|
2000
|
|
|
Bestalde, irratigintzan,
|
esan
aditza oso aipatua denez gero, komenigarria litzateke noizean behin aditz baliokideak jartzea:
|
|
2001
|
|
|
Eztabaida osoa ikusi nahi duenak: Haranburu Altuna," Mitxelenaren tristura" (Anaitasuna 1973/02/15); Mitxelena," Iparragirre abilla dala askori
|
diot
aditzen (An. 1973/03/15); G. Aresti," Peru Abarkaren alienazioa" (An.
|
|
2002
|
|
|
dio adizki jokatuak bi dira, homografoak: laguntzailea eta
|
esan
aditzaren forma trinkoa. Batari zein besteari, la atzizkia eranstean bueltatuko digun informazioa, halere, bera da:
|
|
2003
|
|
|
" Iparragirre abila dela/ askori
|
diot
aditzen eskola ona eta musika/ nori oyekin serbitzen. Ni enazu ibiltzen kantuz dirua biltzen komeriante moduan.
|
|
2008
|
|
|
markarekin, kasu horietan agertzen ez denean beti pro drop fenomenoaren ondorioz izango baita. DU eta
|
DIO
aditz laguntzailea markatzen ditu gunean, ordea, absolutibo markatzeko bi aukera izango ditugu: –X?
|
|
|
Ondorioztatu> edo
|
esan
aditza ikusi bezain laster, > konplementatzailea igar dezakegu. Mendeko perpausaren aditza aurreratuz, are segida eraginkorragoak lor ditzakegu:
|
|
|
[" Esaidazu hori berori aditzekin."] Esaidazu zer den libertatea, baina
|
esaidazu
aditzekin; edo identitatea, edo ekonomia, edo garapena, edo nineuneroni, edo... zernahi. Ez didazu esango, ez duzu asmatuko.
|
|
2009
|
|
|
Batetik, «elementu semantikoak», hots, esanahiari dagozkionak; adibidez Bidea, Modua, edo Oinarria. Bestetik, «azaleko elementuak», edo esanahia antolatzeko hizkuntza bakoitzak erabiltzen dituen tresna linguistikoak;
|
esaterako
aditza, mendeko perpausa, satelitea eta abar. Elementu semantikoen eta azaleko elementuen arteko harremana ez da banan banakoa, hau da, elementu semantiko bati ez dagokio beti azaleko elementu bakar bat eta alderantziz.
|
|
|
Hitz ezin konkretuagoekin emanak zeuden laurak, baina alabak osoro identifikatzen ez. Ezagutzen zuen, jakina,
|
esan
aditza. Ezagutzen zituen gainerako hitzak ere, baina izenordeak eta juntagailuak dira, ulertzen ez zituen hitzak baino konkrezio gutxiagokoak izatez.
|
|
2010
|
|
|
NAHI IZAN, JAKIN, SINISTU, AHAL IZAN. Bestalde, enuntziatzaile kideari ez zaio
|
esatezko
aditzen esleipenik egiten. Enzun arretarequin dagokio, erabat paper pasiboan hartzaile huts da:
|
|
|
a.3) Berbaldi ekarriaren markoa osatzen duten elementuak oso aintzat hartzekoak dira. Horra hor, sarrera aditza,
|
esatezko
aditzaren kokakunea, ispilu jokoa, tipografia alderdiak (kakotxak eta kurtsiba), latina eta elementu axiologikoak;
|
|
|
Hala, topa ditzakegu komunikazio aditz batzuk, aipuari sarrera eman ez ezik, informazio bat edo iruzkin bat gehitzen dutenak ekoiztutako hizkuntza jardueraren gainean. Esanahiari lotutako ñabardura horiek direla-eta,
|
esatezko
aditz batzuk ugariago dira ZuBen eta beste batzuk ZeBen; esaterako, kontatu, erakutsi, aitortu errazago lotzen dira ZeBerekin.
|
|
|
|
Esatezko
aditza, bukaeran eta erdian ez ezik, hasieran ere jartzen du sermoilariak. Aditzaren politika oso bat dago esataria A, B edo C barrutikoa izan (gogora bedi A barrutia ortodoxiari dagokiola. Biblia, patristika, kontzilioak, eta abar?
|
|
|
Eztaquizue, > gisako egiturak egitean. Egitura hauetan segmentu bera errepikatzen da
|
esateko
aditzaren ezkerretara eta eskumatara:
|
|
|
Adibide horietan, ikus daitekeenez, bi gertakari jasotzen dira: batetik,
|
esatezko
aditza tarteki posizioan dago; bestetik, segmentu zati bera ezkerrean eta eskuman azaltzen da. Errepara bedi latinezko testuan ez dela lehen segmentua errepikatzen; beraz, esatariak berak sartua da.
|
|
|
Ondoko adibideetan ez da
|
esatezko
aditzik agertzen, ez eta iturriaren gaineko erreferentziarik ere; hala ere, aipua dela salatzen dute beste elementu batzuek: kurtsibak, deikari edo apelatibo baten presentziak, osagai deiktikoen presentziak, prosodiak agian?
|
|
|
BEren hizketa egintzak markatzen ditu
|
esatezko
aditzak, eta eskuarki, hizketa egintza positiboak markatzen dira soilik. Hizketa egintzek (aldarrikatu, > otseguizu, > eracutsi, > adierazi, > aditzera> eman?) aldeko balioespenak dira.
|
|
|
Eta metaforatzat har genezakeen sare oso baten baitakoak, beti ere multzo baten aldera lerratzen baitira, eta hizketa egintza osoago eta orokorrago baten adierazle puntualak baitira. Horrela esan (oinarrizkoena eta orokorra) esaten diGU bihurtzen da, etab. Garatze desberdinak izan ohi ditu
|
esan
aditzak, ikusi dugunez, abiaburua nor den arabera.
|
|
|
|
Esatezko
aditzen analisi linguistikoa egitean, ikusi dugu aditzok kokapen desberdina izan dezaketela enuntziatuan: hasierakoa, tartekoa eta bukaerakoa.
|
|
|
Sermoietako esatariak ez die aipu batzuei inolako aukerarik ematen aditza bukaeran kokatzeko, bereziki hereje eta exkomiku esparrukoei, Elizatik kanpokoei alegia. Horrelakoetan,
|
esatezko
aditza, badaezpada ere, hasieran jarriko du iragazki bezala. Kontuak argi eta garbi hasieratik bertatik.
|
|
|
Talde honetako aipuetan, noizean behin, baina oso gutxitan, aditza tarteki posizioan agertzen da. Posizio hori beti ere
|
dio
aditzak betetzen du. Ohikoa zen latinez ait, inquit aditzekin gauza bera egitea.
|
|
|
Ispilu jokoa erabili dugu izendatzeko
|
esatezko
aditzaren ezker eskumatara segmentu bera errepikatzea. Joko hau, alde batetik, zuzeneko berbaldietan da ohikoena; beste alde batetik, abiaburuko berbaldian ez dago errepikapenik.
|
|
|
Exklusio hau, ikusi denez, elementu linguistikoetara hedatzen da: gertakari eta mekanismo zenbait ez daude presente (berbaldi zuzenez ez dira inoiz ekartzen,
|
esatezko
aditza beti hasieran...). Orobat, indar handia dute elementu axiologikoek, hasi lexikotik eta gainerako elementu diskurtsiboetaraino.
|
|
|
Izan ere, ikuspegi enuntziatibo batetik, erraza da asmatzea non kokatzen diren sermoietan balioak eta kontrabalioak, eta erraza da erakustea nola deitzen dioten mekanismoek eta estrategiek batak besteari. Prediktibilitate handia dago hizkuntza mekanismo eta estrategia diskurtsibo batzuen distribuzioan; esate baterako, non egongo den
|
esatezko
aditz bat bukaerako posizioan, aditz bat nori> morfemarekin, segmentu bat sarrera aditzaren ondoan errepikaturik ezker eskumatara, formula bat (ala bezala dionez). Areago, sermoiak arreta pixka batez irakurtzen dituenak, aurreikus dezake kurtsiba bat edo ZuBe zati bat.
|
|
2011
|
|
|
Legein grezierazko aditza aipatutakoan,
|
esan
aditza bezala agertu behar dugu bere itzulpenean; eta komunikazio horren unean, oraintxe aipatu dut nola esatea, eta arlo horretan, zer esaten dugun.
|
|
2012
|
|
|
Gure corpusean gehienak
|
esan
aditzarekin osatuta daude eta adieraren aldetik, badirudi moduzkoa dela, baina E1 oinarrizko enuntziatuaren gauzatzeko moduarekin zerikusi gutxi duena. Esatearen ekintzari egiten dio erreferentzia, besteren esateko modua da aditzera ematen duena; enuntziazio mailari dagokion informazioa, bete betean.
|
|
|
C tipoan, ordea, aditzaren flexioak menderagailuaren marka formala darama, eta alde horretatik, itxuraz, mendeko perpausaren aurrez aurre geundeke. Gure hipotesia da holakoetan ere, enuntziatu parentetikoak ez duela E1 oinarrizko enuntziatuarekin mendekotasun harremana gauzatzen, goragoko edo gainetik dagoen
|
esan
aditzaren mendekoa ez bada:
|
|
|
Verba dicendi edo komunikazioko edo
|
esatezko
aditzak, oro har, gizakien hitzezko egitateak azaltzen dituzten aditzak dira, baina ez guztiak: bereziki komunikaziokoak diren haiek baizik; hau da, zerbait transmititzeko edo helarazteko intentzioa duten haiek.
|
|
|
Honenbestez, corpusean, verba dicendiesan direlakoen artean?
|
esatezko
aditzak(, irakurri, aitortuuste izan...) ez ezik, baditugu iritzi aditzak(, iruditu, iritzigoraipatu...), balio positiboko aditzak(...), balio negatibokoak (kritikatu), aginduzkoak (agindu, galarazieskatu) eta eskaerazkoak() ere.
|
|
|
b) Zuzeneko aipua
|
esan
aditzaren osagarri zuzen bezala
|
|
|
enuntziatu parentetikoak maiz aski enuntziazio mailari zuzendurik agertzen dira. Ikusi besterik ez dago
|
esan
aditza daramaten adibideak, edota adierazi, aipatu, norbaiti buruz ari etab.
|
|
|
aditzaren mendekoa ez bada. Hau da, hor, harreman horretan, isilpean edo estarian beste aditz bat badelako ustea dugu, esanen kidekoa edo den aditz abstraktu bat, hain zuzen ere; eta enuntziatu parentetikoa
|
esan
aditz horren mendekoa da, ez E1 oinarrizko enuntziatuko aditzarena. Alde horretatik, esan genezake atal honetan bilduko ditugun enuntziatu parentetiko guztiek makroegiturako enuntziazio mailan eragingo dutela.
|
|
2014
|
|
|
Xehekiago aztertze aldera, bana dezagun
|
zionagu
aditz inflexioa morfemazmorfema:
|
|
|
Erabilitako metodologiaren azalpena emateko,
|
esan
aditza baliatuko dugu.Behin aditza aukeratuta, ikus dezagun zehazki nola eman ditugun metodologiakopausoak.
|
|
|
Aditzaren agerpenak PB VNk ematen duen informazioari jarraiki etiketatzendira. Ikusi dugunez, bai lehen adieran baita bigarrenean ere, ingelesezkoeta euskarazko aditzen egitura sintaktiko semantikoak oso antzekoak dira.Horrenbestez, informazio hori guztia baliatuta
|
esan
aditzaren corpusekoagerpenak etiketatzeko prest gaude.
|
|
|
Agindu edo eskatu aditzekin ez bezala,
|
esan
aditzarekin subjektu isilakirakurketa askea du. Hots, irudi luke euskara estandarrean produn TZEKO perpausakere posible direla, PROdunekin alternantzian.
|
|
|
Zehazkiago, (25) ek iradokitzen duabsolutibozko edo datibozko TZE argumentuak bezala, TZEKO perpausak izaerabikoitzekoak direla berez. Horrela, perpaus nagusiko aditz hautatzailearen ezaugarrilexikoen arabera, edo kontrol egiturak (eskatu eta agindu aditzekin) edo produnegiturak(
|
esan
aditzarekin) lirateke.
|
|
|
Hala ere, itzul gaitezen orain «erdialdeko aldaera laxoa» deitu dugun horretara. (25) eta (28) ren arteko kontrasteak euskara estandarretik errotik urruntzen delairadokitzen zuen. Baina orain,
|
esan
aditzaren kasuak aldaera laxoa bestelaikusarazten digu. Hau ez da gehiago hain harrigarria:
|
|
|
Zentzu horretan, interesgarria da ikustea beste hiztun batzuek kontrakonorabidea hartzen dutela. Horrela, ekialdeko hiztun batzuek
|
esan
aditza kontrolpredikatutzat dute. Aldaera horretan (29) ko esaldia (30) en bezala itxuratu beharkogenuke beraz (desberdintasun lexikoak alde batera utziz) 4:
|
|
|
giltzarien oharrak goitik behera ahultzen du guztiz sendoa eta irmoa zukeen mezua: alegia, arauak betetzera ez da inor behartzen, betetzeko zina egin zutenak ere ez; aditzaren puntuan hitzez hitz
|
dio
aditzaren azalpena bi autoreena dela, eta horretaz ez dela deus erabaki; erabakiek, bestalde, urte eta erdiko eperako bakarrik balio dute, idazleen ekarpen berriekin Mitxelenak erabakiak hartu arte, alegia. Eta epe horren buruan Mitxelenak hartuko dituen erabakiekin Kutxa ren edizio berri bat egitera behartzen du argitaletxea.
|
|
2015
|
|
|
Hitzordua egin duzuen kafetegian ikusi duzu zuri bostekoa emateko eskua luzatzen, eta gero sorbaldan ukalditxo adeitsua ematen. Solas bizian ikusi duzu, bera hitz egin eta hitz egin, eta zu isilik, hark
|
esandakoak
aditzen. Lotsa eta damu arrastorik gabe ari zaizu, ezer gertatu ez balitz bezala, hamabost urte lehenago zuk zeneukan tailer mekaniko xumea handitzea eta, tailer hobea izateaz gain, kontzesionario ere bihurtzea proposatu zizunean bezala.
|
|
|
|
Esatezko
aditzak erabiltzea
|
|
|
Ez dut
|
esaten
aditzen eta entzuten duenik liluramenduaren gorenean denean (gorenean diot, ahalmenak galdurik daudenean, Jainkoarekin bat eginik daudelako), orduan ez baitu ez ikusten, ez entzuten, ezta sentitzenere, nire iritziz; baina, aurreko bat egitezko otoitzean esan nuen bezala, arima Jainkoagan guztiz eraldatze honek gutxi irauten du; baina irauten duen horretan ez da sentitzen inolako ahalmenik, ezta e...
|
|
|
|
Dio
aditz laguntzailean, kategorian, hiru elementu daude: emaitza (RESULT), norabidea (DIRECTION) eta aktiboa (ACTIVE).
|
|
2016
|
|
|
|
Esatezko
aditzak erabiltzea
|
|
2021
|
|
|
Era berean, ez da anbiguotasunik sortzen eskuarki
|
esan
aditzaz osatutako birformulatzaileak (bestela esanda, beste era batera esanda, beste modu batera esanda, beste hitzetan esanda...) koma pareaz ematen badira. Izan ere, halakoak ere atal birformulatzailearen hasieran jartzen dira gehienetan birformulazio partzialetan:
|
|
|
43.7.8b Beste alde batetik, enuntziazioari loturiko esapide birformulatzaileak ditugu,
|
esan
aditzaren bidez gauzatuak: erran nahi baita, bestela esanda, beste era batera esanda, beste modu batera esanda, beste hitz batzuetan/ batzuekin (esanda), beste hitzetan/ hitzez (esanda).
|
|
|
Adibidez, gidatu eta murgildu aditzak adierazteko gidatu joan eta murgil joan edo murgil egin esango lukete hurrenez hurren. Datu horien aurrean, zaila izango litzateke
|
esatea
aditz kategoria" lexikoa" dela jingulueraz; izan ere, aditz kopurua oso mugatua da. Gainera, murgil joan bezalako predikatu konposatu batean, eduki semantikoa joan aditzean baino gehiago, aditzezkoa ez den beste elementuan dagoela dirudi, alegia, murgil ale lexikoan.
|
|
|
ez jakin faltaz, adinetara heldu faltaz, eskuaraz izkiriatu faltaz, arta hori izan faltaz... Ebanjelioan zer
|
dion
aditzen eztuenak, latinik ez jakin faltas, otoitz egin brazo Iesu Kristori (Beriain); Hau heldu da, Eskualdunek[...] eskuaraz iskiribatu faltaz (Etxeberri Sarakoa). Oso egitura emankorra da.
|
|
|
3 Oinarria esan aditzoina izan daiteke (cf. esaten) nahiz
|
esate
aditz izena (Mitxelena 1977b).
|
|
|
Hala ere, eratorpen atzizkitzat hartzen da1 Gràcia eta besteren lanean. Hualdek (2003b) urrats bat gehiago egiten du
|
esatean
aditzak aski libreki erator daitezkeela izen eta adjektiboetatik. Eta aditz hauek guztiak tu motako partizipio burutua duten aditzen sailekoak izaten direla.
|
|
|
Azken adibide honetan ikusten dugunez, gainera, keria atzizkia erantsiz sortu diren izen asko egin aditzaren objektu izan daitezke: Ohartzen naiz nolako gaiztakeriak egin ditudan (Elizen arteko Biblia); Gero eta zerrikeria handiagoak eginda ere (X. Mendiguren Elizegi); edo
|
esan
aditzaren objektu: Aneri lizunkeriak esaten (U.
|
|
|
Nolanahi ere, molde hau ez da aditz guztietara hedatzen: adibide garbi gehienak
|
esan
aditzarekin azaltzen dira.
|
|
|
Gauzak ondo aztertuz, azken urte hauek ez dira hain txarrak izan; Zintzoak izanez, Mareni aitortu genioke proiektuari egin dion ekarpena; Zehatzak izanez, aitortu behar da bertakoen arteko liskarra dela bereziki, ez kanpokoekikoa; Laburtuz, gauzak ez dira guk nahi bezala atera; Gaia aldatuz, uste dut bihar eguraldi ona izango dugula; Harira itzuliz, farmaziako erosketak gaur egitea dugu egokiena. Askotan
|
esate
aditzak (esan, galdetu, hitz egin, adierazi...) edo gogo aditzak (pentsatu...) azaltzen dira mendeko perpausean, eta aditz horiek adierazten duten ekintza/ gertakaria nola gauzatuko den zehazten duen elementu bat —sarri adberbioa bera— agertzen da (benetan hitz eginez, labur adieraziz, egia esanda, ondo pentsatuta eta abar); gainera, mendeko perpausaren ondoren isilpean dagoen esate adi... harira itzuliz/ laburtuz, (esan dezagun)...
|
|
|
Gauzak ondo aztertuz, azken urte hauek ez dira hain txarrak izan; Zintzoak izanez, Mareni aitortu genioke proiektuari egin dion ekarpena; Zehatzak izanez, aitortu behar da bertakoen arteko liskarra dela bereziki, ez kanpokoekikoa; Laburtuz, gauzak ez dira guk nahi bezala atera; Gaia aldatuz, uste dut bihar eguraldi ona izango dugula; Harira itzuliz, farmaziako erosketak gaur egitea dugu egokiena. ...otan esate aditzak (esan, galdetu, hitz egin, adierazi...) edo gogo aditzak (pentsatu...) azaltzen dira mendeko perpausean, eta aditz horiek adierazten duten ekintza/ gertakaria nola gauzatuko den zehazten duen elementu bat —sarri adberbioa bera— agertzen da (benetan hitz eginez, labur adieraziz, egia esanda, ondo pentsatuta eta abar); gainera, mendeko perpausaren ondoren isilpean dagoen
|
esate
aditz bat uler daiteke: harira itzuliz/ laburtuz, (esan dezagun)...
|
|
|
Gai hau § 23.2.2 atalean aztertzen bada ere, labur labur gogoratuko dugu gramatika honetan ez ditugula kontzeptu horiek euskal gramatika ohikoetan bezala definitzen, baizik aspalditik munduko hizkuntzetako gramatikek definitzen dituzten gisan. Euskal gramatikek nor/ zaio erako aditzak (izan/* edin hartzen dutenak) eta du/
|
dio
aditzak(* edun/* ezan hartzen dutenak) bereizi dituzte: lehenbizikoak intrantsitiboak lirateke, eta bigarrenak trantsitiboak.
|
|
|
Predikatu hauetako aditzak eduki semantiko osoa du (ezin da
|
esan
aditz arina denik), baina osagaien morfologia berezia da eta, batez ere, esanahia gehienetan ez da konposizionala. Izan ere, determinatzaile sintagmak ez du aukerarik ematen plurala hartzeko (edo singularrean azaltzeko plurala bada), edo erakusle determinatzailea hartzeko(* begi horiek josi).
|
|
|
Bizkitartean, oso gardena eta interpretazio garbikoa da perpausa. Orok ulertzen dugu
|
esan
aditzari berez dagokion objektu zuzenari dagokiola sintagmaren ardatza. Berdin gertatzen da perpaus erlatibo jokatuekin:
|
|
|
Ondokotasuna adierazten duen forma finkoa da hau, ohi bezala, testuinguruak besterik adierazten ez duenean. Hori esandakoan etxeko bidea hartu zuten perpausak, esate baterako, ‘hori esan ondoan’ adierazten du; Esandakoan gaude perpausean, berriz,
|
esan
aditzaren objektua da agerian ez dagoen izena. Eta denborazkoarekin batera beste ñabardura batzuk ere adieraz ditzake:
|
|
|
Peruk badu [nork lagundu]/ Peruri ez diote esan [zer egin]. Bigarren perpauseko
|
esan
aditzak gobernatzen du [zer egin] osagaia; lehen perpauseko (ba) du aditzak, ostera, ezin du perpaus osagarririk hartu. Izen sintagmak izaten dira aditz horren osagarri arruntak (etxea, alaba, gogoa...).
|
|
|
37.4.1c Adibide horietan guztietan predikatuaren barneko osagaia da helburuzko perpausa, baina kanpoko konplementu gisa ere erabiltzen da inoiz. Hala nola, esate baterako, enuntziazioaren helburua adierazten duten perpausetan,
|
esan
aditzarekin eginak batik bat: Bixentari, egia esateko, nazka eman zion eta ez zuen erantzuteko asmorik (J.
|
|
|
Komunztadura hori ez da erregularra,
|
esan
aditzak dakarren perpaus konpletiboan baita izen sintagma erlatibatua. Erlatibaziorik ez balitz, guziz ezinezkoa litzateke komunztadura horren jokaraztea:
|
|
|
Lehen adibidean zer? galderari erantzuten dio lanean ari zela mendeko perpausak, eta
|
esan
aditzak gobernatzen du. Mendeko perpaus osagarria da, beraz.
|
|
|
Ez dut esan badakidala noiz etorriko naizen. Adibide honetan,
|
esan
aditzaren mende dago badakidala eta honen mende, aldi berean, noiz etorriko naizen. Badira, dena den, horrelakoak ez direnak ere; alegia, sintagma baten lekua betetzen ez dutenak, perpaus (nagusi) tik kanpo geratzen direnak:
|
|
|
Baina, gramatika funtzioari begiratuz gero, biak dira funtzio bereko: bietan mendeko perpausa
|
esan
aditzaren osagarri dela esango dugu. Hauentzat on da perpaus osagarri edo konpletibo deitura gordetzea.
|
|
|
1.5d Horregatik
|
diogu
aditz horiek ez dutela eredu arrunta segitzen eta, goian aipatu konfigurazio hedatuenekin erkatuz gero, oso konfigurazio diferenteak eratzen dituztela. Hori gertatzea ezustekoa da hizkuntza ergatibo batean.
|
|
|
Baina aditza mintzagai aurreratu bihurtzen dugunean, ezin esan dezakegu informazio zaharra ematen duela. Horrelakoetan zuzenagoa da
|
esatea
aditzak adierazten duen ekintza, jarduera edo gertaera hori dela gure diskurtsoaren unibertsoa, horretaz bereziki esan nahi dugula zerbait.
|
|
2023
|
|
|
Agian izango da berriz ere sagardotegian delako jai egunez, hesteak botatzeko gosez daudenez inguratuta, harrotzen hasita, baina batak bestea dakarkio gogora, eta, gehiago ezin eutsirik, kantuan hasi da: “Iparragirre abila dela/ askori
|
diot
aditzen;/ eskola ona eta musika/ hori horrekin serbitzen”. Denen harridurarako, ahoz aho dabilen doinua atera du, Iparragirrek Aloñamendi izeneko abestian darabilen berbera, metrika eta errima joko berezikoa.
|