|
2000
|
|
|
Halako gidari batekin, nolaz ez, Hegoaldea ezagutu eta maitatu baihuen. Lapurditik Xiberoarat joan hintzen duela aspaldi, lotsarik gabe, lekuko eskualkia ikasi, maiatu, idatzi eta kantatu
|
duk
. Hain ongi egin dituk horiek oro, ezen eta Larrañe herriko auzapeza den Marzelek duela gutti ez baitzuen sinetsi nahi Manexa hintzela.
|
|
|
Urteak joan dituk, hire bidea segitu
|
duk
, prefosta, betiko bide zuzena, uhainek trabaturik ere, jakin duk, beti, barkua porturat eramaiten. Iparra ala Hegoa, hik beti ukan dituk pareko.
|
|
|
Urteak joan dituk, hire bidea segitu duk, prefosta, betiko bide zuzena, uhainek trabaturik ere, jakin
|
duk
, beti, barkua porturat eramaiten. Iparra ala Hegoa, hik beti ukan dituk pareko.
|
|
|
Hire urratsak direla medio, 30 urtez talde baten gerizatzen eta zaintzen jakin
|
duk
, hire lagunak hautatuz. Duela 20 urte, 1980 urtean sartu ninduan Guk taldean, eta denboraren bortxaz ohartu nauk, nolako hautu argia egin huen Joanes eta Panpi bezalako gizonen laguntza desiratuz.
|
|
|
Fuina edo lepazuria bezain kuriosoa, izpiritua beti pil pilean, berritasun guzietaz gose, jendetasunez josia, hona ene ustez, hi bezalako gizon tipito batek behar ukan dituen laguntzak gu biak elgarren anaia bilakatzeko. Ez ahantz etxetik pasatu behar duala, kantaldiak utzi baldin badituk ere, hire lana ez
|
duk
horretan gelditzen. Badiagu oraindik kantu andana bat elkarrekin idazteko.
|
|
|
Fotokopia batzuetan, nazio independiente guztien zabalerak Alaskarenarekin alderatuak ditu, eta denei bezala, ez baigenekien edo, niri ere 49 estatua zein handia den azaldu dit, bere herrikideek hain atsegin dituzten superlatibo eta konparatiboak erabiliz. Une hartan australiarra ez, Sam Osabaren etsai aljeriarra, sudandarra edo libiarra izatea gustatuko zitzaidakeen," Ene herria handiagoa
|
duk
!" edo botatzeko. Zerrendan Euskal Herririk ez, jakina, ez eta" Basque Country" rik ere.
|
|
|
Bestela ez da ulertzen nola egin nuen alde Oriotik, garai hartan denak irabazten baitzituen, eta egitura sendoa zuen... Castrori bi urtez egon nintzaion ezetz eta ezetz esaten, eta haiek xaxatzen ninduten" baina hik esaten
|
duk
klub bat hartu eta goienean gustura lagako hukela"... Eta azkenean zauri hori ireki zidaten, eta hori izan zen Castrora joateko arrazoia.
|
|
|
Nire krisi horretan, pertsonaiak autonomia bat eskatzen ari ziren: " Ondo zagok, hik dena kontrolatzen
|
duk
, baina nik behar diat nire autonomia". Pertsonaia eta gaiari bere bidea utzi nahi nien, idazlearen tutoretza handirik gabe ibil zitezela nahi nuen.
|
|
|
" Arima naufrago bakartiak" eta" Marinel zaharra", itsasoa eszenariotzat duten bi narrazioetan garbiki azaltzen zaigu, haste bereko gaztigutik: deabruarekin itsasoratzen bahaiz, berarekin egin
|
duk
bidaia. Gero, Jainkoen kolera sortarazi zuten marinel akeoei bezala, aski izanen da gure lemazainak, dei misteriotsu bati amore emanaz gure untzia zilar bidera gidatzea, bidaia itzulbiderik ez duen amesgaizto bilakatzeko.
|
|
|
Iñaki Aldekoaren iritziz, liburuak egiten dituen ebokazio literario guztien artean bi dira sinbolo nagusiak: bidaiatu bai baina bere jomugara iritsiz gero fatua beteko zaion Ulisesen bidaia, eta bestetik, Kavafis poetaren ziutatearen zama," beste leku eta beste hirien bila dabilen bidaiari nekatuak pentsatzen du" Ez
|
duk
aurkituko beste itsaso eta beste lurrik/ Ziutatea hirekin joango duk beti./ Betiko kaleetara itzuliko haiz/ Suburbio berdinetan helduko zaik edadea/ ze, ziutatea berbera baita beti/ etzak besterik bilatu/ etzegok/ Ezta hiretzako bide edo barkurik ere." d) Bidaia literarioa
|
|
|
Iñaki Aldekoaren iritziz, liburuak egiten dituen ebokazio literario guztien artean bi dira sinbolo nagusiak: bidaiatu bai baina bere jomugara iritsiz gero fatua beteko zaion Ulisesen bidaia, eta bestetik, Kavafis poetaren ziutatearen zama," beste leku eta beste hirien bila dabilen bidaiari nekatuak pentsatzen du" Ez duk aurkituko beste itsaso eta beste lurrik/ Ziutatea hirekin joango
|
duk
beti./ Betiko kaleetara itzuliko haiz/ Suburbio berdinetan helduko zaik edadea/ ze, ziutatea berbera baita beti/ etzak besterik bilatu/ etzegok/ Ezta hiretzako bide edo barkurik ere." d) Bidaia literarioa
|
|
|
–Zer
|
duk
hik hemen? –bota zidan atea ireki bezain laster.
|
|
|
–Antton, esan omen zion halako batean gure aitari?, guardia zibilenera joanbehar
|
duk
, hemen zer dabilen esatera.
|
|
|
–Kuartelera joan behar
|
duk
, Antton. Hemen ez zegok gauza onik, eta disgusturen bat izango diagu deskuidatuz gero.
|
|
|
–Bera
|
duk
okerrena eta!
|
|
|
–Gorritara pasa
|
duk
hori ere. Berak zabaltzen ziek atea.
|
|
|
—Zer nahi
|
duk
, jaun inkisidorea honat ekartzea, eta hi sutan erretzea, orain dela urte batzuk Lapurdiko sorgin haiek bezala. Hori bakarrik falta zitzaiguan, familian bertze protestant bat izaitea!
|
|
|
Hori bakarrik falta zitzaiguan, familian bertze protestant bat izaitea! Hobe
|
duk
, bai, birao iduriko horren ez errepikatzea, zeren nihaurk jaurtikiko haut, bertzenaz, olako sutarat! —eta, hatz erakusle mehatxuzko hura aitzinaturik, bere sententzia eman zidan—:
|
|
|
—eta, hatz erakusle mehatxuzko hura aitzinaturik, bere sententzia eman zidan—: Bazkalondoan kondenatuen ziegarat eramanen haut, non egun batez egonen baihaiz, eta ogia baizik ez
|
duk
izanen janari, ura edari! —eta hitz haiekin batean, Mattin ikusi nuen, anaia, eskuek betartea estaltzen ziotela, irria atxik ezinik, ezin hobekiago erakusten zidalarik, gisa hartan, ezen batzuen zorionak bertzeen zorigaitza duela sorburu eta iturburu.
|
|
|
Eta, nola guardiak kezkaturik baitzirudien, osabak erran zion: " Lasai, Kosme, zeren etxeko jauna ehizarat joan
|
duk
, eta ez duk berant arte itzuliko. Badakik, bertzalde, ezen deus ere gertatuko balitz, nihaur nintzatekeela kulpant bakarra.
|
|
|
Eta, nola guardiak kezkaturik baitzirudien, osabak erran zion: " Lasai, Kosme, zeren etxeko jauna ehizarat joan duk, eta ez
|
duk
berant arte itzuliko. Badakik, bertzalde, ezen deus ere gertatuko balitz, nihaur nintzatekeela kulpant bakarra.
|
|
|
Eta erantsi zuen: " Libertatea aipatu diat, eta libertatea
|
duk
ene bizitzako ametsa... Baina denbora batean amets bat baino hagitzez gehiago izan zuan...
|
|
|
Eta, iraganaren ukoak Estebanen ukoa zekarkiola, hala bihurtu behar izan zian jaun Albert Etxegoienek arbaso protestanta etxeko historiaren ardi beltza. Baina iraganaren ahanztea edo haren ezabatzea, edo, are makurrago dena, haren aldatzea eta faltsutzea errazagoa
|
duk
, noiz eta ez baitago skribatua; aitzitik, jaun Esteban Etxegoienek gutun bat utzi zian... Eta, orduan, jaun Albert Etxegoieni gogora zekiokeen ezen hobe zela Henriki karta haren kentzea, badaezpada ere, Henriken sehiren bat erosirik, konparazione, hartarakotz...
|
|
|
Eta haren jarraikian erran zidan: " Bitartean, disimulatzerat eta iduri egiterat ohitu
|
duk
, Joanes, zeren zuhurtzia baita itzalen artean bizi behar duenak bertze itzal bat izan dezan babes..." Hura, bai, mementuan ulertu nion, zeren huraxe baitzen nik bezperan ikasi lezionea ere, aitak eman zaflakoaren ondoren, nik hari eman errepuestagatik, komunionea zela kausa! Horregatik, aita ziegan sartu zitzaidanean, ni handik ateratzeko asmoz, eta galdetu zidanean, irri urduri bat betartean:
|
|
|
" Eta zer...? Ikusi al
|
duk
etxeko ardi beltza?"," Bai, ikusi dut, aita... Ardi beltz hura zuria zen, ordea!", ihardestea bururatu zitzaidan lehenik, osaba Joanikoten hitzak gogoan; ordea, halaxe ihardetsi nion:
|
|
|
—Eta ene erreuma, zer...? Zeren hik lur bat irabaziko
|
duk
eta mundu osoa irabaziko duk, baina noiz ediren behar duk zer edo zer heure aitaren erreumarentzat.... Edo, saldaren egiteko nahi ote dituk ene hezurrak, oilo zaharrarenak bezala...?
|
|
|
—Eta ene erreuma, zer...? Zeren hik lur bat irabaziko duk eta mundu osoa irabaziko
|
duk
, baina noiz ediren behar duk zer edo zer heure aitaren erreumarentzat.... Edo, saldaren egiteko nahi ote dituk ene hezurrak, oilo zaharrarenak bezala...?
|
|
|
—Eta ene erreuma, zer...? Zeren hik lur bat irabaziko duk eta mundu osoa irabaziko duk, baina noiz ediren behar
|
duk
zer edo zer heure aitaren erreumarentzat.... Edo, saldaren egiteko nahi ote dituk ene hezurrak, oilo zaharrarenak bezala...?
|
|
|
‘Aita, izeba Joanak erran zidan ezen jaun Esteban Etxegoienek gutun bat skribatu zuela, baina gero galdu egin zela, nahiz eta... ’ ‘Nahiz eta, zer...? ’, galdegin zidaan hark orduan, urduri. Eta hura urduri eta sosegugabe ikusi nuelako edo bihozkada bat izan nuelako edo nik al dakit zergatik, kontua
|
duk
ezen mihiak labain egin zidala: ‘Gutun hura ez zen galdu, eta berorrek ongi daki hori! ’ Ustekabean harrapatu nian, hain ustekabean, non ihardesteko betarik gabe utzi bainuen.
|
|
|
‘Non dago...? ’ Baina aitonak, ene lehen oldarraldian gibela egin ondoren, ez zian bigarrenean berdin gertatzerik nahi, eta erran zidaan: ‘Zertarako jakin nahi
|
duk
–Ez haut, bada hi ere protestant izanen... ’ Baietz erraiteko gogoa etorri zitzaidaan, baina ihardetsi nioan:
|
|
|
‘Ezin erran diat, zeren... ’ ‘Zeren, zer...? ’, zirikatu nian berriro; baina, orduan, aitona zinez haserretu zitzaidaan eta, aulkitik altxatzen zelarik, erran zidaan: ‘Aski
|
duk
, Joanikot! Zeren, bide horretarik aitzina egiten baduk, guztiz alda baitezaket testamenta Martinen alde... ’, eta ez nioan bertze hitzik atera".
|
|
|
—Ongi
|
duk
, seme... baina badakik zer dioen erran zahar zuhurrak: bakoizari berea, zuzenbidea —eta, gurutzea eskurat emaiten zidala, orduan ere irri egin zidan:
|
|
|
—Eta hi zer iritzitakoa haiz? Apez izan nahi
|
duk
–
|
|
|
—Bai, mundu zabala baino zabalagoa
|
duk
gure mundu tipi hau, Joanes, zeren gaur ere ikusi baituk zein hertsia den mundu zabal delakoa...
|
|
|
—Zein ederra den libertatearen hazia! Eta hazi bakar hori jenderazinoz jenderazino bizirik mantentzea
|
duk
gure eginbeharra, egun batean lur ongarriztaturat erori, eta bateko ehun eman dezan, eta orotarat heda dadin.
|
|
|
—Eta orain jakin nahi al
|
duk
nola gertatu zen Lutherorena...?
|
|
|
Scientia est habitus per demonstrationem adquisitus: Zientzia frogaz froga erdiesten eta eskuratzen den ohitura
|
duk
.
|
|
|
—Demagun —erran zidan—, gure kandela hau eguzkia dela, mapamundia Lurra, eta harria, ilargia. Ikusten duan bezala, Lurraren erdi honetan eguzkiak ez dik jotzen, eta beraz, gaua
|
duk
. Akort?
|
|
|
Zeren eguzkiaren argiak argitzen duen. Ergo, ilargiaren argia eguzkiarena
|
duk
. Quod erat demonstrandum.
|
|
|
Quod erat demonstrandum. Ulertu
|
duk
–
|
|
|
—Ikusten al
|
duk
don Frantzisko bere astoan?
|
|
|
—Aditu nahi al
|
duk
silogismo bat?
|
|
|
—Arrantzan dakiena arrantzalea
|
duk
. Don Frantziskoren astoak ere arrantzan zekik.
|
|
|
Don Frantziskoren astoak ere arrantzan zekik. Ergo, don Frantziskoren astoa arrantzalea
|
duk
, eta bihar bertan bakailao untzi batean igorri genikek.
|
|
|
" Luthertarra duk, osaba Joanikot bezala...! He resea
|
duk
, bai..."
|
|
|
Eta boz haiek entzuten nituen, gauetan partikularzki, eta boz bakoitzak bere iritzia emaiten zidan. " Baina jaun André brunotarra bada, salatu egin
|
duk
, Jainkoaren amoreakatik, zeren bere kulpagatik eta bere hutsagatik bertze anitzek egin baitezakete huts, eta halatan infernurat kondena... Edo, jaun André maite ote duk Jainkoa bera baino gehiago...?", erraiten zidan boz batek.
|
|
|
" Baina jaun André brunotarra bada, salatu egin duk, Jainkoaren amoreakatik, zeren bere kulpagatik eta bere hutsagatik bertze anitzek egin baitezakete huts, eta halatan infernurat kondena... Edo, jaun André maite ote
|
duk
Jainkoa bera baino gehiago...?", erraiten zidan boz batek. Eta, adituaren kontra, ene buruko bertze zoko batetik osaba Joanikot itzartzen zitzaidan:
|
|
|
haatik, baldin dudaren bat banuen, ez nuen luzaz iguriki behar izan, zeren, medikuari adio egin bezain fite, eneganat etorri eta, bere semeari ahakar egiterat zihoakion ama batek bezala, fermu eta fintko, baina baita gozo eta emaro ere, erran baitzidan, euskaraz—: Mutila, ez al
|
duk
nehoiz ere aditu ezen astoa meneratzen dela zigorrez, baina gizona hitz onez...?
|
|
|
Bai, egia da ezen munduak ez duela deus ere jakinen, nola nahi baitzuen Axularrek, zeren irakurle bakarra izanen zaitudan, baina, halarik ere, gogoan ditut osaba Joanikoten hitz haiek, Inkisizionearen ediktu baten ondotik erran zizkidanak, zeinak guztiz neureak egiten baititut mementu honetan: " Bai, mundu zabala baino zabalagoa
|
duk
gure mundu tipi hau, Joanes, zeren gaur ere ikusi baituk zein hertsia den mundu zabal delakoa..." Halakoxea baita zuri lotzen nauen mundua ere, jaun André...
|
|
|
ATZO arratsaldean skribatu nituen tigreari buruzko orriak, eta gaur goizean, berrirakurtzerakoan, eszena hura etorri zait berriro gogorat, tigreak basurdea ehizatu zuenekoa, aitak erraiten zuela, harriduraren harriduraz: " Hori
|
duk
hori! Mundurat etortzea merezi dik, honen ikusteagatik...!", eta ezin izan dut aitzina egin, hari buruzko komentariorik egin gabe.
|
|
|
" Joanes: Felisaren ipuinak sinesteari utzi eta apez horren ipuinak sinesten hasi behar al
|
duk
orain...?", baina jakinik, halaber, alferrikakoa gertatuko zitzaidala ihardeste hura, zeren eta, nik osabari buruaz ezetz erran niezaiokeen arren, ez nituela ipuin haiek sinesten, neure buruari galdezka segituko bainuen: " Eta aita Bartolomek dioena egia balitz eta ez metafora edo ipuin hutsa...?", ene zalantzen argibidea beldurrak edo eraginikako bertze zalantza hura balitz bezala.
|
|
|
—Dilubioaren begira bageunden, dilubioa heldu
|
duk
, zeren aita Bartolome Ziaurrizkoa baita dilubioa! Eta, dudos bahengoen, Joanes, orain badakik ezen errege faltsua eta hiltzailea izan zela gure salbatzailea...
|
|
|
—Amesgaizto bat izan
|
duk
, eta badakik nolakoak izaiten diren amesgaiztoak: lehengoan tigreak morroia akometatu zian, eta iduri hori geratu zaik gogoan; gero, badakik ezen, lotan gaudela, ez garela geure buruaren jabe, eta halatan nahasten zaizkigula iduriak nahi bezala, edo nahi ez bezala.
|
|
|
—Tigrea izan
|
duk
! —erran zidan, artean izuturik, begiak bere lekutik atereak, erdi nigarrez— Beha zer atzaparkadak egin dizkidan...
|
|
|
—Goia eta behea ezin direla nahastu uste
|
duk
hik, Martin, eta zuk ere halatsu, Graziana, eta hori dela araua... baina ez al zen Jesu Kristo ere goiak eta beheak nahasterat etorri. Eta ez al zen Kristo bera ere bertze Maddalen baten laguna izan?
|
|
|
Zeren nik, bi aldiz irakurriz gero, bi Biblia irakur baditzaket, zer ez litzateke gertatuko baldin bi gizon diferentek irakurriko balute...?" Eta oharkabean otu zitzaidan: " Luthertarra
|
duk
, osaba Joanikot bezala...! He resea duk, bai..."
|
|
|
Hauxe: " Gauza bat duk egia eta bertzea gustu ona, eta ni gustu onekoa nauk, zeren ene egia gustuaren neurrikoa
|
duk
". Eta segur nagok hire koadroak miretsiko dituztela... eta Rafaelen berrenkarnazinotzat ere hartuko hautela azkenean, zeren," jiganten herrian nano den gizona, jigant izan daitekek nanoen herrian...", eta jiganten herria duk Florentzia eta nanoena Urbiain, eta hi erran zaharraren gizona eta protagonista.
|
|
|
" Gauza bat duk egia eta bertzea gustu ona, eta ni gustu onekoa nauk, zeren ene egia gustuaren neurrikoa duk". Eta segur nagok hire koadroak miretsiko dituztela... eta Rafaelen berrenkarnazinotzat ere hartuko hautela azkenean, zeren," jiganten herrian nano den gizona, jigant izan daitekek nanoen herrian...", eta jiganten herria
|
duk
Florentzia eta nanoena Urbiain, eta hi erran zaharraren gizona eta protagonista.
|
|
|
—Bai, baina argirik gabeko zuloan sartua dagoenak ez ditik nanoak jigantetarik bereizten, eta ni, mementu honetan, zulo batean sartua nagok. Eta zulo hori, zinez erraiten diat, izarrik gabeko gaua
|
duk
, zeren bizirik bainago, baina hilik banengo bezala... Eta, Urbiainerat joanen banintz ere, amak ez likek bere seme hura aurkituko, itzal bat baizik, zeren mundua jan nahi zuen gazte hura munduak jan baitzuen, finean...
|
|
|
—Heure buruaz urrikaltzen haiz, heure buruari irri egin beharrean, eta hori ez
|
duk
ona... Eta erori egin hintzen eta heure erortze horretan aurkitu duk heure justifikazinoa, munduan bertze nehor erori ez balitz bezala...
|
|
|
—Heure buruaz urrikaltzen haiz, heure buruari irri egin beharrean, eta hori ez duk ona... Eta erori egin hintzen eta heure erortze horretan aurkitu
|
duk
heure justifikazinoa, munduan bertze nehor erori ez balitz bezala... Ordea, ahantzi egin ote zaik zer den bizitza:
|
|
|
—Zer erran nahi
|
duk
horrekin, Joanikot?
|
|
|
Izan ere, mundu zaharrean, urrezko numeroa zuan edertasunaren proportzioak arautzen eta erabakitzen zituena, eta koadroari neurria emaiten ziona, finean, neurria eta harroina; eta urrezko numero horren baitan goia eta behea, ezkerra eta eskuina, koadroaren alde guztiak elkartzen zituan, oreka baten barrenean beti ere eta koloreen kidetasunean, argi itzalen arteko etenik gabe, argiaren itzala bertze argi bat balitz bezala. Baina urrea ez
|
duk
munduko errealitate bakarra, zeren zilarra ere baduk, burdina ere baduk, eta buztina ere baduk; eta, urrezko numeroa dagoen bezala, zilarrezko bat genikek, baita burdinazkoa eta buztinezkoa ere. Joanesi mila aldiz erran zioat, baina hiri oraino ez, Pedro, ezen, ene aburuz, errealitate ororen azpian printzipio matematiko aldaezin batzuk daudela eta matematika aldaezinak aldatzen eta mugitzen duela guztia, Galileok ongi adierazi zuen bezala.
|
|
|
Joanesi mila aldiz erran zioat, baina hiri oraino ez, Pedro, ezen, ene aburuz, errealitate ororen azpian printzipio matematiko aldaezin batzuk daudela eta matematika aldaezinak aldatzen eta mugitzen duela guztia, Galileok ongi adierazi zuen bezala. Eta libertateak ere bere matematika dik, eta matematika hori ez
|
duk
numero bakarrerat mugatzen... Eta numeroen mundu horretan bakoitzak bere inportantzia dik, zeren numero bakoitza izan baitaiteke zurrunbilo baten sorleku edo ustekabeko pintzelada batena.
|
|
|
Zeren gizona baretasuna eta jabalaldia izan baitaiteke, baina ekaitza ere izan daitekek: ekaitza
|
duk
batez ere, noiz eta aro batetik bertzerat egiten baitu eta noiz eta bide berrien urratzerat abiatzen baita, nola gertatzen den egun. Eta, nola diagonaletarik hobeki adieraz daitezkeen ekaitzaren errealitatea eta ekaitzaren desoreka koadroaren simetri ardatzetarik baino, hala bihur daitezkek diagonalak koadroaren ardatz. Edo erran zezakeat, bertze hitz batzuetan, ezen pintura zaharrean koadroa bat zela eta beti bat zela, bere osoan ez ezik zati bakoitzean ere; pintura berrian, aldiz, iduri bakoitzak eta zati bakoitzak bere libertatea dik, bere dantza dantzatzen dik, eta koadroaren batasuna elementuen libertate horretan eta dantza horretan aurkitu beharra zagok bertze deusetan baino gehiago, formen libertateak libertatearen forma islatuko balu bezala...
|
|
|
—eta, bere teoria hura azaldu ondoren, bere ondoreak atera zituen—: Ez, Pedro, libertatea ez
|
duk
ilusione hutsa, are gutiago Urbiain bezalako toki batean, non bere kabuz pentsatzen duen gizonak nekez hats har dezakeen... Izan ere, Urbiainen Aristotelesen filosofia duk oraino nagusi, zeinari Erromako elizak sostengua emaiten dion —eta, handik aitzina, Aristotelesen filosofiaren hutsen berri eman zion eta aita Bartolome Ziaurrizkoaren etortzearena... eta erran zion, halaber, gezur haien aurka ukoa baizik ez zitzaiela geratzen, ukoaren egia; eta, isilune labur baten ondoren, basoan zituen arno hondarrei azken kurka emaiten ziela, akabatu zuen—:
|
|
|
Ez, Pedro, libertatea ez duk ilusione hutsa, are gutiago Urbiain bezalako toki batean, non bere kabuz pentsatzen duen gizonak nekez hats har dezakeen... Izan ere, Urbiainen Aristotelesen filosofia
|
duk
oraino nagusi, zeinari Erromako elizak sostengua emaiten dion —eta, handik aitzina, Aristotelesen filosofiaren hutsen berri eman zion eta aita Bartolome Ziaurrizkoaren etortzearena... eta erran zion, halaber, gezur haien aurka ukoa baizik ez zitzaiela geratzen, ukoaren egia; eta, isilune labur baten ondoren, basoan zituen arno hondarrei azken kurka emaiten ziela, akabatu zuen—: Bai, uko horretan erre nahi diat neure libertate ustezkoa, han Urbiainen, tentuz eta zentzuz beti ere, baina burua lurpean gorde gabe, neure libertatea libertateago eta zinezkoago izan dadin amoreakatik.
|
|
|
—Nik bazekiat ezen geure egiteko honetan ezin ibil gaitezkeela bertze guztien kontra buruz buru, eta bazekiat, berdinzki, ezen, geure kasuan, biderik luzeena dugula biderik laburren. Baina, nola izotzak, urteen eta mendeen buruan, harkaitzak ere hausten dituen, hala, libertatearen alde egin dezakegun gutia ere ez
|
duk
alferrikakoa izanen. Eta, bide luze horretan, imajinazinoa eta pazientzia izanen dituk gure armak —eta, irri bihurri bat xuxentzen zigula, nola ohi baitzuen jostetan ibiltzen zenean, erantsi zuen—:
|
|
|
—Ongi
|
duk
. Gaztetan bezain kalakari segitzen duk eta txantxetarat emana, Joanikot.
|
|
|
—Ongi duk. Gaztetan bezain kalakari segitzen
|
duk
eta txantxetarat emana, Joanikot. Baina ez uste hire hitzak konbentzitu nauenik, ezta hire begietako suak ere, zeren eta sua ez baita izan ohi zaharren ezaugarria, eta ni zaharra nauk eta zahar sentitzen nauk...
|
|
|
—eta, osabari eskua luzatu eta honek berdin ihardesten ziola, erran zuen—: Ongi
|
duk
. Joanen nauk... baina ez nikek garantiarik gabe eta zuei segurantzarik eman gabe joan nahi.
|
|
|
—Erretraturik gabe geratu
|
duk
orduan... —ihardetsi zion Pedrok, serios.
|
|
|
—Egia, bai... —segitu zuen osabak, arestian erranaren ildotik— Egia bat eta bakarra
|
duk
, ordea. Eta ez duk orainokoan predikatu izan digutena, Aristotelesen bidetik, hemen lurra, lohitsua eta zikina, eta han goian zerua, garbia eta aratza...
|
|
|
—segitu zuen osabak, arestian erranaren ildotik— Egia bat eta bakarra duk, ordea. Eta ez
|
duk
orainokoan predikatu izan digutena, Aristotelesen bidetik, hemen lurra, lohitsua eta zikina, eta han goian zerua, garbia eta aratza... Izan ere, ez zagok zerua eta lurra bereizten dituen marrarik ez mugarik, eta, beraz, ez zagok lurrik ez zerurik, ez erakutsi izan diguten moldean bederen... zeren hik ere ikusi izan baitizkiok behin baino gehiagotan eguzkiari teleskopiotik, azalean dituen orbainak, baterat eta bertzerat higitzen direnak, eta zeren, halatan, eguzkia lohitsua den, baita Aristotelesen zerua ere, ondorez —hitz haiek osabari entzunak nizkion lehen ere, baina, geunden tokian geundelako edo geunden mementuan geundelako, nehoiz baino klaragoak eta aratzagoak egin zitzaizkidan eta nehoiz baino barrenago sartu, haren hitzak hitz doiak eta ezin justuagoak balira bezala, leku eta denbora ezin doiagoetan erranak.
|
|
|
—Hago lasai, Joanes —ihardetsi zidan osaba Joanikotek—, zeren eta Jainkoak behin mugitu baitzuen bere hatza, mundua sortu zuenean, eta ez dik berriro mugituko. Izan ere, Jainkoa akasgabea
|
duk
, baita Hark egin lehen mugimendua ere, bertze mugimendu guztien katea ekarri duena eta etengabeko kreazioaren katea, eta, hala, ez dik gu bezala okerrak xuxentzen ibili beharrik, egiten duen guztia zuzena delako...
|
|
|
alde batetik, zeren ez naizen antropofagoa; eta, bertzetik, zeren protestantismoaren etxean katolizismoarenean baino libreago sentitzen naizen. Eta libertate hori
|
duk
protestantismotik gehien interesatzen zaidana: Eskriturak interpretatzeko libertatea, konparazione.
|
|
|
—Bai, beharrezkoak izan litezkek, baina ez funtsezko, zeren eta, arestian erran diadan bezala, Jainkoak bere unibertsoarekin sortu zuen tenplua haien gainetik baitago, eta zeren hura baita funtsezko. Izan ere, gizonak egiten duen oro gizonak kutsatua
|
duk
, Jainkoaren izenean bada ere, gizona berez eta izaitez kutsaturik dagoenez gero; ordea, Jainkoak xuxenean egina kutsaezina duk, Hura kutsaezina delako. Baina, hik nahi baduk, etsenplu batekin ilustratuko diat erran nahi diadana.
|
|
|
—Bai, beharrezkoak izan litezkek, baina ez funtsezko, zeren eta, arestian erran diadan bezala, Jainkoak bere unibertsoarekin sortu zuen tenplua haien gainetik baitago, eta zeren hura baita funtsezko. Izan ere, gizonak egiten duen oro gizonak kutsatua duk, Jainkoaren izenean bada ere, gizona berez eta izaitez kutsaturik dagoenez gero; ordea, Jainkoak xuxenean egina kutsaezina
|
duk
, Hura kutsaezina delako. Baina, hik nahi baduk, etsenplu batekin ilustratuko diat erran nahi diadana.
|
|
|
—Bistan
|
duk
ezen Jainkoa bi moldetan mintzatu izan zaigula: hitzen bidez, Bibliarekin, eta obren bidez, naturalezaren liburuarekin.
|
|
|
Zeren, hasteko, ezagutu bainuen Parisen Teologia ikasten ari zen judu bat, rabbi baten iloba zena eta hebreera zekiena, zeinak aitortzen baitzidan, kasik ahapeka, ezen Biblia ez zela autore bakar batek skribatua, eta stiloak ere halakoak zirela, autoreen araberakoak. Eta, nola iturrian garbi eta garden den ura lohitzen eta zikintzen den hainbat lur iraganez gero, eta edaten duguna, azkenean, lohia eta zikina egon daitekeen, hala, etorkiko hitza berdin kutsa daitekek eta berdin kutsatzen
|
duk
bitartekoen ahotik eta arartekoen lumatik iragan ondoren, eta desitxura daitekek, ondorez, eta desitxuratzen duk, finean. Naturalezaren liburuarekin, aldiz, ez duk halakorik gertatzen, zeren, etengabe aldatuz doan arren, bere baitan baitirau, eta zeren, aldi oro berritzen ari delarik ere, beti bat baita eta beti berdin.
|
|
|
Zeren, hasteko, ezagutu bainuen Parisen Teologia ikasten ari zen judu bat, rabbi baten iloba zena eta hebreera zekiena, zeinak aitortzen baitzidan, kasik ahapeka, ezen Biblia ez zela autore bakar batek skribatua, eta stiloak ere halakoak zirela, autoreen araberakoak. Eta, nola iturrian garbi eta garden den ura lohitzen eta zikintzen den hainbat lur iraganez gero, eta edaten duguna, azkenean, lohia eta zikina egon daitekeen, hala, etorkiko hitza berdin kutsa daitekek eta berdin kutsatzen duk bitartekoen ahotik eta arartekoen lumatik iragan ondoren, eta desitxura daitekek, ondorez, eta desitxuratzen
|
duk
, finean. Naturalezaren liburuarekin, aldiz, ez duk halakorik gertatzen, zeren, etengabe aldatuz doan arren, bere baitan baitirau, eta zeren, aldi oro berritzen ari delarik ere, beti bat baita eta beti berdin.
|
|
|
Eta, nola iturrian garbi eta garden den ura lohitzen eta zikintzen den hainbat lur iraganez gero, eta edaten duguna, azkenean, lohia eta zikina egon daitekeen, hala, etorkiko hitza berdin kutsa daitekek eta berdin kutsatzen duk bitartekoen ahotik eta arartekoen lumatik iragan ondoren, eta desitxura daitekek, ondorez, eta desitxuratzen duk, finean. Naturalezaren liburuarekin, aldiz, ez
|
duk
halakorik gertatzen, zeren, etengabe aldatuz doan arren, bere baitan baitirau, eta zeren, aldi oro berritzen ari delarik ere, beti bat baita eta beti berdin. Eta hori hala duk eta hala izanen duk, oinarrian lege eta arau finko eta aldaezin batzuk daudelako, naturaleza eta naturalezaren mugimenduak gidatzen eta gobernatzen dituztenak, halako suertez, non goiti beheiti doan harria goiti beheiti erortzen baita eta ez beheiti goiti igaiten... eta erortzen duk beti ere lege jakin batzuen arabera... eta horregatik guztiagatik duk, hain zuzen ere, fidagarriagoa naturaleza...
|
|
|
Naturalezaren liburuarekin, aldiz, ez duk halakorik gertatzen, zeren, etengabe aldatuz doan arren, bere baitan baitirau, eta zeren, aldi oro berritzen ari delarik ere, beti bat baita eta beti berdin. Eta hori hala
|
duk
eta hala izanen duk, oinarrian lege eta arau finko eta aldaezin batzuk daudelako, naturaleza eta naturalezaren mugimenduak gidatzen eta gobernatzen dituztenak, halako suertez, non goiti beheiti doan harria goiti beheiti erortzen baita eta ez beheiti goiti igaiten... eta erortzen duk beti ere lege jakin batzuen arabera... eta horregatik guztiagatik duk, hain zuzen ere, fidagarriagoa naturaleza... Eta putzurat jaurtikitzen den harriak ere lege jakin batzuen arabera sortuko ditik uhinak uraren gainean, zentrotik bazterrerat beti...
|
|
|
Naturalezaren liburuarekin, aldiz, ez duk halakorik gertatzen, zeren, etengabe aldatuz doan arren, bere baitan baitirau, eta zeren, aldi oro berritzen ari delarik ere, beti bat baita eta beti berdin. Eta hori hala duk eta hala izanen
|
duk
, oinarrian lege eta arau finko eta aldaezin batzuk daudelako, naturaleza eta naturalezaren mugimenduak gidatzen eta gobernatzen dituztenak, halako suertez, non goiti beheiti doan harria goiti beheiti erortzen baita eta ez beheiti goiti igaiten... eta erortzen duk beti ere lege jakin batzuen arabera... eta horregatik guztiagatik duk, hain zuzen ere, fidagarriagoa naturaleza... Eta putzurat jaurtikitzen den harriak ere lege jakin batzuen arabera sortuko ditik uhinak uraren gainean, zentrotik bazterrerat beti...
|
|
|
Naturalezaren liburuarekin, aldiz, ez duk halakorik gertatzen, zeren, etengabe aldatuz doan arren, bere baitan baitirau, eta zeren, aldi oro berritzen ari delarik ere, beti bat baita eta beti berdin. Eta hori hala duk eta hala izanen duk, oinarrian lege eta arau finko eta aldaezin batzuk daudelako, naturaleza eta naturalezaren mugimenduak gidatzen eta gobernatzen dituztenak, halako suertez, non goiti beheiti doan harria goiti beheiti erortzen baita eta ez beheiti goiti igaiten... eta erortzen
|
duk
beti ere lege jakin batzuen arabera... eta horregatik guztiagatik duk, hain zuzen ere, fidagarriagoa naturaleza... Eta putzurat jaurtikitzen den harriak ere lege jakin batzuen arabera sortuko ditik uhinak uraren gainean, zentrotik bazterrerat beti...
|
|
|
Naturalezaren liburuarekin, aldiz, ez duk halakorik gertatzen, zeren, etengabe aldatuz doan arren, bere baitan baitirau, eta zeren, aldi oro berritzen ari delarik ere, beti bat baita eta beti berdin. Eta hori hala duk eta hala izanen duk, oinarrian lege eta arau finko eta aldaezin batzuk daudelako, naturaleza eta naturalezaren mugimenduak gidatzen eta gobernatzen dituztenak, halako suertez, non goiti beheiti doan harria goiti beheiti erortzen baita eta ez beheiti goiti igaiten... eta erortzen duk beti ere lege jakin batzuen arabera... eta horregatik guztiagatik
|
duk
, hain zuzen ere, fidagarriagoa naturaleza... Eta putzurat jaurtikitzen den harriak ere lege jakin batzuen arabera sortuko ditik uhinak uraren gainean, zentrotik bazterrerat beti...
|
|
|
—Galileo hil zuan, baina bizi
|
duk
. Eta urte luzeetan biziko duk gizonon memorian —erran zidan osabak eta, haren jarraikian, zoruan zegoen harri tipi bat hartu, barandaren gainetik behatu, eta goiti beheiti jaurtiki zuen.
|
|
|
—Galileo hil zuan, baina bizi duk. Eta urte luzeetan biziko
|
duk
gizonon memorian —erran zidan osabak eta, haren jarraikian, zoruan zegoen harri tipi bat hartu, barandaren gainetik behatu, eta goiti beheiti jaurtiki zuen.
|
|
|
Baina ez fidatu. Zeren, batzuei entzunik, baitirudi ezen bizitza osoan harriak jaurtikitzen ibili zela, eta hori ez
|
duk
egia. Baina badakik nolakoa den jendearen jokabidea, baita zenbait biograforena ere, sainduei buruz eta gizon handiei buruz ari direnean, eta nola haien egite handiak are handiagotzen dituzten eta exageratzen.
|
|
|
" Non capisco", erraiten zian Alessandrok. " Ez dut ulertzen!" Baina ez
|
duk
kasu bakarra. Izan ere, ba al dakik Galileok behin batean Bolognako hogei irakasle gonbidatu zituela, Jupiterren lau sateliteak ikus zitzaten amoreakatik, eta nehork ere ez zituela ikusi?
|
|
|
" Ez dut ulertzen! Ez dut sinesten!" Eta hori hala
|
duk
egiaren beldur garelako eta libertatearen beldur...
|
|
|
—Eta mundua... mugitu zuan hemen Pisan, mugitu zuan Leydenen... eta Ur biainen ere mugituko
|
duk
egunen batean... Ziaurrizko Bartolok bertzela uste badu ere!
|
|
|
—Zuen aita ikusi, eta gure aita ikusten diat batzuetan. Eta, doan bidetik, urrunagorat iritsiko
|
duk
, beharbada...
|
|
|
—Bizitza eskailera bat bezalakoa
|
duk
, mutilak, bere mailekin eta bere graduekin, eta goiti nahi duenak goiti behatu beharra dik —bere arrakastaren esplikazionea eman nahi zigun aitak Mattini eta bioi— Eta, hala, nik Villagrandeko dukea diat lagun, Villagrandeko dukeak balidoa, balidoak errege... Eta hala egiten dituk tratuak eta bertzelako negozioak mundu honetan...
|
|
|
Zeren Pedrok berak erran baitzidan harako hura: " Gure aita letratua
|
duk
eta ni ere letratu nahi naik, baina nik ez diat bizitza usteltzerat utzi nahi. Eta hik ere ez huke nehoiz utzi behar..." Eta ni aho zabalik geratzen ninduan, zeren ez bainuen, arestian erran bezala, Pedrok aditzen zuèn jainkozko barren dei hura aditzen.
|
|
|
—Zientzilaria ez banintz, pintorea izan nahi nikek... baina ona nagok ni pintore izaiteko, Pedro Huiziren koadroko txakur hori marrazteko ere gai ez naizenean —baina osabak, nola zientziaren sinestean hartzen baitzuen kontsolamendua, gaineratu zuen—: Halarik ere, zirkunferentziak eta triangeluak bai, ongi baino hobeki marrazten ditiat, eta hori
|
duk
inportantena, zeren eta astorik astoenaren eta oilorik oiloenaren azpian ere, nola kreazio osoaren azpian, oinarrizko formak baitabiltza dantzan: zirkunferentziak, triangeluak eta bertze iduri geometrikoak...
|
|
|
—eta, begiak koadroaren alde baterat eta bertzerat mugitzen zituela, sententziatu zuen—: Ez
|
duk
bertze munduko gauza, baina... —eta eni beha berriro—:
|
|
|
" Joanikot: hau hire txakurraren erretratua
|
duk
, baina, Italiatik natorrenean, hirea eginen diat..." —eta, malenkoniak haren begiak hartzen zituela, erran zuen—: Handik aitzina, bizpahiru karta skribatu genizkioan elkarri, eta gero, deus ez.
|
|
|
—Aditu nahi al
|
duk
eskolastikaren kontrako bertze arrazoin bat, Joanes.... Ni naiz, hi haiz, hura da...
|
|
|
Kontseilu hura dugu, konparazione, noiz eta Ararat mendiaz eta libertatearen mendiaz mintzatu baitzitzaidan, haren zuhurtziaren erakusgarri: " Joanes, egia
|
duk
ezen aitzina nahi duenak buru egin behar diola zailtasun orori, baina jakik, bertzalde, ezen, batzuetan, uholdeari buru egiteko uholdearen alde jarri beharra dagoela, zeren eta ur lasterrei burugabeki buru egiten dien txalupak akabatzen baitu ur lasterrak irentsirik, Ararat menditik urrun". Eta hala entseiatzen zen bidean sortu traba eta behaztopei buru egiten, ez buruz buru eta bekoz beko, baina zeharka.
|