|
2002
|
|
|
oin (oinarriaren forma): izan,*
|
edun
,* edin,* ezan (aditz laguntzaileek)
|
|
|
A1 (da/ du motakoak: izan/*
|
edun
en orainaldia), A5 (daiteke/ dezake), B1 (zen/ zuen), B7 (liteke/ lezake) eta B8 (zitekeen/ zezakeen).
|
|
2008
|
|
|
–
|
edun
–[orain, guk hura hari] erako adizkia jaso nahi zen galdera egitean erantzun ezberdinak izan dira.
|
|
|
da aditz nagusia eta horrek instrumentala den osagai bat eskatzen du. Esaldi bera da, baina bigarren horrekin ez da?
|
edun
–adizkirik ageri,, izan, en adizkia baizik.
|
|
|
Bolibarkoak, órrek liburuk ekarritxue vs Etxebarrikoak, eurek liburuk dakase. Bolibartarrak aditz nagusi eta laguntzaile egiturako erantzuna eman du, arau fonologikoak direla-eta desitxuratu samar badago ere, aditz laguntzailearen erroa?
|
edun
–da, pluralgile eta guzti.
|
|
2010
|
|
|
Aditz ezberdinak erabiltzea: *
|
edun
vs eduki: due (eta dauke) vs daukate; dittu vs dauzka; zittun vs zeuzkan.
|
|
|
– *
|
edun
en erroa: (t) zenduten vs zenuten.
|
|
|
helduak nahikotxo: zatittu, oittura, «itten, eitten, itzeittenegite» beti(), litteke,
|
edun
* en «dittu, zittun, dittut it» pluralgilea beti(), deittu. Gazteak ere bai, baina gutxiago:
|
|
|
Gazteak ere bai, baina gutxiago: aittu, itte, itzeitten «egite» beti(),
|
edun
* en« it» pluralgilea beti (dittu, dittue, zittun, dittut), baina zatitu, oitura, daiteke, deitu (beste hitz baten bila ari zela esan zuen).
|
|
2011
|
|
|
< gau+ hari, 65 ifini<*
|
edun
+ heben i, etab.Honilotuta, auhenzergatikezden
|
|
|
CélineMounolekbaditudagoenekohainbatlangarrantzitsu, abianden tesiazlanda, euskarazkoaditz perifrasienjatorrietabilakabideaz.Askoda aipagarririkeuretanbainagaurkozaskiizanbedihonakohau: horargiroerakustendenez, ezdainongoarrazoirikusteizatekoeuskarazkohiruperifrasinagusiak? (1) i/ tu+*
|
edun
/ izan, (2) A.Nag ø+ A.Lag.Irreala, (3) A.Nag. t (z) en
|
|
|
+*
|
edun
/ izan, garaikidedirenik, etaeztajatorribereko (delalatinetikozein bestelako) ere.Honenbestez, etaeredufaltaeregogoan, ahaztuazjoan beharkoaspaldikollillura, hots, euskaraknozbaitperifrasirikezzuelaeta historikokidituenaklatin erromantzeenkutsugaiztotikdatozkiola.Areago; ezdaarrazoirikpentsatzekokutsugaiztohorrenbigarrenondoriodenikAEkoaditzsintetikoustezunibertsaletaaberastasunezjosiekpairatuomen...
|
|
|
Dagoeneko rahedaduraezagunagenuen.Geroztik, bigarrenhedadura bat, adizkietakoda (Trask1977) bera, formajokatugabeetanereaurkitu dugu (cf.jagon, jazarri, jakin, jautsi, etab.) bizpahirudozenatan,, semantika etageografiadiferenteekin?. Beraz, e/ jaezberdintasuna ezinhar litekehalabeharedollilluratzat, ezta arrazoiapartekorikgabekoaldaketafonetikohutstzatere, Mitxelenakinoizeginbezala (cf.Lakarra2006b c). Gainera, Lakarra (2008c) nMitxelena (1977b) kopasartebatberraztertuaz, jardun, jaretsi, jareinetabestezenbaitetanez* jar, izenezezaguna?+
|
edun
, egin, etsieta enparatutakoaditzarinakbaiziketa* da-ra, biaurrizkien (edo hiruren) erabilerarenarrastoakerebadirelaerakutsiustedut:
|
|
|
Gauzajakinadaseibatdozenaaditzsintetikotikdozenabatedodozena t, erdiraigarodelahizkuntzaazkenbostmendeetan (cf.Lafon1943). 90Gertakari honengatiketaaditzmotahonekaskoriemanohidionllilluragatikedo, usteizan dazenbatetaatzeragojohizkuntzareniraganean, orduanetaaditzsintetikogehiagogenukeelaeta, beharbada, AE nguztiaksintetikoetaperifrasirikgabekoizango ziratekeela.90bUstekizunhonekezzuenetaezduoinarrisendoegirik: amaieratik hasita, mundukohizkuntzaguztieketamomentu orotanbaduteperifrasirik (eta baitaeuskarazaharrakere, cf.Anderson2006), bainaez, ordea, aditzsintetiko unibertsalik.Horrezazlanda, bagenekiensalduetabatubezalakoek, hots,* eaurrizkirikgabekoaditzek, ezzutelainongoaukerariksintetikogisajokaturikaurkitzeko, ezorainezinoiz, etaninageredozukdjazubezalakomonstruoakzeingurasorenakdirenedozeinekasma (jakin, hobe) lezake.OEHhartzenbaduguez dira240rairisten* e aditzakizanzitezkeenak, 200etikhurbilago, seguruenik (cf. Lakarra2008c). Bestalde, horienarteangehienakilki/ jaulki/ irauli/ arraultza, ifini/ jafini/ irabio/ arbin, jin/ jaio/ eriden/ jarraiki,*
|
edun
/ jaun/ eradun/ jardun... familiadunakditugu. Hots, errojokatuezberdinak, familiazabalagokoen oinarridirenakbidozenaedobietaerdiditugu:* bil,* din,* dun,* khar,* khus,
|
|
|
Hardezagun* eondokoetagainerakoaurrizkigabekoerroenlehenkontsonantearenkasua:/ b/,/ g/ eta/ d/ aurkitzenduguhoretabaita/ th/ eta/ kh/ ere (ez/ p (h)/ arrazoiezagunengatik); ebili,* edin,*
|
edun
, ethorri, ikhusi, ekharri, etab.Bidebatez, ezda/ l/ ez/ n/?, 124bainabai/ r/ eta/ rr/: eroan, irudi, errun, erran, etab.125Ezda, eho rensalbuespenbakarrarekin?/ h/ rikere.126
|
|
2014
|
|
|
Aipatu dugun bigarren testua, reki aldaeraduena, gainbegiraturik badirudi bat datorrela hegoaldeko goi nafarreraz esperokogenukeenarekin. Hau da, besteak beste, izan aditzaren 3 pertsona singularrekoaldaera zen da eta 2 pertsonakoa zara,*
|
edun
aditzaren u dun adizkiak agertzendira (duzu...), geroaldian n z amaitzen diren aditzetan en morfema agertzen daeta bizidunen inesiboan baitan berrikuntza agertzen da. Beraz, ezaugarri hauenkonbinazioak, eta beste batzuen faltak (hasperena ez egotea, kasu) Nafarroara begirajartzen gaitu; are gehiago, iraganeko n galtzeak eta datiboan gi egoteak Nafarroarenhegoaldera garamatzate.
|
|
|
Azkenik, bada beste aldaketa bat, aurretik aipatu ez ditugun beste kasu orotanerabiltzen dena, hots,*
|
edun
eta* ezan laguntzaileekin, baita aditz trinkoekin ere.Kasu horietan, i bat ageri ohi da aditz inflexioan alokutiboa den orotan.
|
|
|
Bi morfemok bakarra direla esateko argudio ohikoa datiboa edo alokutiboaerantsi, emaitza berdina izatea izan da. Jada ikusi dugu hori faltsua dela aditz trinkoenkasuan, baina egia da*
|
edun
errokoetan betetzen den jazoera dela. Adibideetarabueltatuz, dut formari datiboa (17c) zein alokutiboa (17c?) ezarri, emaitza berdinadukegu buruan.
|
|
|
Baina, azkenik, aldakortasun dialektalera igarotzen bagara, are handiagoada jauzia. Euskalkien artean hiru multzo nagusi bereiz litezke aurredatiboaridagokionez,*
|
edun
laguntzaileaz dihardugularik, bederen: mendebaldeko euskalkietan ta erabiltzen da, soilik; erdialdekoetan i eta ra artizkia,* eradun erroaridagokiona, hobesten dute ekialdeko euskalkietan.
|
|
|
Bada ezberdintasunik mendebaldeko euskalkien eta gainerakoen arteanmorfema aurrealokutiboak eragiten duenik. Euskalki gehienetan morfemaaurrealokutiboak*
|
edun
laguntzailearen erroa ikusezin bihurtzen badu ere, ez dahala gertatzen mendebaldean. Aurrealokutiboak eta hasierako d ak j ematen dute dij bilakaera gertatu ostean.
|
|
|
Aurrealokutiboak eta hasierako d ak j ematen dute dij bilakaera gertatu ostean. Kasu horietan,*
|
edun
laguntzailearen erroak agerikoaizaten jarraitzen du, nahiz eta beste alomorfo baten itxurapean izan. (27) adibideanikus daitekeenez,
|
|
|
Lehenengoak, mendebaldekoa ez gainerako euskalkietan gertatzen denaerakusten du: adizkian aurrealokutiboa (i) txertatzeak*
|
edun
aditz laguntzailearen u erroa ikusezin bihurtzen du, fonologikoki ez burutzea dakar. Bigarrenean, ostera, azken adizkiaren hasierako j di multzoak jasandako bilakaeraren (sabaikaritzea: [d+ i] [ji]) ondorio dela ontzat ematen bada, eta amaierako n morfema alokutiboaribadagokio, tarteko o bokala prozesu honen ondoren* edun laguntzailearen erroarenaztarna gisa identifika daiteke.
|
|
|
adizkian aurrealokutiboa (i) txertatzeak* edun aditz laguntzailearen u erroa ikusezin bihurtzen du, fonologikoki ez burutzea dakar. Bigarrenean, ostera, azken adizkiaren hasierako j di multzoak jasandako bilakaeraren (sabaikaritzea: [d+ i] [ji]) ondorio dela ontzat ematen bada, eta amaierako n morfema alokutiboaribadagokio, tarteko o bokala prozesu honen ondoren*
|
edun
laguntzailearen erroarenaztarna gisa identifika daiteke. Ez da, beraz, desagertu, eta forma ezberdin batenpean bada ere, fonologikoki agerikoa izaten jarraitzen du.
|
|
|
Hasierako d aren eta morfema aurrealokutiboaren arteko bat egiteak baina, badu*
|
edun
laguntzailearen errotik haratago euskalkien artean eragiten duenaldakortasun ikusgarriagorik ere. Zuazok (2008) bildu moduan, elkarketa horrekeuskalki eta azpieuskalkietan hainbat forma eman ditu.
|
|
|
Datibodun aditz iragangaitzen kasuan alokutiboa sartzeakez du adizkian aldaketarik eragiten. Aldiz, datiborik gabekoetan aditzlaguntzailea izan izatetik*
|
edun
izatera igaroko da. Gainerako kasuetan, hots, aditz trinkoetan,* edun eta* ezan aditz laguntzailea dutenetan, i morfematartekatzen da erroaren aurretik.
|
|
|
Aldiz, datiborik gabekoetan aditzlaguntzailea izan izatetik* edun izatera igaroko da. Gainerako kasuetan, hots, aditz trinkoetan,*
|
edun
eta* ezan aditz laguntzailea dutenetan, i morfematartekatzen da erroaren aurretik.
|
|
|
*
|
edun
/ eduki (dut/ daukit)
|
|
|
* Edun aditzaren lekuan eduki erabiltzea erdialdeko eta mendebaleko euskarannagusitu den ezaugarria da (Zuazo, 1998: 221) eta*
|
edun
erabiltzea nafarreraneta Ipar Euskal Herrian gehiago mantendu da. Hemen ere, beraz, mendebaldekoezaugarria ekialdekoari lekua kentzen ari zaiola dirudi.
|
|
|
Goizuetako hizkeran gunun adizkiaren saileko aldaerak erabiltzen dirabatzuetan giñun adizkiaren sailekoen lekuan. Zehatzago esateko,*
|
edun
aditzarensailean, iraganaldiko pertsona pluraletan u erabiltzen da i ren lekuan, alegia, gunu, zunu, zunute eta ez giñu, ziñu, ziñute.
|
|
|
*
|
edun
aditzaren iraganeko sailean, Bortzerrietan maiz aski aditzen diren zunun, zenuen, eta gunun, genuen?
|
|
|
Goialdean daudenak oso gutxi ari dira aldatzen: ikan, deus, biño,/ j/ eta
|
edun
aldagaiez ari gara. Erdikoetan diferentzia gehiago dago adinekoenerabileratik gazteen erabilerara eta, zenbat eta beherago, orduan eta erabilera apalagoaikusten da gazteengan, batzuetan desagertzeraino.
|
|
|
Bestetik, hizkuntza aldaerak euskara batuan edo erdialdekoan duen onarpenakere eragiten duela uste dugu. Batuan erabiltzen dira deus,/ j/,
|
edun
eta geroaldiko eneta horrek lotura izan dezake gazteek ere maiz erabiltzearekin. Batuan eta erdialdekoeuskaran erabiltzen ez direnak dira koz, gunun, eskuara, arrunt eta bede/ benpe, etahorrek gazteek ere hain gutxi erabiltzea eragin dezakeela uste dugu.
|
|
2015
|
|
|
Aditzean, azkenik, izan en eta*
|
edun
en indikatiboko adizkiak baizik ez ziren aurkeztu: naiz gisakoak (eta ez naz/ niz) eta dut sortakoak (eta ez det/ dot) onartu ziren, baina izan en pluralean, Gipuzkoa aldeko gera, zera, zerate aukeratu ziren.
|
|
|
eun?
|
edun
–. Landuccik eta Betolatzak baliatu zuten.
|
|
|
–Aditz iragangaitza+ behar? elkartzean, laguntzailea
|
edun
da Lazarragaren izkribuetan:
|
|
|
Gamizen hizkeran, ostera, badirudi izan nahiz
|
edun
balia zitezkeela: joan bear gara eta joan bear dugu, bietara idatzi zuen.
|
|
|
12)
|
edun
en adizkietan u erroa zegoen Landucciren hiztegian: dut, duc, duçu (bizk.
|
|
|
5)
|
edun
baztertu eta eduki nagusitzeko joera: errazoarik ez daukazu (orok.
|
|
|
3) Landucciren hiztegian u da
|
edun
en erroa: dut.
|
|
|
Badira modu berezian jokatzen duten hiru: egon, ibili eta, batez ere,
|
edun
. Beste era batera esateko, datoz, doaz, jakoz, zaizkio?
|
|
|
jaustac, zidak?, jaucaat, zaukaat?. Baina
|
edun
en orainaldiko hitanoan d orokorra baliatu zen: diat/ dinat, dic; ez joat/ jonat, jok.
|
|
|
Jakina, z dago adizki batzuetan: izan enetan (çan, zen?, cirean, ziren?),
|
edun
en pluralekoetan (cituan, zituen?, cituen, zituzten?),* edin enetan (cidin, zedin?, citecen, zitezen?), NOR NORI NORK saileko* i errokoetan (cidan, zidan?) eta iruditu renetan (cirudien, ziruditen?).
|
|
|
c)
|
edun
enak, baina hauetan komunztadura eza ez da erabatekoa. Alde batetik, quendu eben bere jaztecoac, kendu zuen bere janztekoak?
|
|
|
deuscuz, dizkigu?, jacaz, zaizkio?, çagoçana, zaudena?, gagoz, gaude?, dagoz, daude?, egoçan, zeuden?, daquiguçan, dakizkigun?, (biortu) eguizuz? (bihur) itzazu?, (libradu) gaguizuz? (libra) gaitzazu?? Salbuespena
|
edun
en adizkiak dira; it orokorra dago horietan: cituala, zituela?, cituelaco, zituztelako?.
|
|
|
Badirudi, azken batean, egon, ibili eta
|
edun
aditzetan nekezago nagusitu zela z pluralgilea, baina XVIII. mendeko Albenizen eta Gamizen izkribuetan z dago egon en adizkietan. Albenizek ez zuen besterik erabili:
|
|
|
Oraingo honetan ere badirudi Lazarragaren hizkera gordetzailea zela. Izan ere, Betolatzaren ikasbidean izan edo
|
edun
baliatu ziren: jayo çan (ez jaio zedin), igo eban (ez igo egian edo igo zezan).
|
|
|
Mendebaleko izkriburik zaharrenetatik hasita ikusten da eduki ren indarra. Berak bereganatu du
|
edun
en lekua eta bigarren hau laguntzaile zereginetara (ikusi dot) edo balio atributiboko perpausetara (hori laguna dogu) mugatuta agertzen da. Gaztelaniaren eragina dago, ziurrenera, aldakuntzaren atzean, gaztelaniaz ere, haber?
|
|
|
lossa euqui, lotsa eduki?, lastima euqui, lastima eduki?, bildur euqui, beldur eduki?, jateco gurea euqui, jateko nahia eduki?, ura daucan gaucea, ura daukan gauza?, pisç asco daucan gaucea, apar asko daukan gauza?? Dena dela,
|
edun
(> eun) ez zegoen guztiz galduta: bear eun, beharra edun?, miracuru eun, mirakulu edun [harritu]?
|
|
|
Dena dela, edun (> eun) ez zegoen guztiz galduta: bear eun, beharra
|
edun
–, miracuru eun, mirakulu edun [harritu], eta piedade eun, errukia edun?
|
|
|
Dena dela, edun (> eun) ez zegoen guztiz galduta: bear eun, beharra edun?, miracuru eun, mirakulu
|
edun
[harritu], eta piedade eun, errukia edun?
|
|
|
bear eun, beharra edun?, miracuru eun, mirakulu edun [harritu]? eta piedade eun, errukia
|
edun
–agertzen dira.
|
|
|
Lazarragaren izkribuetan, era berean, oso zabalduta dago eduki: asco dauco minic, asko dauka minik?, bere biocean eucan tristezea, bere bihotzean zeukan tristeza?, errazoaric ez daucazu, arrazoirik ez daukazu??, baina han ere bada
|
edun
en lekukotasuna: ene bioça çuc doçu, ene bihotza zuk duzu?, ez doçu errazoaric, ez duzu arrazoirik?, çu serviceco andi dot deseoa, zu zerbitzatzeko handi dut deseoa??
|
|
|
Geroagoko lekukoetan ere, jakina, eduki ren indarra nabarmentzen da, baina Gamizen bertsoetan bizirik dago oraindik
|
edun
: euzqueraz copla eguiten eztut nic lotza, eztut damuric, fortuna duzu, duzu beguicho bazuc ta aurpeguicho bat.
|
|
|
4)
|
edun
en orainaldiko adizkien erroan o eta au nagusitu dira erabat: dot, dut?, dok/ don, duk/ dun?, dau, du?, dogu, dugu?, dozu, duzu?, dozue, duzue?
|
|
|
dagoz, daude?. Dena dela,
|
edun
en adizkietan it bizirik dago izkribu zaharretan, eta baita gaur egun ere zenbait alderditako hizkeretan: ditu.
|
|
|
1.1
|
edun
en erroa
|
|
|
|
edun
en erroan ez dago batasunik Arabako lekukoetan. Izkribu batetik bestera ez ezik, izkribu bakoitzaren barruan ere aukera bat baino gehiago ikusten da.
|
|
|
Aditz nagusiak, laguntzaile direnak, dira batez ere aztergai liburuki honetan. Hala, izan eta* edin aditz laguntzaileak;*
|
edun
eta* ezan aditz laguntzaileak; aditz trinkoak; eta aditz alokutiboak. Adolfo Arejita zuzendari akademikoak azpimarratu bezala,, tradizio idatziarekin konparazioak egitera gonbidatzen gaituzte liburukiko emaitza batzuek.
|
|
|
4 izenaobjektuaren pred.+ aditza: atsegin ukan/*
|
edun
, damu ukan/* edun
|
|
|
4 izenaobjektuaren pred.+ aditza: atsegin ukan/* edun, damu ukan/*
|
edun
|
|
|
dudanean*
|
edun
ADL INE A1 NR_ HURA NK_ NIK
|
|
|
dut*
|
edun
ADL A1 NR_ HURA NK_ NIK
|
|
2016
|
|
|
lema bakoitzari dagokion forma sortu (adibidez: ikusi
|
edun
8 ikusi nuen), eta hitzen ordena egokitzen du.
|
|
2017
|
|
|
(eta saure, zeure??); sáurok, zeuek?; áurek, eurak, berak?. Baita
|
edun
en adizkietan ere: aun (< eun), zuen?; auden (< euden), zuten?.
|
|
|
NOR NORI saileko adizkietan, alde batetik, eta
|
edun
en, NOR NORI NORK saileko eta trinkoen hitanoko adizkietan, bestetik, aipatu berri diren hiru ahoskera horiexek (y, dx, j) daude zabalduen mendebalean, baina euren eremuak ez dira hitzen eta partizipioen hasierakoen berberak.
|
|
|
Uribe Kosta gehienean. Jataben eta Lemoizen ez bestean?, Txorierriko eremu zabalean. Leioa eta Zamudio artean?, Nerbioi ibarrean, Zeberion eta Orozkon iraganaldiko 1 pertsonako adizki bereziak erabiltzen dira
|
edun
en sailean: singularrean nendun (eta neun, neuen, nun), nuen?; pluralean nenduzen (eta neuzen, nuzen), nituen?.
|
|
|
Zazpi gertakari nabarmentzen dira: a) izan en adizki bereziak; b)
|
edun
en erroa; c) edun en hitanoko adizkiak; d) NOR NORI NORK saileko erroa; e) egin erroa; f) egon/ ibili/ jardun/ eragon aditzak; g) eduki aditzaren nagusitasuna.
|
|
|
Zazpi gertakari nabarmentzen dira: a) izan en adizki bereziak; b) edun en erroa; c)
|
edun
en hitanoko adizkiak; d) NOR NORI NORK saileko erroa; e) egin erroa; f) egon/ ibili/ jardun/ eragon aditzak; g) eduki aditzaren nagusitasuna.
|
|
|
Bereziak dira
|
edun
en hitanoko adizkiak: jo (> ju) dago mendebalean, Euskal Herri osoko di ren ordez.
|
|
|
Mendebaleko izkriburik zaharrenetarik hasita ikusten da eduki ren indarra;
|
edun
laguntzaile zereginetara (ikusi dot) edo balio atributiboko perpausetara (ori laguna dogu) mugatu da. Gaztelaniaren eragina dago, ziurrenera, aldakuntzaren atzean, gaztelaniaz ere, haber?
|
|
|
jabik/ jabin, zabilek/ zabilen?; jakik/ jakin, zakik/ zakin?. Gorago ikusi denez, emaitza bera dago
|
edun
en hitanoan: juat/ junat, diat/ dinat?.
|
|
|
Salbuespenak ere badira: izan en adizkiak (san, zen?; sien, ziren?);
|
edun
en pluralekoak (sittun, zituen?; sittuen, zituzten?);* edin enak (seiken, zitekeen/ zezakeen?); egin enak (seixen, zezan?; séixen, zezaten?) eta jardun enak (sierdun, ziharduen?; siérduen, ziharduten?).
|
|
|
Adizki bereziak erabiltzen dira Debagoienean eta Legution
|
edun
en iraganaldian: neuen/ neben/ nemen/ nen, nuen?; geuen/ geben/ gemen/ gen, genuen?; seuen/ seben/ semen/ semien/ sen, zenuen/ zenuten?; sebien/ seben, zuten?.
|
|
2018
|
|
|
‘arreta jarri’, ‘kontuz ibili’, ‘zain egon’, ‘zaindu, babestu, behatu, gorde’ (cf. OEH s.v. begira, begiratu, begira
|
edun
). Bigarrena aspaldi ageri da eta hedadura zabala du, baina ez du osagarria datiboan hartzen eta hirugarrenak, osagarria genitiboan nahiago badu ere, badu adibide datibodunik ere, nahiz eta lekukotasun zaharrenetan Mendebaldean bakarrik agertu.
|
|
|
*
|
edun
(Nik Hura), Indik. or. dute
|
|
|
*
|
edun
(Haiek Hura), Indik. or.
|
|
|
Bestalde, badago yl dute perifrasiaren( [partizipioa+*
|
edun
]) eta egokitu zaion itzulpenaren denboran (‘matan’) asimetria bat. Itzulpena orainaldian egin da, eta testuinguruari so, geroaldi hurbila ere uler daiteke, hots, ‘hilko dute’, edo ‘hil behar dute’ Haatik, garai arkaiko eta zaharrean orainaldirako ([tzen+* edun] edo adizki trinkoak baizik ez dira ageri (Mounole & Lakarra, 2018, 434), eta geroaldirako, Mendebaletik kanpo, orainaldiko trinkoak (usu te/ ke morfemekin), baita [aditzoina+* ezan te/ ke] bezalakoak ere, edo* iron erroko formak, nahiz eta ordurako [tuko+* edun] den ohikoena hizkera gehienetan (Mounole & Lakarra, 2018, 436 eta hh.).
|
|
|
Bestalde, badago yl dute perifrasiaren ([partizipioa+* edun]) eta egokitu zaion itzulpenaren denboran (‘matan’) asimetria bat. Itzulpena orainaldian egin da, eta testuinguruari so, geroaldi hurbila ere uler daiteke, hots, ‘hilko dute’, edo ‘hil behar dute’ Haatik, garai arkaiko eta zaharrean orainaldirako( [tzen+*
|
edun
] edo adizki trinkoak baizik ez dira ageri (Mounole & Lakarra, 2018, 434), eta geroaldirako, Mendebaletik kanpo, orainaldiko trinkoak (usu te/ ke morfemekin), baita [aditzoina+* ezan te/ ke] bezalakoak ere, edo* iron erroko formak, nahiz eta ordurako [tuko+* edun] den ohikoena hizkera gehienetan (Mounole & Lakarra, 2018, 436 eta hh.). Edonola ere, hemen dugun forma partizipiodunak ez dezake orainaldiko edo geroaldiko baliorik har:
|
|
|
Bestalde, badago yl dute perifrasiaren ([partizipioa+* edun]) eta egokitu zaion itzulpenaren denboran (‘matan’) asimetria bat. ...uler daiteke, hots, ‘hilko dute’, edo ‘hil behar dute’ Haatik, garai arkaiko eta zaharrean orainaldirako ([tzen+* edun] edo adizki trinkoak baizik ez dira ageri (Mounole & Lakarra, 2018, 434), eta geroaldirako, Mendebaletik kanpo, orainaldiko trinkoak (usu te/ ke morfemekin), baita [aditzoina+* ezan te/ ke] bezalakoak ere, edo* iron erroko formak, nahiz eta ordurako [tuko+*
|
edun
] den ohikoena hizkera gehienetan (Mounole & Lakarra, 2018, 436 eta hh.). Edonola ere, hemen dugun forma partizipiodunak ez dezake orainaldiko edo geroaldiko baliorik har:
|
|
|
Bestalde, apodosian, arestian aipatu bezala, te dun forma trinkoa dago. Mounolek eta Lakarrak (2018, 443) diotenez, apodosian [tuko+ izan/*
|
edun
] egitura ohikoena izanik ere, badira te dunak ere, Etxepareren euskaran esaterako.
|
|
2019
|
|
|
aditz nagusian atzizkiduna eta aditz laguntzailean: izan/*
|
edun
: da, zen/ du, zuen...
|
|
|
Zeintzuk dira bi sail horietako partizipioak? Bientzat izan partizipioa soilik ala lehenengo sailarentzat izan eta bigarrenarentzat ukan edo*
|
edun
–Kapitulu honetan garbi ikusiko dugu naiz/ da/ zara saileko adizkiek izan partizipioa eskuratu baino lehen asmatuak izan zirela:
|
|
|
Gaur egun, metatesia gertatzen ahal da aspektu burutugaberako t (z) en atzizkiko kontsonante sudurkariaren eta adizki laguntzaileko*
|
edun
erroaren ubokalaren artean (Zelaieta, 2008: 191).
|
|
|
*
|
edun
erroak uegiten du (duguna). Nor Nork saileko ahaleran guenuque dago, eta ez giñuke edo gunuke.
|
|
|
*
|
edun
du (3), dubela (3), duben (5), dubena (2), dugu (6), duguna, dute, dutela, dutenetan, duzube, duzuben, ezpadu, eztu, eztubela, eztuben, eztugu, ezquenuque, guenuque, tuben, tubena, tugu (2), zuben ditu, dugun, dutela, duten, tuztenetan egon ad. trink. dago (2), dagona, zaudetenian
|
|
2020
|
|
|
Lau aditz ditugula: izan,*
|
edun
,* edin eta* ezan. Hori batetik.
|
|
2021
|
|
|
6 Aditz laguntzailea izan edo*
|
edun
izan daiteke. Hautua aditzaren araberakoa izango da nagusiki (trantsitiboak eta iragangaitz ergatibodunak* edun ekin agertzen dira eta intrantsitiboak izan ekin), baina alokutibo komunztadurak ere eragina dauka.
|
|
|
6 Aditz laguntzailea izan edo* edun izan daiteke. Hautua aditzaren araberakoa izango da nagusiki (trantsitiboak eta iragangaitz ergatibodunak*
|
edun
ekin agertzen dira eta intrantsitiboak izan ekin), baina alokutibo komunztadurak ere eragina dauka.
|
|
|
7 Ekialdeko euskalki batzuetan onartzen dira horrelako adibideak, hala nola Aitorrek Miren badu maite eta Mirenek badu uste hori ongi dagoen. Kasu horietan,*
|
edun
ek aditz nagusi gisa jokatzen du, eta ez aditz laguntzaile moduan.
|
|
|
Horrelako analisi batean genuke azaldu Miren argumentuak absolutibo kasua edukitzea goiko adibidean. Ildo berean, perifrasi horietan*
|
edun
aditz nagusia balitz, babaieztapen aurrizkia onartuko litzateke(* Mirenek badu hori ondo dagoela uste) 7,* edun kopula denean onartzen baitu: Aitorrek badu diru nahiko; Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea.
|
|
|
Horrelako analisi batean genuke azaldu Miren argumentuak absolutibo kasua edukitzea goiko adibidean. Ildo berean, perifrasi horietan* edun aditz nagusia balitz, babaieztapen aurrizkia onartuko litzateke(* Mirenek badu hori ondo dagoela uste) 7,*
|
edun
kopula denean onartzen baitu: Aitorrek badu diru nahiko; Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea.
|
|
|
Aitorrek badu diru nahiko; Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea. Aurreko* Mirenek badu hori ondo dagoela uste adibidean, uste da predikatu nagusia eta*
|
edun
aditz laguntzailea. Ondorioz,* edun ek ezin du baieztapen interpretazioa izan baaurrizkiarekin agertzen denean.
|
|
|
Aurreko* Mirenek badu hori ondo dagoela uste adibidean, uste da predikatu nagusia eta* edun aditz laguntzailea. Ondorioz,*
|
edun
ek ezin du baieztapen interpretazioa izan baaurrizkiarekin agertzen denean. Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea adibidean, aldiz, ustea determinatzaile sintagma* edun en osagarri zuzena da.
|
|
|
Ondorioz,* edun ek ezin du baieztapen interpretazioa izan baaurrizkiarekin agertzen denean. Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea adibidean, aldiz, ustea determinatzaile sintagma*
|
edun
en osagarri zuzena da. Kasu horretan, baaurrizkiak baieztapen esanahia dauka.
|
|
|
Gai hau § 23.2.2 atalean aztertzen bada ere, labur labur gogoratuko dugu gramatika honetan ez ditugula kontzeptu horiek euskal gramatika ohikoetan bezala definitzen, baizik aspalditik munduko hizkuntzetako gramatikek definitzen dituzten gisan. Euskal gramatikek nor/ zaio erako aditzak (izan/* edin hartzen dutenak) eta du/ dio aditzak(*
|
edun
/* ezan hartzen dutenak) bereizi dituzte: lehenbizikoak intrantsitiboak lirateke, eta bigarrenak trantsitiboak.
|
|
|
Bigarrena Nire emaztea gaixo dago esaldiaren pareko izango litzateke, genitiboaren ordez ergatibodun subjektuarekin. Baina bietan ere*
|
edun
eta eduki aditzak ez lirateke benetako predikatuak izango: loturazko aditzak lirateke, eta kanpotarra eta gaixo izango genituzke perpaus horietako predikatu nagusiak.
|
|
|
Nahien, beharren eta maiteen superlatiboak*
|
edun
aditzaren objektu izan daitezke: Kendu da maiteen duguna ere (Mitxelena); Horixe dut nahien (Azkue); Zer da nik egin beharren nukeena?
|
|
|
34.5.2.1b(+ burutua) ezaugarria ez duten alegialdiko baldintzak, berriz, era desberdinetakoak izan daitezke: sintetikoak (baletor), edo adizki analitikoak( [aditzoina+* edin/* ezan] (etor baledi); [t (z) en+ izan/*
|
edun
] (etortzen balitz); [tuko+ izan/* edun] (etorriko balitz)). Solas unean hastekoak diren egoerak eta gertakariak adieraz daitezke haien bidez:
|
|
|
34.5.2.1b(+ burutua) ezaugarria ez duten alegialdiko baldintzak, berriz, era desberdinetakoak izan daitezke: sintetikoak (baletor), edo adizki analitikoak( [aditzoina+* edin/* ezan] (etor baledi); [t (z) en+ izan/* edun] (etortzen balitz); [tuko+ izan/*
|
edun
] (etorriko balitz)). Solas unean hastekoak diren egoerak eta gertakariak adieraz daitezke haien bidez:
|
|
|
Beraz, alegialdiko baldintza burutuen ezaugarria modu bakarrean bil daiteke(+ burutua) direla esanez, eta burutuak ez diren alegialdiko baldintzetan aniztasuna aurkituko dugu, euskalkiek adizki desberdinak garatu baitituzte: [t (z) en+ izan/*
|
edun
(etortzen balitz)] ekialde zabalean, [tuko+ izan/* edun (etorriko balitz)] erdialde eta mendebaldean, garai zaharrenetan denek erabiltzen zuten [aditzoina+* edin/* ezan (etor baledi)] adizkia emeki emeki ordezkatuz.
|