|
2000
|
|
|
Egiazko historiagileentzat
|
esan
beharrik ez nuke Nafarroari buruzkoan Arturo Campión-en Navarra en su vida histórica (1929) eta José Yanguas y Miranda-ren Historia de la conquista del reino de Navarra por el Duque de Alba, general del ejército del rey Fernando el Católico (1843) ezagutu beharrekoak direla gai hauetaz zerbait jakin nahi duenarentzat. Horietan lekukotasun zehatzez irakur dezakegu zein sartu zen indarrez, su eta gar, hainbat herritan heriotzak eginaz.
|
|
|
Gure herriak bere kultur ondarez duen edukirik garrantzitsuena euskara dela
|
esan
beharrik ez dut. Kontu horietan, bakoitzari bere izaera jatorrez datorkiona baita berezkoena eta naturalena.
|
|
|
(Op., c., 51 or.),. Sugarrak zaunkatuz? (
|
esan
beharrik ez dagozaunka egitea zakurrei soilik dagokiela, eta ez sugarrei; poetak hemen C tipologiazko metafora darabil).
|
|
|
Eta produktuaren kalitate artistikoari dagokionez,
|
esan
beharrik ez dago, ez zengehien baloratzen zen arloa. Adibidez, 1958an Bruselako Esposizioak ehun bat zinehistorialari ospetsuren artean egindako galdeketaren emaitzen arabera zinemarenhistoriako onenak omen ziren hamar pelikuletatik (ik.
|
|
|
beren kultur balio horrez gain, garbi dago benetako subironatasun ikur gisa jokatzen dutela nazioaren eszenatokian. Bestalde,
|
esan
beharrik ez dago, kontzientzia nazionala ez da gizakiak berez duen zerbait, heziketaren bidez beregan pizten den zerbait baizik. Gauzak horrela, kultura eta hizkuntza atal honen ardatz nagusi ditugularik, ikus dezagun zein den nazionalismoaren unibertsoan duten lekua.
|
|
|
Mesfidati aritu da, uzkur. Ez du atea zeharkatu, eta
|
esan
beharrik ez gonbidapenik ere ez digula egin barrura sar gintezen. Eta beno, argazkia erakutsi diot eta zirkinik egin barik erantzun dit" a, bai... aspaldi hil zen Paddy".
|
|
|
Edo bestela agian pentsatu zuen" koño, ba zergatik ez?", edo beharbada suposatu zuen ez zela hain txantxetakoa eta kanpotik (besteen begiradatik) argiago ikusten zela gure artean existitzen omen zen kimika berezia. Ez dakit nik ze arraio sartu zitzaion buruan, kontua da gau horretan (nahikoa hordituta,
|
esan
beharrik ez dago) bere ezpainen artean aurkitu nituela nireak. Ez dakit azaltzen momentu horretan pentsatu nuena, baina munduko irudi guztiak etorri zitzaizkidala esango nuke:
|
|
|
Sasoi hartarako,
|
esan
beharrik ez, leher eginda nengoen. Zenbat egun, zenbat urte, zenbat hilabete ziren han neramatzanak?
|
|
|
Beraz, erretolika guztia soberakoa zen, guztiz lekuz kanpokoa". Hori esanik, beste irudi bat egin zuen habanoaren keaz, irudi triste bat; eta, jarraian, eta ni umilatzeko asmo huts hutsarekin, krokodrilo sugejalearen irudia egin zuen alegia, ke irudigintzan non plus ultra modura hartzen den artelana, bikain egin ere, aitor dut;
|
esan
beharrik ez dago keinu jostalari fribolo honekin ikusle den denak patrikaratu zituela, atzera, Otsotzarmendi jaunak, eta txaloz eskuak txikitu beharrean aritu zitzaizkiola guztiak, Deere izan ezik, ezin konta ahala minutuz. Zer egin nezakeen nik egoera nola zegoen ikusita?
|
|
|
Antzerkigintzaren bidea ez da orain urte batzuetakoa bezain txarra,
|
esan
beharrik ez dago. Aurreko urteko joerari jarraiki, badirudi sendotze prozesua aurrera doala, ez arinegi, baina bai etengabe.
|
|
|
Kazetari horren albisteez jarraitzen nituen Euskal Herriari buruzkoak, batez ere europarrek zelan ikusten gintuzten jakiteko. Egunkari espainiarrak,
|
esan
beharrik ez dago, patetikoak ziren orduan ere.
|
|
2001
|
|
|
– Ikasle askok ezin izan dute esan Euskal Telebistako zein saio duten gustuko.Hori,
|
esan
beharrik ez dago, nahiko normaltzat hartu genuke, ikasleaskok ez baitute Euskal Telebistarik apenas ikusten. Dena dela, ez litzatekesoberan egongo programazioaren berri ematea ikasleei, beren gustuko saioakaurki ditzaketela ikus dezaten.
|
|
|
D: Lasai, jauna; ez dago
|
esan
beharrik ez baduzu...
|
|
|
Beste batzuek, berriz, nahiago izaten dituzte betaurrekoak begi estalkiak baino, hots, beren herriaren izaera eta egoera hobetu nahi lituzkete eta behar beharrezkoa iruditzen zaie horretarako huts eta bel  tzuneak ahalik argi eta garbien ikustea eta salatzea. Eta jokabide hau lehenbiziko haientzat,
|
esan
beharrik ez, izan daitekeen bekaturik larriena ez bada ere, ez dabilkio hagitz urruti.
|
|
|
Ez ginen, ordean, larregi kezkatzen ez artegatzen, hutsaldi hori laster betetzekoa genuelakotan. Laster betetzekoa,
|
esan
beharrik ez, politika bideetan barrena. Politique d, abord izan zitekeen gure ikurritza (horrela esaten zen, nik uste, erdarazko" lema"), baita frantsesez ez genekienena ere.
|
|
|
Mayans ekin eta, kontu garbiketan ari zen, ea zertan genbiltzan zorretan eta zertan ginen hartzekodun. Horrelakoetan agitu ohi denez,
|
esan
beharrik ez, zorrak soiltzera jo zuen, eta hartzekoak gehitzera.
|
|
|
Hitzaurre eder bat du liburuak(" Nondik eta nola") eta are ederrago den eskaintza.
|
Esan
behar ez nukeenik esatera ausartuko banintz, honelako zerbait esango nioke egileari: " Kanpora begira ageri zara beti zure idazlanetan, barren aldera baino areago.
|
|
|
Ez dira, gehienez ere, euskararenak, zenbait dialektorenak baizik. Eta dialekto horietan ere zeharo eta osoro betetzen ez direla
|
esan
beharrik ez. Zorrotzago eta zehatzago betetzen zirela lehen?
|
|
|
beharrezkoak eta nahikoak edo, giputz zaharrek ziotenez, aski diren adinakoak. Bigarrenak,
|
esan
beharrik ez, zorrotzagoak dira lehenbizikoak baino. Ez da aski gure hizkuntzaren batasuna euskarak iraun dezan, ez hurrik eman ere; ez da aski, baina premiazkoa da, batasunik gabe ez baitu iraungo, bizi garen oraingo eta biharko mundu honetan.
|
|
|
Ez karismarik eta ez ikazkinaren federik ez dugun Kanten ondoko batzuek besterik jakin nahi genuke. Kresala jaioterriko hizkeran (aski aldatuan,
|
esan
beharrik ez) idazteak berezko dirudi. Ez hain berezko, Aita Villasantek behin baino gehiagotan erakutsi duen legez, Garoan gipuzkera erabiltzeak, Oñati eta Oñati inguruko arazoak baititu kontagai.
|
|
|
Ikus, adibidez, P.B. Villarreal de Berrizen Maquinas hidraulicas de molinos y herrerias..., 1736 (1740an hilko zen egilea). Ez dago,
|
esan
beharrik ez, orduko fisika eta aldamenekoen gailurrean, baina bide onetik dabil, eta goiz gainera: bidea ona zela, diruaren eta indarraren aldetik (okerragoak orainago agertuko), geroak erakutsi du.
|
|
|
Horrelako pentsabideak hartuz gero, badirudi ez dugula beti, han bezain hemen, gizalan den kultura bere luze labur betean hartu beharrik, haren bakarkako agerpen edo itxura berezi bat aztertzeko egokiera eskuetan dugunez gero. Are gehiago,
|
esan
beharrik ez, kultur forma berezi horiek gureak direnean, ez besterenak. Hona, bada, tentazioa:
|
|
2002
|
|
|
Baina autoreari ospea eman zion obra,
|
esan
beharrik ez dago, Obabakoak (Erein, 1988) ipuin liburua izan zen. 23 hizkuntzatara itzulita dago, eta merezi izan ditu, besteak beste, Kritika Saria (1988), Premio Nacional de Narrativa (1989), I. Euskadi Saria (1989), European Literary Prize delakoan finalista (1990), Millepages Saria (1991) eta Pyrénées Atlantiqueseko Trois Couronnes Saria (1995).
|
|
|
Prozedura honekin, poetika eta ekarri bakoitzaren azalpena jatorri dituzten baldintza sozio historikoen argitan egitea dugu helburu. Edonola ere,
|
esan
beharrik ez dago atal honetan egungo literatur sistema soilik izango dugula hizpide eta, hori horrela izanik, denboran hurbilekoak zaizkigun testuak ulertzeko bakarrik suertatuko zaigula argigarri. Has gaitezen, beraz, oso gainetik bada ere, euskal sistema literarioa zehazten eta kritikak bertan lukeen garrantziaz gogoeta egiten.
|
|
|
Hots, liburu edo artikulu baten gaiak bitarteko muga kronologikoa gainditzen badu, zer puntutaraino sar daitekeen multzo honetan. Subjektibitateak,
|
esan
beharrik ez dago, toki handia hartzen du lan bat sartueta beste bat kanpoan uzteko orduan. Antzeko arazoa planteatu zitzaidan lanensailkapenari ekiteko orduan.
|
|
|
bada. ...gaiak alde batera utzita, kultura bakoitzak bere erara esaten ditu esatekoak (tonuak, jarioak, tempusak?), bere erara idazten ditu idaztekoak (puntuazio markak, esaldiak kateatzeko azturak, idazteko tabuak, eta abar), bere erara erakusten ditu ikustekoak (zelan mugitu gorputza mintzakidearen aurrean, zenbat urrundu hurbildu mintzekidearengana/ dik, zelan begiratu?), eta bere erara elipsatzen ditu
|
esan
behar ez direnak.
|
|
|
Hanka sartzea eta berriro sartzea.
|
Esan
behar ez diren hitzak, egin behar ez diren okerrak... Ezgauza haizela uste izan arte.
|
|
|
Sarari, aldiz, orduantxe gailendu zitzaizkion buruan zentzua eta sen ona, kontuak jada erremediorik ez zuenean: esan nahi baita errudun sentitu zela,
|
esan
behar ez zituen hitzak esan zituelako eta urrunegi joan zelako. Izan ere, nor zen bera Sergioren fideltasuna kolokan eta zalantzan jartzeko?
|
|
|
Muzin egin nion bekozko ilunez. Ez nion
|
esan
beharrik ez zela egokierarik onena halako zerbait kontatzeko, supituan konturatu baitzen bera ere egindako hanka sartzeaz. Barkamena eskatu zidan, eta isildu egin zen.
|
|
2003
|
|
|
Ur hornidura garrantzitsua dela
|
esan
beharrik ez dago. Etxeko landareetan bereziki premia handiagoa da, lurrinketa ere handiagoa baita.
|
|
|
" Bakearen aldeko eguna" da hau. Eta, nik
|
esan
beharrik ez dago, guztiok dakizue, ondo baino hobeto, bakerik eza zer dan, eta bakearen preminea ze gorria dan gure artean egunotan. Gure artean eta mundu osoan.
|
|
|
Gure Anderrek be beti izan dau bere ondoan eta inguruan" mariachi" ugaria ta fidela, zintzoa ta behargina, zintzorik eta beharginik inon bada. Euron izenik
|
esan
beharrik ez daukat, danon gogobihotzetan dagoz eta. Baina, bat aitatzekotan, zahar sarituen artera joan jakun bat aitatuko dot:
|
|
|
Indigena batek seinalatu zidan bidea; tipoak ulertu nire galdera, eta arras harriturik ni, euskaraz komunika nintekeela eta. Beraz, aurrera eta ezkerrera, tuneletik; kostatu egingo zitzaidala, oinez eta dema harriari tiraka;
|
esan
beharrik ez.
|
|
|
Herri hau harrizkoa da. Ozenago
|
esan
beharrik ez dago: " Pello gaixo dago, bai.
|
|
|
Domatek,
|
esan
beharrik ez dago, aurreranzko urratsa ematen du, eta bi lege multzo uztartzen ditu bere zereginean. Batetik, erromatar zuzenbidearen tradizio klasikoa, iturburuetan moldatua eta Erdi aroko juristek osatua; bestetik, zuzenbide naturalaren abiaburuan ere badago, arrazoiak eta ekitateak bide ematen diotelako zuzenbide aldaezina eta betierekoa formulatzeko, betiere Jainkoaren baitan kokatua.
|
|
2004
|
|
|
Hemen eztabaidaka, han burrukan; hogei azpian, hogei gainean, hauek negarrez, haiek kantatzen; neskak irrintzika, mutilak arrantzaka; andrak garraxika, gizonak orroaka; atsoak aitarenka, agureak onezkoak egiten..., ta haurrak geldi, isilik, harriturik. Ele makur, irain hitzak, laidozko berbak, nonnahi entzuten dira; nonnahi sastarkeria, zirikeria, zorakeria, zentzungabekeria, gangarkeria, ergelkeria, astakeria...,
|
esan
behar ez diren" keria" guztiak. (Babel gogoratu zait).
|
|
|
Honekin esan nahi da nazio gatazkak, klase gatazkak, sexu gatazkak, etab. dauden bezalaxe, hizkuntza gatazkak daudela, ez azaleko, behin behineko, edo horrelako zerbait. Noski,
|
esan
beharrik ez dago, borrokan daudenak ez direla hizkuntzak, hizkuntz komunitateak baizik. (...) Hizkuntza gatazkak gizarte baten egituratik jalgitzen direnak ditugu eta beroiek zuzen enuntziatu eta definitu ahal izateko, ezinbestekoa da egitura horre tan inplikaturik dauden interrelazioak, kontraesanez eta antagonismoez zeharkatuak, ezagutzea.
|
|
|
Ohar bat, badaezpada ere:
|
esan
beharrik ez dago noski euskaldun gehienen ama hizkuntza, hizkuntza minorizatua, ez dela hizkuntza nagusia izan, eta horrenbestez, ez duela lehen hizkuntzaren tasunik bereganatzen gizarteak esleitzen dion egoera diglosikoa dela medio. Bego, bada, horretan, argibidea.
|
|
|
Egia esan,, maitasuna? delako sentimendu hori argien eta sakonen sentitzendugu, sarri, sexuzko bikotekideekin(
|
esan
beharrik ez dago, nahiz sexu desberdinekoak nahiz berdinekoak izan). Kasu horretan, pertsona horrekin batera pasatu nahiditugu orduak; eta ordu horien portzentaia nabarmen bat bere gorputzaren kontaktuzuzenean igaro nahi dugu, sakontasun handiagoko edo gutxiagoko sexu harremanbatean.
|
|
|
Aipua sartzea beste egileren baten liburuko pasarte garrantzitsu bat hitzez hitz kopiatzeada. Hori egiterakoan,
|
esan
beharrik ez dago, argi erakutsi behar da beste baten hitzak direla. Alegia, zure ideiak eta aipatzen dituzunak bereizi behar dituzu, nahasmena ekiditcko etaargudioaren ulermena errazteko.
|
|
|
Berealatik bildu ziran boluntarioak. 1915 eko Urtarrillaren 25 ean Berlin’en zegoen (ixilpean,
|
esan
beharrik ez) lehendabiziko" ehiztaria" (hunek Harispe’ren" ehiztaria" k gogoratzen ditu). Segidan etorri ziran, multzo txikitan, gaiñerantzeko oldezko gudariak, eta Lokstedt’era bildu.
|
|
|
hainbeste mintzo zen, bai, non, neurriz mintzo zenean ere, neurriz kanpo ari zela baitzirudien. Eta
|
esan
behar ez zituen gauzak esaten zituen.
|
|
|
Eta inpunitatea diogu, EITBrenjarduna zaindu luketen Eusko Jaurlaritzak nahiz Eusko Legebiltzarrak, biek ala biek, horren aurrean orain arte ezer ere egin ez dutelako. EITBk aipatu jarrera izatearen ordez legea aplikatu izan balu, euskal zinemaren egoera egungoa baino askoz egonkorragoa litzakeela
|
esan
beharrik ez dago. Hori egin beharrean, ordea, ikus entzunezko autonomikoaren jarrerak betiko ildoari eutsi dio, hau da Ameriketako Estatu Batuen ekoizpen komertzialaren menpe segitu eta berezko erantzukizunak ukatu.
|
|
|
Haren ustez, filosofia orok hizkuntzaren kritika behar du izan. Gure ustez, haatik, filosofiak ezer baino lehenago eta ororen buru egiaren keta izan behar du, bilatze horretan etengabeko elkarrizketa kritikoan jardun behar dugula beste filosofo eta pentsalari guztiekin (zientzialariak barne,
|
esan
beharrik ez), hizkuntzaren kritika hutsetik haratago eta urrunago joanez.
|
|
|
Behaketen prozedurei buruz esan dezagun, labur beharrez, soziologiak, psikologiak eta antropologiak erabili ohi dituzten teknikez balia daitekeela etika, bere arlo espezifikora egokituz eta modulatuz. Psikologiaren tekniken barruan,
|
esan
beharrik ez, psikoanalisiaren teknikak ere kontuan hartzen ditugu, etikaren azterketa zientifikorako garrantzi handia baitaukate, gizakien motibazio inkontzienteak ezagutzeko bereziki.
|
|
|
Ildo beretik, halaber, gizakia jarduten eta jokatzen (obratzen) duen izaki bat dugu. Animaliek ere,
|
esan
beharrik ez, jarduerarik eta jokabiderik erakusten dute, baina beren jarduera eta jokaera instintiboak dira funtsean, egoera eta bizi baldintza ezberdinetarako egokitzeko ahalmen izugarria izan arren. Gizakiak biziraupenerako dituzkeen oinarrizko instintu edo senak (hots, genetikoki aurre programatuak) ukatu gabe, ezin uka daiteke sortzetikako sen horiek familia eta gizartearen kulturak aldenik alde zeharkatzen dituela eta sakonki hezitzen eta moldatzen.
|
|
|
Baina, mundu honetako gauza gehienak bezalaxe, ilusioa zen nire hasierako asmo hura. Zeren, nahiz asko saiatu, lumak ez baitaki goldearen moduan aurreratzen, ez baitu memoriaren lurra xuxen eta zehazki harrotzen, baizik eta desordenan, baldarki, esan behar direnak hondoratuz eta
|
esan
behar ez direnak argitara ekarriz. Memoria hauetan, nire bizitzaren materia azaltzen ote da?
|
|
|
Hori da dena. Besterik
|
esan
beharrik ez dago. Eta laburtasun berberaz erabaki dezaket festa hartan bi behioi egin zigutena.
|
|
2005
|
|
|
Gasteizko anaikortasun horren adierazgarria da 1873an Herranek, El Canton Vasco egunkaria sortu izatea bertatik Mateo Morazaren atxiloketa gaitzetsi eta batzar nagusietarako haren kandidatura bultzatzeko. Moraza,
|
esan
beharrik ez dago, karlisten aldekoa izateagatik atxilotu zuten. Baina Herran, adiskidetasunean horren irekia bazen, ez zuen horregatik konbikziorik galdu, eta gainerako liberalak bezala hiria karlistengandik defendatzeko milizia nazionalean aritu zen 1874an.
|
|
|
Telebistako eta Irratiko albistegietan, gaur? aditzondoa gehiegi erabiltzen dela
|
esan
beharrik ez dago. Mervin Block en hitzak aipatuz, Salvador Alsius ek (2000: 47) dio plaga edo izurritea dela kazeterien artean.
|
|
|
Begira gelditu zitzaidan une batez; besterik
|
esan
behar ez nuela ziurtatzean aulkiari begiratu eta eseri egin zen azkenik, oinak eserlekuak azpian zituen euskarrien gainean jarrita. Nik bere aurrean zutik jarraitu nuen, noizbehinka urrats batzuk emanez, burumakur.
|
|
|
Atarixan egongo nok,
|
esan
beharrik ez.
|
|
2006
|
|
|
Egungo mugikorrak benetako esku ordenagailuak dira, geroz eta funtzio gehiago dituzte, gehienetan horien berri ez badugu eta,
|
esan
beharrik ez, erabiltzen ez baditugu ere.
|
|
|
Babes hori jasotzeko lehenengo baldintza Izatezko Bikoteen Erregistroaninskribatzea da. Inskribatzea,
|
esan
beharrik ez dago, borondatezkoa da eta izaeraeratzailea du; beraz, inskribatuta ez dauden bikoteei ez zaie Legea aplikatuko.Hortaz, lehen bezala, izango dira oraindik hainbat familia unitate ez ezkontzarenaraudia ez eta egitatezko bikoteena aplikatuko ez zaizkienak.
|
|
|
Bada,
|
esan
beharrik ez dago Mendebaldeko kulturak izan duen bilakaera eta gaurko egoera horrela esplika daitezkeela: arrazionaltasun formalaren hedatze hazkorrak ertzetara bidali ditu bestelako kontsiderazioak, eta logika instrumentalak ostatu hartu du han hemen.
|
|
|
arrazoiaren erabateko garapenak miseria materiala gainditzea eta gizakiaren kondizio morala hobetzea, biak ekarriko zituela. Garai ilustratuari baikortasuna zerion alde guztietatik,
|
esan
beharrik ez dago: giza arrazoiaren garapenak posible den mundurik hoberenera eramango gintuen, betiere libreki funtzionatzen uzten bazitzaion.
|
|
|
Ihesi dabil. Hala ere, besterik
|
esan
behar ez zuela uste zuenean, berriz hartu du hitza. Errepideko argietan du galdua begirada, eta autoan egongo ez balitz bezala hitz egin du.
|
|
|
Zer eta agiri bat atera zuela udalbatzak," gure herrian gutxiengo antidemokratiko batek merkatari zenbaiten kontra antolatutako mehatxu eta erasoen kontra". Gutxiengo antidemokratikoa,
|
esan
beharrik ez dago, gu ginen. Eta mehatxu eta erasoak jasaten zituen merkataria, gure Hankapalo.
|
|
|
Zure antzerkiko lagunen batekin zatoz etxera. Neska lagunen batekin,
|
esan
beharrik ez. Idazten aurkitzen nauzu.
|
|
|
Hala ere, barneko sua ez da zuhurtasun hutsez itzaltzen, eta Bawtryko uhalgileak
|
esan
behar ez zituen hitzen batzuk esan zituen esan behar ez zituen lekuren batean, eta epailearen aurrera eraman zuten. Erretxindutako edo puritanoen garaian gorriak ikusitako norbaiten aurrera eramango zuten, agidanean, eta heriotza zigorra jaso zuen gizajoak.
|
|
|
Hala ere, barneko sua ez da zuhurtasun hutsez itzaltzen, eta Bawtryko uhalgileak esan behar ez zituen hitzen batzuk esan zituen
|
esan
behar ez zituen lekuren batean, eta epailearen aurrera eraman zuten. Erretxindutako edo puritanoen garaian gorriak ikusitako norbaiten aurrera eramango zuten, agidanean, eta heriotza zigorra jaso zuen gizajoak.
|
|
|
– Jeneralak Konstituzioko zortzigarren artikulua baizik ez du buruan –esaten zuen orduan Mikelek, algara artean. Mikel hau katxondo bat da,
|
esan
beharrik ez dago.
|
|
2007
|
|
|
Hubble ren teoria,
|
esan
beharrik ez, sendotuta gelditu zen.
|
|
|
Bidenabar,
|
esan
beharrik ez, Marteren inguruan sortutako mitologia faltsuaren ezeztapena burutzea. Schiaparellik 1877an espantu handiz aldarrikatu zituen, canalli?
|
|
|
Izan nolakoxea izan den, ez dio axola, baizik, nolabait esateko, haren teoria nola izan den ikusia: eta hau baldintza politiko eta historiko aldagarrien baitan dagoela,
|
esan
beharrik ez. Literatura latinora bagatoz, bera baita iturria, Volksgeist erromatarraren mamitzaile nagusia, jendarte augustotarrarentzat eta gero de fakto mendebalean segitu den historiarentzat, Virgilio izan da (Eneida propio epopeia nazional bat sortzeko xedeaz ondua da, Homero-renak edo ez bezala).
|
|
|
Nortasunak (rolak, estatusak, lehengo ohorea, eta abar) pertsonalizatu eta abstraitu egin dira: egoera edo ingurune jakin batean nor izatekobidea zena, besteekiko harremanetan izateko moduak zirenak, orain, antza, barnemin berezia dugu (horri,
|
esan
beharrik ez dago, indibidualizazio eta introspekzioderitzote). Hau da, lehen jardute mota edo estilo zena (berez, egoerari zegokiona), izate mota bilakatu zen Modernizazioarekin (norberari zegokion zerbait); eta orain, ostera ere, ari gara jarduteetara itzultzen (esan dut:
|
|
|
Goetheren izkribuetan, nazioa berdin noblezia edo behintzat jauneria legez, eta nazioa berdin estatua bezalako nazio ingeles, frantsesen alboan, nazio eskoziar, serbiar edo italiarra ez ezik (estatu gabekoak), posible baita orobat, «nazio florentziar» bat ere aurkitzea672, are, hark noizpait lasai asko «nesken nazio txundigarria» bera aipatzen badigu673, bistan daude nazio berbaren esangura kapritxosoak garai honetan, eta ez garai honetan bakarrik (jada latinez bertan baizik) 674 Haatik, nazioa esangura edo premiatasun berri bat hartuz doa modernitatean. 1768an Lessing-ek deritzo, alemanak «oraindik» ez direla nazio bat, nolatan nahi da Teatro Nazionalik? 675 Agian, Teatro Nazional bat izanez gero, alemanak nazio bat bilakatuko liratekeela esaka topatzen dugu Schiller 1784an676 Goethe-ren ustean ere, hala dio 1797an, alemanak alfer alferrik ari dira, inoiz ez dira nazio bat izanen (Iraultzaren adieran orain, herrijende burujabea) 677 (hala ere,
|
esan
beharrik ez, nazio alemana kontzeptua berak txitean pitean erabiltzen dizula). Madame de Staël ek, halaber, alemanak ez direla nazio bat, epaitu du bere bidaiakoan, eta alemanek ez dutela karaktererik678 Baina haiek Napoleon-en aurka armetan altxatu direlarik gero (M. de Staël liberala da eta Napoleon-en etsaia), erakusten ari direla, idatzi du bere iritzia zuzenduz, nazio bat direna?
|
|
|
«Wie könnte daher je ein Wort, dessen Bedeutung nicht unmittelbar durch die Sinne gegeben ist, vollkommen einem Worte einer andern Sprache gleich seyn?», ik. bol. V, 137, 138 Geroago (ik. III, 21) zer horietan ere hainbat diferentzia ohartuko du hizkuntza askotan (hizkuntzak,
|
esan
beharrik ez dago, denak ez dira beti kultur maila eta, nolabait esan, garai berdinetan egoten). Arazoa grekotik alemanera egoki itzultzeko zailtasuna (ezintasuna) da.
|
|
|
Askotan gure hizkuntzatik irten ere gabe. «Zerbait ustela dago Danimarkan» ingelesez
|
esan
beharrik ez dago, edo «ez egin besteri, zeuri egitea nahi ez duzuna» grekoz edo latinez, horiek behar bezala erreferentziatzeko euskaratik landako munduetan.
|
|
|
Ez guk, hizkuntzak pentsatzen duela, esaldia, maiz irakurtzen da:
|
esan
beharrik ez, zuzen ulertuta, zuzena izan daitekeela.
|
|
|
Dena den,
|
esan
beharrik ez, Kant baitan badagoela bestelako subjektu edo ni moral bat, librea, erantzunekoa, hemen orain aintzat hartzen ez dena.
|
|
2008
|
|
|
Guk horixe bera hizkuntzarekin egiten dugu. Askotan berba egiten dugu ezer
|
esan
beharrik ez dugunean, igogailuan gaudenean adibidez, asko kostatzen zaigu isilik egotea. Hizkuntzarekin norberaren egoera emozionala, identitatea eta beste hamaika gauza komunikatzen ditugu.
|
|
|
zoaz lehendabizi bost urtez Afrikara, txiroak laguntzera, sartu gero etxe horretan eta irakurri ahal dituzun liburu guztiak (hizkuntza guztietako literatura gomendatuko nioke) hartu ondoren Biblia eta bota beste bost aztertzen. Orain prest zaude mistika judutarrarekin hasteko(
|
esan
beharrik ez dago, ez dut ideiarik ere mistika judutarraz). Horretan beste hamabost urte emanen ditugu.
|
|
|
Euskarak,
|
esan
beharrik ez dago, dialekto edo euskalki batzuk, barietate ezberdinak alegiak, baditu. Horietatik batzuek lortu dute historian zehar barietate idatzia edo" literarioaren" estatusa (Campión), beti ere kodetze baten bidez prestigiozko hizkuntzaren mailara iritsi dira.
|
|
|
Beñardok, izan ere, bazuen barne jario ezin oparoago bat, edo hitzez eta irudiz osatutako ibai bat, bestela esanda, etorri handikoa, hitzek eta irudiek handiago egin zezaketena eta bidean harrapatzen zituèn guztiak, gogoa eta borondatea, adibidez? arrastatzen zituena, uholde batek bezala, eta orduan
|
esan
behar ez zituenak esaten zituen, nahi gabe.
|
|
|
Nahita jarri dut sutan, eta ordubete baino lehen, esan didanez, abordatu egingo gaituzte. Gure aldean asko dira, hori
|
esan
beharrik ez dago, baina guk babestuta egingo dugu borroka, eta diziplinaz, edo hori esango nuen behintzat duela minutu bat. Dudarik ez daukat astindu ederra emango diegula, hala nahi baduzue.
|
|
|
Bizia salbatzeko batere borrokarik egin gabe eroriko nintzatekeen beharbada, ez balitz bat bateko egonezin hura nitaz jabetu, eta burua jiratzera behartu. Krakatekoren bat sentitu nuen agian, edo begi ertzaz bere itzala ikusi nuen mugitzen; agian katuarena bezalako sena izan zen; baina
|
esan
beharrik ez dago jira nintzenean hantxe neukala Hands, niganako bidearen erdia eginda, daga eskuineko eskuan.
|
|
|
< < Amak berehala deitudio. Orken gizartean, gazteari gauzak bi aldiz
|
esan
beharrik ez dago!
|
|
|
Kultura horrek beti eta derrigor esangura politikorik ez bazuen ere, erraz identifikatzen zen espainolismoarekin. Hola, adibidez, 1919an Mutrikun diputatu maurista bati egindako omenaldian, kaleetan espainiar banderak jarri eta harrerazko manifestazio bat antolatu zen, haren buru «una españolísima extremeña» jarriz, zeina «iba ataviada de charra» eta pasodoble baten doinuari segituz ibiltzen baitzen392 Mauristak,
|
esan
beharrik ez dago, Errestaurazioko Espainia ofizialaren defendatzaile eta euskal autonomiaren aurkakoak ziren.
|
|
|
Erlijio oro funtsatzen da naturaz gaindikoarekiko fedean, jakina. Erlijio katolikoari dagokienez,
|
esan
beharrik ez dago, Jainko ahalguztidun baten existentziaren eta haren errebelazio mirarizkoen sinestean oinarritzen dela. Biblian eta bereziki Ebangelioetan biltzen dira katolikoen naturaz gaindiko fede gai eta errebelazio kasu nagusiak.
|
|
|
Hola, 1909tik Bizkaitarra Bilboko astekari jeltzaleko plantillan sartu zen,. Kirikiño? ezizena aurrenekoz hartuz484 Aldizkari hau,
|
esan
beharrik ez dago, gaztelaniaz zegoen idatzita ia osorik, baina bazuen euskarazko atal bat, Bustintzaren ardurapean hain zuzen. Bertan, beraz Bustintzak kazetaritza arloa sabindar euskaraz landu zuen hainbat urtez.
|
|
|
Soilik Garibai edo Axular moduko euskaldun ikasi eta ibiliek aipa zitzaketen muga horiek zehaztasun handiagoz. Eta
|
esan
beharrik ez dago, Euskal Herri linguistikoaren lurraldetasun honek, ideologia kantabrista indartzetik haratago, ez zuela inolako errelebantzia politikorik. Politikoki garrantzia zuen lurraldetasuna, probintziena, printzerriena eta monarkiena zen.
|
|
|
Halaber, Azkuek 1918an esandako «conservo la cordura suficiente para preveer» esaldiak, zentzu komuna izan baduela baieztatzearen adiera izan dezakeen arren, orobat iraganeko aurrekariren batetik irakaspenak atera zituela pentsarazten du; eta, dudarik gabe, 1898ko gertaerek aukera handiak zituzten aurrekari hori izateko. Edozein kasutan, 1918ko hitzaldiko Antillen pasartearen interpretazioa hau,
|
esan
beharrik ez dago, hipotesi bat da. Probablea, baina ezin baiezta daitekeena.
|
|
|
Bera gabe bertan behera geratuko zen erakundeak berriro ateak ireki zituen. Dinamika berria,
|
esan
beharrik ez dago, izugarri ahula zen, baina hala ere dinamika bat zegoen: hileroko batzarrak, euskaltzaleentzako bilgunetxo bat, Akademiako biblioteka irekita?
|
|
|
Bestela, gerta daiteke eta sarri gertatzen da gaur, euskalkien aitzakiaz hizkuntzaren barnean hesiak gero eta gogorrago bihurtzea, elkarganatu beharrean bata bestetik urrunduaz joatea. Eta joera zatikatzaile hori Euskaltzaindiak ez dezakeela onar
|
esan
beharrik ez dago.
|
|
|
Araudi horrek boto eskubidea kendu zien irakurtzen eta idazten ez zekitenei; 40 biztanletik gorako herrietan, errentarik altuenak zituzten lehen 40ek baino ez zuten boto eskubidea, gehi errenta zuten gainerakoen hamarrenak. Sistema hau 1845ean moderatuek udal hauteskundeetarako egindako legean oinarritzen zen, eta iraultzaren oinarriekin kontraesan nabarmenean zegoela
|
esan
beharrik ez dago. Egia esan, karlistentzat ere kontraesankorra zen udal hauteskundeak sufragio orokorraren bidez irabaztea, pentsaeraz auzokide hautagaien sistema defendatu behar zutenean.
|
|
|
Beñardok, gainera, bere mihia zuen, eta mihiak galtzen zuen, beste mihidunak baino maizago: Beñardok, izan ere, bazuen barne jario ezin oparoago bat, edo hitzez eta irudiz osatutako ibai bat, bestela esanda, etorri handikoa, hitzek eta irudiek handiago egin zezaketena eta bidean harrapatzen zituèn guztiak –gogoa eta borondatea, adibidez– arrastatzen zituena, uholde batek bezala, eta orduan
|
esan
behar ez zituenak esaten zituen, nahi gabe.
|
|
|
" Ez da sorginetan sinistu behar, baina ez da
|
esan
behar ez direnik ere". Hala zioten lehengoek eta halaxe diot neuk ere sorginez, jainkoez, elektroiaz, energia kosmikoaz, jaio aurreko eta hil ondoko biziaz edo unibertsoaz, kasu espektakular batzuk besterik ez ateratzeagatik.
|
|
|
Letra hilari merezi ez zuen ohore bat emanez jaio zen" literatura". Ahoz
|
esanari
behar ez zuen intsentsu bat emanez atera zuten gero" ahozkotasun" ezin erredundanteago hori. Ahozkotasuna:
|
|
|
Euskarazko herri ipuin batzuetan" gaizkin" izeneko zomorro edo auskalozer batzuek jendeari lagundu egiten zioten bestela ezin egin zitzaketen lanetan (heriotza atzeratzeko ahala ere ba omen zuten bakarren batzuek). Bestalde,
|
esan
beharrik ez dago hobe beharrez zenbat kalte egin den munduan.
|
|
2009
|
|
|
Bai, horixe! Gauza hauek
|
esan
beharra ez da batere gozagarria, espainolismoaren indarra gero eta errotuagoa denean. Haatik, ez dago atzera egiterik, eta Txillardegik orduan esan zituen gauzak, berriz ere esan beharra dago.
|
|
|
Aspalditik lankide eta adiskide, Jose Luis Albarez Enparantza Txillardegi nor den
|
esan
beharrik ez dago. Zure aditzea zabala da Euskal Herrian eta baita hemendik kanpo ere.
|
|
|
Nik neuk ez nebazan ezagutu. Baina pepe eginda biziko zirala
|
esan
beharrik ez dago. Halako jauregi ederrean!...
|
|
|
Eta, kostaz baina, heldu jaku gure Peru etxera begigorri eta guzti. Josepa oso poztu zala
|
esan
beharrik ez dago. Ahokadea eukan makala bigarrenez be!
|
|
|
Hirurtearen ondoren larri samar ibili dute, baina Aita Probintzialak nahiago izan du onezkoak onez egin. Antikonstituzionalistak ere ez direla falta izan,
|
esan
beharrik ez: Aita Txorroko donostiarra, sermolaria; Aita Maestro gasteiztarra, teologiako profesorea, autorea titulu aski esanahitsuko. Dios y España por Fernando VII. Oración panegírico gratulatoria?
|
|
|
edo gizakundeak) tenpluetako aberastasunetan, are gehiago kultu etxetiar eguneroko arruntean, antropomorfismoa xokagarriraino da erabatekoa. Jainko grekoen natura eta jokaera antropomorfoaz deus
|
esan
beharrik ez. Jainkoa gizon emakumeen hurbil dago, ez da arrotza.
|
|
|
Azkenean, Arrutiren Euskal Herria eta jendea(, pueblo que trabaja y reza?,, de fe sincera y de trabajo honrado?) 52, euskaldun fededundar? purua da,
|
esan
beharrik ez dago. Euskal jatortasun eta garbitasunaren babesa dira mendiak berak 53. Euskara galtzen den lekuan, fedea ere galdu egiten da 54.
|
|
|
Jainko horrek ez du derrigor Orbelaungo Jose eta Anastasiarentzat balio gura izan behar. (Alderantziz berdin balio duela,
|
esan
beharrik ez: Anastasiaren Jainkoak ez dauka zergatik balio gura izan Einsteinentzat; alegia, ez Jainkoak eta ez ateismoak izan daitezke denak edozeinentzat berdinak).
|
|
|
–Zurbiltasun hori, berriz.
|
Esan
behar ez nuena esan dudala iruditzen zait, edo beharbada egon behar ez dudan lekuan nagoela?. Irratitik, esan nahi dut.
|
|
|
zure mina nire mina da, badakizu. Eta lotsa naiz,
|
esan
behar ez nizkizunak esan nizkizulako, baina zuk ere ez zenidan beste aukerarik eman, haserretzeko moduko gutuna idatzi baitzenidan, Vladivostokeko kontu horiekin, jolaserako deia izan ezean. Baina ongi entzun:
|