tort que lusage de ces enchèrtres est tombé en désuétude359 Vinson gramatikalariak zituen alde onak eta txarrak azaldu zuen Georges Lacombek ere:
|
|
|
Dena dela,
|
esan
beharra dago orokorrean aipaturiko intelektualen lan egiteko era eta emaitzak kritikarien gustukoak izan zirela.
|
|
|
Savant érudit382 eta très érudit et très informé383 deitu zuen Henri Gavelek. Baina Georges Hérelle izan zen goren eraman zituena Daranatzi zuzenduriko laudorioak, hau
|
esan
baitzuen:
|
|
|
–dun grand intérét?
|
esandakoarekin
guztiz ados ez bazegoen ere: les basques nont eu besoin de personne pour élaborer des règles de jeu et inventer des intruments391.
|
|
|
Remerciements... à Monsieur Pierre Dop396 bidali zituen Philippe> Veyrinek, eskainitako eskuizkribuagatik; Veyrinek
|
zioenez
, lHistoire de St Jean de Luz na pas de secret397 Pierre Doperentzat.
|