|
2000
|
|
|
1546an hil zen Vitoria maisu handia, eta aipaturiko bi lanok, ikasle izan zituenek,
|
beraiek
jasotako oharrak eta maisuaren zenbait izkribu bilduz eta osatuz, Frantziako Lyon-en inprimatzaile ospetsua zen Jacques Boyer jaunari eman zizkioten. Eta honek bi liburukitan argitara eman zituen 1557 urtean.
|
|
|
zuen lehen oinarritzat. Gaiok
|
berak
esaten zuenez,. Zuzenbidea, legez eta usadioz hornituriko herri guztietan, alde batetik berena delarik, aldiz gizaki ororena da. Horregatik, herri bakoitzean beretzat emana, propioa da, eta zuzenbide zibila deritza, hiriaren zuzenbidea balitz bezala.
|
|
|
zuen lehen oinarritzat. Gaiok berak esaten zuenez,. Zuzenbidea, legez eta usadioz hornituriko herri guztietan, alde batetik
|
berena
delarik, aldiz gizaki ororena da. Horregatik, herri bakoitzean beretzat emana, propioa da, eta zuzenbide zibila deritza, hiriaren zuzenbidea balitz bezala.
|
|
|
Gero, 1567 urtean, Erromara jo zuen eta, Vatikanoko Tribunal nagusiko kide izendatu zutenez, aukera egokia lortu ere bai, zeren Pio V.ak, Gregorio XIII.ak eta Sixto V.ak
|
beren
kontseilaritzat hartu eta ohore handien jabe egin zuten. Eta, han ere, bertako antolakuntza eta egitarauen hobekuntzaz arduratu zen.
|
|
|
Herri baten abertzaletasuna ez da
|
berez
pizten bere burujabetzaren alde, inperialista erako beste aberri batek horretara bultzatuz behartzen ez badu.
|
|
|
Ingalaterrako erregetzaren inguruan kargu garrantzitsuak eduki zituen Alexander Jardine zeritzanak Bergaran Xabier Munibe, Peñafloridako kondea, bisitatu zuenean, harriturik zegoen Bergarako Seminario hartan ematen zituzten irakaskintza gaiekin, baina harrituago Azkoitiko zaldunok herriarekin maila berdinean bat eginak ikusteaz. Goraipatzen du
|
beren
lana, baina aldi berean baita argi salatu ere horien aurka inkisidore eta gainerako beste askok bekaizkeriaz sortzen zizkieten eragozpen nagusiak.
|
|
|
Foruen galeraren ondotik, hogeigarren mende hasierako egoerak eskatzen zuenaren arabera, garaiko iritziei buruzko galdera egin zuen Gipuzkoako Diputazioak Eibarko sozialisten Casa del Pueblora, eta honek
|
beraien
artean intelektual mailan burutza zeraman Toribio Etxebarriari eskatu zion gai horretaz zerbait presta zezala. Bi hitzaldi eman zituen 1918 urtean, La liga de naciones y el problema vasco izenburupean eta Eibarren bertan V. Fernández tipografian inprimatuak izan ziren.
|
|
|
Foruek historiaz administraritza aldetik Euskal Herriari ematen zioten burujabetza juridikoki nolabait bete beharrekoa zela. Denboraz,
|
berez
gizarte giroa aldakorra denez gero, ez zeritzola zuzena atzera begira jartzeari, baina bai nolabaiteko ordaina eskaintzeari. Hortik jo zuen ebazpidetzat guztion artean osa genezakeen autonomia zabal bat proposatzera.
|
|
|
Orain, Treviño bertatik, antzinako izen zaharraz baliaturik ari da Uda deritzan taldea,
|
beraien
naturalezaz eta historiaz zor zaienaren eske. Baina badirudi, Javier de Burgos zenaren gogoak bizirik dirauela Espainiako Estatuaren baitan.
|
|
|
Gaur, ordea, badakigu fisikoki sorginik inoiz ez dela izan. Eta inork ziurki sorginkeriarik izatekotan, inkisidoreek eta Pierre Lancre bezalakoek izango zuten, gaiztakeriaz
|
beraien
lepoan baitzeramaten sorginkeria.
|
|
|
Gaineratu nion, itxuraz frantsesei Kanadako Quebec herrialderako on zaiena, zergatik ez
|
beraien
Estatu barnerako. Baina alferrik, ez zuen ulertu nahi.
|
|
|
Horrez gainera, hizkuntza gutxitua erabiltzen ez dutenentzat, mintzatzen direnen herrialdean bizi badira, nahi duten guztiek ikas dezaten aukerak jarriko dira. Gurasoek hautatzen dutenaren arabera, maila guztietako ikasketak
|
beraien
hizkuntza jatorrean egiteko aukera emango zaie. Aldi berean, hizkuntzarekin batean bertako kultura jatorraren irakaskuntza ere bermatu nahi da, horretarako beharrezko diren irakasleak prestatuz.
|
|
|
Jakin bedi, abertzaletasunak
|
berez
ez duela eramaten herri bat bere burujabetzaren alde borrokatzera, inperialista erako beste aberri batek horretara behartzen ez badu.
|
|
|
–Errege kontseju nagusiaren buruak agin dezan, ta hau are debeka dezan, Hiriak elkarganatzea ta behar zan bezala biltzea, ahalik balu ta iñoiz izandu baleu bezala, Fuero gureak ematen digun eskua kentzeko eta itxitzeko bidea? Baña zergatik horrela dabiltzan,
|
berak
dakite; baita beste guztiok ere badakigu! Alabaiñan agerian zebiltzan.
|
|
|
Gure euskara hor zen oraingo talde politiko guztiak sortu baino lehenagotik. Eta XVII. mendera arte, Europako mendebaldean, latina zen hizkuntza unibertsala eta Unibertsitate guztietan ikasketak egiteko beharrezko zena, oraingo Estatuek
|
beraien
hizkuntzak indarrez beharturik sartu arte. Gai honetaz, historiagile direnek, beharrezkoa dute M.S. Anderson-ek Oxford-eko Unibertsitatean burutu zuen tesi hura ezagutzea:
|
|
|
Euskal Autonomia Erkidegoko alderdi abertzaleei ere aditzera eman behar diegu, administrazio postuetarako euskara jakitearen puntuazioa ezinezkoa dela, lehenik abertzaleek
|
beraiek
euskara goi mailako karguetarako kontuan hartu gabe. Euskarari eta euskaldunei begira, guretzat ulertezina baita Jaurlaritzako zein Diputazioetako goi karguetan elebidunak ez jartzea.
|
|
|
Gainera, argi dago haurtzarotik euskaraz eta erdaraz dakitenek, bi hizkuntzok
|
beraien
egituraz elkarregandik hain desberdinak izanik, errazago ikasten dutela hirugarren hizkuntza. Ikastoletan aspalditik irakasten duten ingelesa dugu horren lekuko.
|
|
|
Beraz, Frantzian lana nolabait bideratzeko ere ez zaigu falta ez argudiorik ezta ahalmenik ere. Gainera, gogoan har, euskara dela Espainiak eta Frantziak
|
beraien
barnean duten hizkuntzarik antzinakoena eta gaur oraindik bizirik dirauena. Eta hizkuntzen kontu honetan ezinezkoa dela tipiagoen edo handiagoen indarrekin jokatzea, demokratikoki baizik, izate naturalez eta gurasoengandiko arrazoiez.
|
|
|
Eta duela bi mila urte Pomponius Mela-k Chorographia zeritzan III. liburuko 15 partean aipatzen zuen: vardulli (Araba eta Gipuzkoa, dirudienez) herrialdeetan, ingurukoengandik bereizirik, ibaiek
|
beraien
izen jatorrak zituztela hizkuntza adierazi ezinezko batean. Zer uler dezakegu, euskarazkoak zirela ez bada?
|
|
|
Hortik ohartu nintzen mugaz handiko literaturaren aberastasunaz. Eta gidaritza horri esker, hizkuntzak
|
berez
ematen digun loturagatik, Euskal Herrian zehar egiten nituen ibilerek erakutsi zidaten Iparraldean ere ez nintzela arrotz, anaia baizik. Esker onez eskaini nion ongi merezia zuen artikulua,. Yon Etxaide, idazle bikain eta adiskide minaren oroitzapenez?
|
|
|
Sarri, ipuinak aski dira herri baten psikologiaren bereizkuntza egiteko.
|
Beren
aberastasunetik neurtu daiteke herri gogoa. Harrigarria da benetan, gure herriak ahozko literatura horren aberatsa izanik, idatzizkoan hain txiroa izan beharra.
|
|
|
Hori baino lehenagotik ere, eskola maisuek, euskaraz egitea debekatzeko kontsigna gisako erregelak zituzten, eta gurasoen hizkuntzan mintzatzen zirenak eraztunez zigortuak izaten ziren. Seme alabak eskolatu nahi zituzten gurasoek ordea, ezin ba kexatu,
|
beren
haurrak ikasketarik gabe geldituko ziren beldurrez. Jokaera horren lehen lekukoetariko bat dugu, nik dakidanez behintzat, Nafarroako Galipentzu herriko maisua, 1730 urtean era horretan haurrak zigortzen zituena, Jose Mateo zeritzan galipentzuarrak urte horretako irailaren 14an Orreagako artxiboan utzi zuen lekukotasunak dioenez; Bernardo Estornés Lasak bere liburuetariko batera oso ongi eraman zituen euskarak historian zehar izan dituen gertakariak, Canto y cantares de Euskalerria.
|
|
|
Argitasunaren aldetik begiraturik, oso zentzuzkoak, alegia. Eta ondorioak hor daude, 1999ko urtarrilaren 22an, kontseilukide gehienek
|
beraien
dimisioa aurkeztean.
|
|
|
Aita, nola Euskal Herrietan, umeen haziera ona, eta behar den Dotrinarik izango da, baldin Euskera hondatzeko ahalegin guztiak egiten badira, eta gure mutiltxo, edo haurrei bildur eta azotearekin Euskera hitz egitea eragozten bazaie? Horiek
|
berek
gero edo Eleizagizon edo Etxajaunak izan behar dute. Eta guraso edo Kurak direnean, nola ongi premia den bezala, beren Etxe edo Hergoienetan (Herri txikiei honela Araban deitzen diete) Dotrina erakatsi, eta konfesatuko dute?
|
|
|
Horiek berek gero edo Eleizagizon edo Etxajaunak izan behar dute. Eta guraso edo Kurak direnean, nola ongi premia den bezala,
|
beren
Etxe edo Hergoienetan (Herri txikiei honela Araban deitzen diete) Dotrina erakatsi, eta konfesatuko dute. Nola beren familietako hartu emanak, eta beste behar diren gauzak ondo aditu, eta zuzenduko dituzte?
|
|
|
Eta guraso edo Kurak direnean, nola ongi premia den bezala, beren Etxe edo Hergoienetan (Herri txikiei honela Araban deitzen diete) Dotrina erakatsi, eta konfesatuko dute? Nola
|
beren
familietako hartu emanak, eta beste behar diren gauzak ondo aditu, eta zuzenduko dituzte. Ikusten duguna da:
|
|
|
han burla, eta lotsa handien kostuan badere, Erderaz ikasten dute: eta nola Euskera kendu zieten, eta jarduten ez duten,
|
beren
Herri, edo Etxeetara bihurtzean, alde guztietara barregarriak ohi dira: eta egiaz esan ohi da:
|
|
|
Politikariek kontutan hartuko ote dute? Hala behar lukete1
|
Beren
buruak abertzaletzat dituzten askok ere hobe dute euskara ikastea eta erabiltzea. Eta federalistatzat azaltzen diren sozialistek ere, azalpen horren arabera, hobe dute bi hizkuntzak ofizial diren Autonomia Elkargoan, hezkuntzari dagokion ekintza sailean, euskararen eredua onartu.
|
|
|
Horren arabera, 1979ko abenduan onarturiko Estatutuaren barnean ibili beharra dugu, gaztelera eta euskara, bi hizkuntzok ofizialtzat hartuz, eta 10/ 1982 azaroaren 24ko euskararen normalizazio legeak onartzen duenaz baliatuz. Ez baita legezko talde politiko bakoitzak
|
berak
deritzon eran erabiltzea, gehiengoak legeztatuan baizik.
|
|
|
Euskal Autonomia Erkidegoan esan beharra dago haurtzarotik elebidun direnek gainerako hizkuntzak lasterrago ikasteko ahalmena dutela; aldiz, hizkuntza soil bat baizik ez dakitenei kaltegarri zaie
|
beraien
hertsitasuna. Gainera, hizkuntz tipologiaz elkarregandik hain desberdinak diren euskara eta gazteleran hezitzen direnek berez dute beste batzuk lasterrago ikasteko ahalmena.
|
|
|
Bederatzi zortzi zazpi sei. Aguuuur, esan zuen oilarrak
|
berekiko
, eta bere hegal txikiak luzatu zituen kanposantuko hormatik behera salto egiteko. Han azpian, jauzi egin nahi zuen tokian bertan, hilobi baten apaingarri edo, gurutze zorrotz bat zegoen, ezin hobea bertara salto eginda bihotzaren erditik sartzeko.
|
|
|
Begiekin adierazten zidan ez zuela intentzio txarrik, hain zuen espresio barea. Eta asko lasaitu ninduen beste zerbait ere egin zuen, ordurarte ez Rocíok, ez Jabik, ezta Txemak
|
berak
ere hain era benetakoan lortu ez zuten zerbait: nire izena aipatu zuen behin eta berriro, bost hizki horiek gozatuz bezala, Eider hitzaren txoko guztiak deskubrituz bezala, eta Eider, Eider esaten zuen bitartean egia bor borka jaurtitzen zuten bi begi horiekin egiten zidan so.
|
|
|
Eta nik baietz esan diot. Ez dakit ze hitz erabili dudan baiezkoa emateko, berbok
|
berez
egin baitidate ihes eztarritik, eta beraz ez dut aukerarik izan nire erantzuna gramatikalki zuzena zen frogatzeko.
|
|
|
zure maitale polita ihesean dabilen terrorista bat dela, Chrysler zuriko bidaiariak ez zirela turista soilak, argiekin ez zutela egin Ralphek lainoen kontrakoak piztuta zeramatzalako. Segi horrela, esaten zuen Txemak
|
berekiko
, eta garaipentxo bat emango didazu.
|
|
|
Tabernariak beste garagardo bat zeraman eskuan. Antza, Txemak
|
berak
eskatu zion, nahiz eta horretaz konturatu ez. Tabernariak aitortu zuen ez ziola Txemari piperrik ere ulertu; soilik noizean behinka altuegi esandako" Aidar" edo" Ider" edo antzeko zerbait, eta noski, azken uneetan behin eta berriro errepikatu zuen" Connemara" hitza.
|
|
|
kale osoa zeharkatu zuen atzera begira. Bakarrik zihoan, ez
|
berak
hala erabakita, baina jendetzaren artean ez zen hain nabarmena bere erretirada bakartia. Gaua gogorra izan zen, nahi baino motzagoa, baina begiradaz eta intentzioz josia.
|
|
|
Gizon jatorra zen, eta hantxe ibili ginen kontuak esaten. Euskal Herriari buruz aritu zitzaidan, hizkuntza zahar bat ere ba omen dugula gogorarazi zidan, eta gure egoera politikoak baduela antzik
|
beraienarekin
. Gero geografiaren atala etorri zen eta" Saint Sebastien" aipatu zidan, eta oraindik gehiago zirraratu ninduen" Biarritz" bat.
|
|
|
Eta pixkanaka Eider ahazten joatea. Ahaztea, baina ahazteko indarrik egin barik, baizik eta
|
berez
eta apurka helduko litzatekeen oroitzapen faltaz. Baina ez, Irlandan zegoen, eta jada beranduegi zen atzera bueltatzeko.
|
|
|
Bide batez nire gidako azaleko argazkia erakutsi diot, eta esan dit estilo horretako tokiak gorago aurkituko ditudala. Connemaran?, galdetu diot; eta
|
berak
baietz, Irlanda osoa ederra izan arren, Connemara pastelaren ginga dela. Askotan egon zara?, itaundu diot orduan.
|
|
|
Ikara eman zion horrek. Ez zen,
|
berez
, ikaratzeko ezer; baina hantxe zeuden, beldurgarri, noizbait zerbait izandakoaren aztarna, betiko bizirik.
|
|
|
" Eskain ezazu ezinezkoa". Eta okerrena zen, beraz, memoriak beti zoritxarreko bost hizkietara eramaten zuela, eta
|
beraien
artean bizi zelarik zituela paretak inoiz bota, ezta ñabardura txikiak erre ere. Ahaztu nahiak gogoratzea dakarrelako ezinbestean.
|
|
|
Musikaren atalean ere geldiune bat egin zuen. Honek ere oroitzearen kronika fidela eraiki zion minutu gutxitan, eta nostalgiaz gogoratu zituen jairik jai ibiltzen ziren denbora haiek, bafleen ondoan eurak ere rock radikal baskoaren parte zirela sinetsi nahirik; eta batez ere sinetsi nahirik eztarria urratu arte botatzen zituzten hitz eta mezu haiek
|
beraien
soinu banda osatuko zutela bizi ziren artean. Eta musika lasaiagoa ere hantxe zegoen, biak bakarrik zeudenerako; eta azken denboretan Eiderrek hainbeste gozatu zuen beste musika hura ere, zelta alegia.
|
|
|
Orduantxe aurkitu zuen zapata kutxa hura.
|
Berez
, gelara sartu zen unean ikusi zuen, hantxe, ohearen ondoko txoko batean. Eskutitzak ziren, Txemak sinatutakoak guztiak, oraindik erlazioa esperantzazko hitzetan finkatu behar zen garaietako gutunak gehienak, eta beste zenbait handik eta hemendik bidalitakoak.
|
|
|
Baina egia da Txemak ez ziola kasu gehiegirik egin Eiderrek, beste ezer gabe," nik Irlandara joan nahi dut" esan zuenean. Aitzitik, airean altxatutako garagardo botila brindis baterako gonbita zela ulertu zuen Txemak eta,
|
berak
ere berea altxatuz, txin txinka hasi zen inguruko beste lagun guztiekin. " Eta zuri zer, berdin al zaizu Eider zu gabe joatea?" galdetu zion norbaitek geroago, komuneko lanetan zebiltzala.
|
|
|
Gela txikia zen, baina apaina; bere komun eta dutxarekin, behintzat Dublinen aurkitu zuen aterpetxeko logela baino txukunagoa. Zuzenean jo zuen beheko ohera, Eiderrek okupatu zuen hartara, baina motxila handi bat zegoen bertan, nonbait Txema baino pixka bat lehenago iritsitako batek utzia,
|
berak
aukeratutako ohea inork ken ez ziezaion.
|
|
|
‘Ez. Bakarrik jakin nahi dut hain beltza izan ote zen gure etxeko ardi beltza’ ‘Protestant guztiak dituk,
|
berez
eta izaitez, ardi beltzak’, haserre iduri egin zidaan. ‘Ordea, berorrek erran dit ezen izeba Joana emazteki ona zela, nahiz eta... ’ Eta ene hitzak aditu bezain sarri, aitonak muturra okertu zian, eta bere keinu hartan ohartu ninduan ezen bigarren aldiz harrapatu nuela.
|
|
|
Badakizu, bertzalde, jaun André, ezen gero eta prezisione handiagoko teleskopioak egiten direla egun: ordea, gure osabarena ere ez zen hain eskasa eta hain ez osoa eta, beraz, objektuen iduri bihurrituak eta desitxuratuak eskaintzen zizkigun arren, zeren eta lenteak marra
|
berez
xuxenak kurbarazten baitzituen eta kurbak kurbaraztenago, aise begizta genezakeen eta hauteman, halarik ere, objektiboa.
|
|
|
Gero, ordea, bat batean, haginetako min handi bat sentitu nuen, zeren eta baitakizu nolakoak izaiten diren usu ametsak, iduri bati bertze bat darraiola, nehongo loturarik gabe. Eta erlojuak diiin daaan, diiin daaan egiten segitzen zuen... baina
|
beren
laburrean zein luze egin zitzaizkidan dindan haiek!, harik eta amets hartarik haginetako minik gabe itzarri nintzen arte, bat batean orduan ere. Eta hala jakin ahal izan nuen amets hartan, bizitzan behin baino gehiagotan sentitu izan dudana:
|
|
|
Eta ez, nik ez dut oroitzen hura diktatu zigunik! Zeren eta, ge hienbat, Gero n azaltzen diren anekdota bitxiak baitzizkigun irakurtzen eta diktatzen... edo jaun Marcelek berak euskararat traduzitu edo moldatu bertze hainbat,
|
berak
hango eta hemengo liburuetarik ikasiak. Horrekin ez dizut erran nahi ezen jaun Marcel ere isilpeko eta ezkutuko protestant bat zela edo izan zela, zeren katolikoa baitzen, baina bai gehiago sinesten zuela Jainko miserikordios bat Jain ko mendekos bat baino, eta sineste horrek gehiago bulkatzen zuela eskuaren luzatzerat, bertzeen eskuen hersteko, hatzaren luzatzerat baino, bertzeen seinalatzeko eta haien baztertzeko, nola luzatzen baitzuen gure aitak noiznahi den... eta gure amak ere bai, aldian behin.
|
|
|
Ildo beretik erran dezaket ezen bere teologi eskoletan ere gutitan aipatu izan zuela heresia eta, baldin aipatzen bazuen, ez zela hereseen aurka ibiltzen, ahotik apoak eta sugeak zerizkiola, eliz gizon kasik gehienei bezala; aitzitik, bere berezko ohituren aurka, bere solasa neurriz kanpoan apaintzen ibili gabe, hitz xume haien erraiterat mugatzen zen: " Otoitz egizue,
|
beren
gaitzetarik libra daitezen", karitatea eta urrikalmendua bertze sentimendu guztien gainetik ipintzen zituela. Eta, baldin halakoa bazen, halakoa zelako zen, baina baita erasmista zelako ere, hitz batean erraitekotan, ez baita erraz esplikatzea, bertzenaz, nola egon zitekeen, utzi zizkidan liburuen artean, Gero rekin baterat, Erasmoren Enchiridion militis christiani liburua ere... ezta nola jo zezakeen edonoiz Barto lo mé de Ca rranza apezpikuaren Katixima rat ere, zeina baitzeukan faszikulutan argitaratu Flandriako edizione batean, teologo ezagunak Inkisizionearekin izan zuen auziaz denaz bezainbatean gutitan mintzatu izan bazitzaigun ere, gutitan eta azaletik, zeren eta kontu haietan munduko zuhurtzia guztia ere eskas gerta baitzekiokeen, ongi dakizun bezala, jaun André..
|
|
|
Zeren hitzak zehatza behar bailuke eta numeroaren zerbitzuan: ordea, hitza hitzaren zerbitzuan jartzen dugunean, nola jartzen baitute poetek,
|
beren
imajinazinoarekin, eta filosofo eskolastikoek, beren arrazoinarekin, kito!
|
|
|
Zeren hitzak zehatza behar bailuke eta numeroaren zerbitzuan: ordea, hitza hitzaren zerbitzuan jartzen dugunean, nola jartzen baitute poetek, beren imajinazinoarekin, eta filosofo eskolastikoek,
|
beren
arrazoinarekin, kito!
|
|
|
Zeren ez bainengoen ni sasoin hartan ipuinetarako, ez neure buruaren engainatzeko, eta zeren prestik eta gerturik bainengoen, halatan, ene jokamolde hartaz trufa zitezkeèn estudianteen soei eta haien erran merranei buru egiteko, baldin zirkunstantziek hartarat baninderamaten... Nahiz eta oraindanik aitortzen dizudan ezen ez zela halakorik gertatu, inguruan egokitu zitzaizkidan ikasle haietarik bat baino gehiago ene egoera bertsuan zegoelako, erran berri dizudan bezala, eta ohitura hura zutelako,
|
beren
burua zafratzekoa.
|
|
|
Orai badirudi Euskara ahalke dela, arrotz dela, ez dela jendartean ausart, entregu, bitore eta ez trebe; zeren, are bere herrikoen artean ez baitakite batzuek nola skriba eta ez nola irakur. Baldin egin balitz euskaraz hainbat liburu nola egin baita latinez, frantsesez edo bertze erdaraz eta hizkuntzaz, haiek bezain aberats eta konplitu izanen zen Euskara ere; eta baldin hala ez bada, euskaldunek
|
berek
dute falta eta ez Euskarak.
|
|
|
Eta, halako batean, geure izenaren hotsak itsutzen gaitu, eta zernahi egiteko prest izaiten gara, baita geure izenaren izenean bertzeena estaltzeko eta zanpatzeko ere. Ordea, izenetarik eta hotsetarik haratago biziko bagina, izenik ez duen Hura edirenen genuke, izenik ez duelako
|
berez
dena eta izen guztiak bere baitan biltzen dituena, eta edirenen genuke, halaber, agian, geure zinezko izana... Horregatik, hartaraz gero, noiz eta neure buruari galdetzen baitiot zer naizen, katoliko edo protestant, ihardespen bera emaiten diot:
|
|
|
6 Narratzailea tigreaz ari da, piztia tigrea delakoan, baina piztia gepardo bat da,
|
berez
eta izaitez.
|
|
|
Baina, alde batetik, nola borroka haiek ederretik bezainbat izaiten baitzuten izugarritik, eta nola izugarriak eta ikaragarriak gero eta gehiago gogaitzen nauen, unatzen eta eneatzen, eta, bertzetik, nola bizitzan anitzetan egokitu izan zaidan galtzea eta badakidan ezen garailearen bozkarioa dela galtzailearen pena eta nigarra, hala joan zitzaidan mirespen hura tipitzen eta bertze pentsamendu batzuen arragoan urtzen. Eta hala miresten dut, egun, landareen mundua animaliena baino gehiago... nahiz eta aitortu behar dudan ezen ustekabeko handia hartu nuela, noiz eta neure Indietarako bidaian landare haragijale haiek ikusi bainituen, ibai Orinocoren ertzetako oihanetan, zeren landare haiek zurtoin bat baitzuten, eta zurtoinaren muturrean bi hosto, bi esku tipi bezalakoak, zabaldu eta hertsi egin zitezkeenak, eta
|
beren
zabaltze eta herste hartan intsekturen bat edo bertze harrapa zezaketenak, intsektua hosto tipi zabalduetarik batean pausatzen zenean. Baina, salbuespenak salbuespen, zalantzarik ez dago ezen landareen mundua guztiz bertzelakoa dela.
|
|
|
Aita Bartolome jesuita zen, baina jesuita berezi bat, baldin jendeak haiei buruz zuen iritziari kasu egin behar badiogu behintzat, zeren erraiten baitzen haietaz —Parisko jesuitek jansenisten kontra izan zituzten borroken ondotik bere batez— ezen ez zutela deus ere jakin nahi bekatu benialetarik harat, eta aita Bartolomek, aldiz, bekatu mortaltzat zituen kasik bekatu guztiak; eta jesuita berezia zen, orobat, bertze alde batetik, jaun inkisidorearen lagun zelako eta instituzione harekin harreman estuak izan zituelako... jesuita izanagatik ere eta jesuiten ordenakoa, erdi jesuita eta erdi dominikoa balitz bezala, nolabait erraitearren, horrelako nahaste bat gezurrezkoa balirudike ere. ...aitarat iristeko —jendea beldurtzeko, jaun André? — dohain berezia zuela, eta bazirudiela ezen spirituak —beldurraren spirituak, jaun André? — ukitua zela, zeren joaiten zen herri guztietan uzten baitzuen jendea hunkiturik eta gogo aldaturik, halako suertez, non, misioneak akabatu bezain fite, ezin konta ahalekoak izaiten baitziren konfesionea solizitatzen zioten herritarrak,
|
beren
egunorozko desbidetik bidezko biderat egiteko asmotan. Nik ez dakit ba ote zuen hartan zer ikusirik pulpiturat eramaiten zuen burezurrak, huraxe zelako, hain zuzen ere, haren ohitura, baina baietz erranen nuke, zeren eta batzuetan burezurra bi eskuz hartu eta oihuka erraiten baitzuen:
|
|
|
Izan ere, haur hura betiko zegoen kondenatua, zeren pena eternala baitzen bekatu mortalaren ordaina eta ez pena tenporala...! " Imajina ezazue ezen mutila infernurat doan mementuan inurri bat ateratzen dela Urbiaindik Iruñarat —erran zigun, elizako itzalen artean bere iduri
|
berez
handia are handiagoa egiten zela, ipuineko jigant baten eredurat—; edo, hobeki, imajina ezazue ezen inurriak badakiela igerian, eta Urbiaindik mundu berrirantz abiatzen dela, Indietarat, orain oinez, orain igeri... Eta joan eta etorri egiten dela, etorri eta joan, behin, bi aldiz, mila aldiz...
|
|
|
—Jaun Martin, kapera akabatua dago eta aita Bartolome nahi nuke kaperau... zeren guk san Inazioren izenpean eraiki baikenuen kapera, eta uste dut ezen san Inaziok
|
berak
igorri digula bere dizipuluetarik bat —eta, aitari so egin ondoren, niri beha paratu zen, gaineratzen zuela—: Gainera, Joanesen prezeptore berria izan daiteke...
|
|
|
Egun hartako irakurraldietarik batean, Aaronen eta Faraoiren sazerdoteen arteko auzia kontagai duen Bibliako pasartea oroitarazi ziguten: pasarte hura, zeinean aditzerat emaiten baitzaigu nola Aaronek erdietsi zuen, Jehovaren garaziaz, eskuan zeramàn makila suge bihurtzea, baina baita nola egiptoarren Jainkoa ez zen gutiago izan, halako suertez, non bertze hainbertze erdietsi baitzuten haren sazerdoteek ere
|
beren
eskumakilekin, harik eta sugeak borrokan hasi eta Aaronenak egiptoarrenak irentsi zituen arte, frogatzen zelarik, gisa hartan, ezen israeldarren Jainkoa zela egiazko eta zin zinezko, eta ez egiptoarrena.
|
|
|
Zeren, gaiztasun eta zailtasun korapilatsu batzuen aitzinean, emaiten baitiogu su imajinazinoari, eta, handik harat, imajinatzen dugularik ezen gaitz dena bi aldiz gaitzago izan daitekeela, hiru aldiz gaitzago eta ehun aldiz gaitzago, egiten dugularik hondar ale batetik mendi handi bat, eta ikusten dugularik, finean, geure burua urkabean, korapilo haietarik batetik dilindan, orduan, bada, larritzen, izutzen eta asaldatzen gara, zuri zena ere beltz dakusagu, bildots bat zegoen lekuan otso bat, egiten dugu geure baitan mila pentsu eta gogoeta, mila dorre eta gaztelu, eta halatan gaixotzen eta eritzen zaigu arima; eta, nola gorputza eta arima bat diren, gaixotzen eta eritzen zaigu, orobat, gorputza. Eta behin eritzen gara eta berriro eritzen gara, eta erialdi bakoitzean hondatzen eta higatzen zaigu gorputza, urritzen eta murrizten zaizkigu indarrak eta kemenak, ahultzen eta flakatzen gara, galtzen dute humoreek
|
beren
berritzeko eta suspertzeko ahala, aitzinatzen zaigu heriotza, eta hala egiten dugu azkenean fin gaitza, behar baino lehenago eta legokigukeena baino fitezago. Zeren osasuna Jainkoaren eskuetan baitago, zalantzarik ez... baina ez ote dago gure eskuetan ere, eta ez ote ginateke, halatan, luzeago eta lasaiago biziko, baldin asmatzen ditugunak asmatuko ez bagenitu, beldurraren beldurrez?
|
|
|
uste nuen bezala, amak hartan parte hartu bazuen, zergatik ez zen osaba jauregirat etorri kontuen eskatzerat? Edo, gauzak, bertzerik gabe,
|
berez
joan ote ziren, eta Maddalenek azkeneko mementuan ezezkoa eman ote zion osaba Joanikoti, harreman haietarik etor lekizkiokeen kalteak onurak baino gehiago izan zitezkeela irizten ziolako, edo Jainkoak daki zeren beldur zelako, eta ahalke ote zen osaba, haren ondoren. Eta, nola ura, irakiten duenean, lehertzen den mila burbuiletan, zeinak egin orduko desegiten diren bertze mila burbuila sortzeko, hala lehertzen eta berritzen zitzaizkidan neuri galderak burmuinetan.
|
|
|
—Zer erran nahi didazu horrekin, gizonek egiten dituzten tenpluak ez direla beharrezko? Baina gu protestantak gara eta protestantek ere
|
beren
elizak eta beren tenpluak dituzte... —erran nion.
|
|
|
—Zer erran nahi didazu horrekin, gizonek egiten dituzten tenpluak ez direla beharrezko? Baina gu protestantak gara eta protestantek ere beren elizak eta
|
beren
tenpluak dituzte... —erran nion.
|
|
|
—Bai, beharrezkoak izan litezkek, baina ez funtsezko, zeren eta, arestian erran diadan bezala, Jainkoak bere unibertsoarekin sortu zuen tenplua haien gainetik baitago, eta zeren hura baita funtsezko. Izan ere, gizonak egiten duen oro gizonak kutsatua duk, Jainkoaren izenean bada ere, gizona
|
berez
eta izaitez kutsaturik dagoenez gero; ordea, Jainkoak xuxenean egina kutsaezina duk, Hura kutsaezina delako. Baina, hik nahi baduk, etsenplu batekin ilustratuko diat erran nahi diadana.
|
|
|
Aitona Nikolasek
|
berak
aitortzen zuen:
|
|
|
HATSARREAN kontatu dizut nola bai aitak eta bai aitona Nikolasek ere erraiten ziguten ezen urbiaindar guztiok ginela noble, baina batzuk bertzeak baino nobleago, eta halakoak ginela etxegoiendarrak. ...arra zurrun eta mugiezin bat zen —marra eta azpimarra—, goikoen eta behekoen munduak bereizten zituena eta batzuen eta bertzeen arteko harremanak fintkatzen, halako suertez, non, goiti beheitikoak baitziren manuak eta desaireak ezinbertzez, eta beheiti goitikoak begirunea eta obligazinoak; aitonak, bere aldetik, ez zuen ukatzen marra hura, ezta manuen emaitea goikoei zegokiela ere, baina
|
berez
hala zena ez zuen azpimarratzen ibili beharrik, eta uste zuen, bertzalde, ezen begirunea eta obligazinoak bi aldeetarat zeudela, eta goiti beheitikoak zirela beheiti goitikoak bezainbat; eta desaireak beti zeudela, edo gehienetan, soberan.
|
|
|
Eta, arrazoin horren frogatzeko, liburu bereko bertze erran batean oinarrituko naiz, zeinak baitio: " Gorputzeko humoreek,
|
beren
ohiko eta arauzko jin joanetan, nahigabean eta oharkabean gobernatzen dute gure borondatea; nahastuak zirkulatzen dutelarik, ezkutuan eta isil gordean, menean hartzen gaituzte, halako moldez, non gure egiteetan nabariro parte hartzen duten, guk haien berri ez dakigula". Eta nik diotsut:
|
|
|
" Eta zuk ere probatu zenuke". Eta utzi genituen dukea eta kondea
|
beren
egiteko hartan, atera ziren bertatik denbora luzean egon ondoren, felizitatu zuen dukeak osaba, eta gero erran zuen: " Gaur etorri naiz, eta bihar ez dut huts eginen, zeren, hauek hemen daudela, soberan baitaude gure kakontziak ere"; eta osaba Joanikotek, nola baitzekusan ezen dukea txantxazalea zela, ihardetsi zion:
|
|
|
Hasteko, erran dizut lehenago ezen gure jauregia apaingarriz eta edergarriz josi zutela, bai barrendik, bai kanpotik... baina jauregitik zezen plazarako desfilea are ikusgarriagoa izan zen. Izan ere, zezen bana toreatzeko asmoa zutenez gero,
|
beren
beztimenda berezi haiek soineratu zituzten Villagrandeko dukeak eta Mantillanako kondeak: dukearen jakak urrezko eta zilarrezko brodatuak zituen, zetazkoak eta atxabitxizkoak, baita haren galtzek ere; kondea, berriz, beltzez jantzia zihoan.
|
|
|
dukearen jakak urrezko eta zilarrezko brodatuak zituen, zetazkoak eta atxabitxizkoak, baita haren galtzek ere; kondea, berriz, beltzez jantzia zihoan. Eta biak zihoazen nor bere kaparekin eta ezpata motz zabalarekin, baita bere dagarekin ere; biek zuten sonbrailu lumadun bana, eta oinetako zuri batzuk
|
beren
ezproinekin; eta zaldi bana zuten, halaber, zuriak eta bikainak, oihal begi betegarri batez apainduak. Eta haien peoiak eta morroiak ere dotore baino dotoreago jantzirik zihoazen, nor bere jaunaren eta etxearen ezaugarriekin eta bere zaldiarekin.
|
|
|
Eta zezenak panpinak adarkatu, eta hauek zutik erortzen ziren beti ere, zangoen gainean. Eta jendeak irri egiten zuen eta irri egiten zien... jakin gabe ezen, halatan,
|
beren
buruei egiten zietela irri, zeren eta, zer gara, bada, panpina haiek baino gehiago, bizitzak adarkatzen gaituenean. Hobe, bai, haiek bezain gogorrak bagina, jaun André, zeren, adarkada bakoitzaren ondotik, berriro izanen baikinateke bizitzari buru egiteko gai, eta ez ginateke geratuko zeinahi bide bazterretan abandonaturik, bentzuturik eta amore emanik, nola gertatzen baita usu!
|
|
|
Zeren, inguruetako bertze jauntxo gehienak ez bezala, pinturazalea baitzen Abel Huizi eta uste baino adituagoa... bere lehengusu baten eraginagatik, beharbada, zeinari Juan Huizi baitzeritzan, Irun berrin jaioa, eta zeina baitzen, ofizioz, eskultore, Aitzurengo elizako erretaula egin zuena, norat joan baitzitzaion Abel bisitan behin baino gehiagotan, hura Aitzurenerat etorri zenean —eta, introdukzione haren ondotik hats hartzen zuela, osabak erantsi zuen—: ...Ubarnerat; ekin zion, Ubarneko erretoreak manatu bezala, bere san Migel arkanjeluari, zeinaren izenpean eraikia izan baitzen Ubarneko eliza; joan zuan Pedro bere aitarekin biharamunean pintorearen koadroa ikusterat; ikusi zian pintore hura pintzelak harat honat mugitzen... eta, hari beha, guztiz liluraturik geratu zuan, halako suertez, non argi izan baitzuen Pedrok geroztik zer izanen zen, Pedrok
|
berak
aitortu zidanez. Handik aitzina, aitak pintura batzuk erosi, eta pintatzen hasi zuan Pedro bere kasa.
|
|
|
Maite nian eta maite diat, Italiarat joan zenetik ikusi ez badut ere. Zeren Pedrok
|
berak
erran baitzidan harako hura: " Gure aita letratua duk eta ni ere letratu nahi naik, baina nik ez diat bizitza usteltzerat utzi nahi.
|
|
|
Eta hala frogatu zian, studio batzuen ondorez, ezen planeten orbitak eliptikoak zirela eta ez zirkularrak. Eta orbita haiek,
|
beren
sinpletasunean eta beren xumetasunean, guztia esplikatzen zitean, epizikloetarat eta eszentriketarat jo gabe, nola jo behar izan baitzuten bai Ptolomeok eta bai Kopernikok berak ere...
|
|
|
Eta hala frogatu zian, studio batzuen ondorez, ezen planeten orbitak eliptikoak zirela eta ez zirkularrak. Eta orbita haiek, beren sinpletasunean eta
|
beren
xumetasunean, guztia esplikatzen zitean, epizikloetarat eta eszentriketarat jo gabe, nola jo behar izan baitzuten bai Ptolomeok eta bai Kopernikok berak ere...
|
|
|
Eta hala frogatu zian, studio batzuen ondorez, ezen planeten orbitak eliptikoak zirela eta ez zirkularrak. Eta orbita haiek, beren sinpletasunean eta beren xumetasunean, guztia esplikatzen zitean, epizikloetarat eta eszentriketarat jo gabe, nola jo behar izan baitzuten bai Ptolomeok eta bai Kopernikok
|
berak
ere...
|
|
|
Baina osaba ez zen isildu, nik ez dakit orduko zerbait pentsatua zuelako, edo bertzerik gabe hala atera zitzaiolako, zeren halakoa baitzen,
|
berez
eta izaitez, osaba, ezinaren aitzinean kikiltzen ez zen gizona, eta, hala, aitak igurikitzen ez zuen atetik egiten zuela, erran zion:
|
|
|
Sinetsi nahi al didazu, jaun André, ezen Lisboako portuan egun bat galdu genuela, bertako ur ezin geldiagoetan masta nagusitik arroako zaku bat gari jaurtitzeko, eta erori zen tokiaren inguruan zirkulu baten trazatzeko? Zeren Pisakoak matematikoki frogatu zuen fenomeno hartaz ari baitziren, igartzen zuelarik ezen masta batetik erortzen utzirikako edozein objektu leku berean erortzen zela, mastaren oinean doi,
|
berez
eta halabeharrez, nola untzia geldi zegoenean hala lasterrean eta ziztu bizian. Eta osabak erantsi eta eratxiki zuen:
|
|
|
—Eta Pisakoak matematikoki frogatua Gassendi zeritzan ene irakasle batek frogatu ahal izan zuen esperimentalki lehen aldiz, Gassendik
|
berak
aitortu zigunez...
|
|
|
—Matematikak dioena, ordea,
|
berez
eta halabeharrez gertatzen duk, eta ezin gerta daitekek bertze modu batean, zeren eta matematikak ez dik huts egiten. Edo ez al dakik matematikak egiten duela filosofia naturala bera ere naturaz gaindiko...?
|
|
|
—Zer erran nahi didak horrekin, Jainkoa mago bat dela, eta hala egin zuela mundua, inkaminari eleontziak eta malabarista enganatzaileak
|
beren
joko faun bezain hutsaletarat joka daitezen amoreakatik. Baina Jainkoa hori baino seriosagoa duk, eta, horregatik hain zuzen ere, hitzaren logos aldakorretik baino areago, matematikaren logos aldaezinetik sortu zian mundua...
|
|
|
Hori ez! Zeren haiek
|
beren
egitekoa egin baitzuten bere denboran. Ordea, denborak eta denborak zaudek, eta haiek denbora hartan egin zutena guk denbora honetan egin nahi izaitea denboraren kontra joaitea izanen lukek...
|
|
|
Ba ote du esplikazionerik gertaki hark, jaun André? Descartesek errana egia bada, badirudi ezen gorputz osoa dela arimaren egoitza, eta garuna —edo garunaren erdiko guruina, zehatzago— egoitza horren gelarik inportantena, nondik giharretarat eta organoetarat hedatzen baitira sareak osatzen dituzten hodi tipi batzuk —nerbioak—, zeinek beren baitan eta
|
beren barrenean
animalien spirituen airea edo haize mehea gordetzen duten, eta zeinek odolaren osagairik meheenare kin bat egiten duten. Eta, batzuetan galdetzen diot neure buruari, Descartesen teoriak gogoan, ez ote nintzen ni, neure nerbioen aldetik denaz bezainbatean, akatsen batekin munduratu, hodi batzuek zerbaiten traba zutela, konparazione, eta ez ote ziren spiritu batzuk ere, ondorez, hantxe trabatuko... eta ez ote nintzen hargatik ez mutu baina kasik mutu jaio, harik eta, kolpearen eraginagatik, traba guztiak destrabatu eta spirituek beren bidea ediren zuten arte...
|
|
|
Descartesek errana egia bada, badirudi ezen gorputz osoa dela arimaren egoitza, eta garuna —edo garunaren erdiko guruina, zehatzago— egoitza horren gelarik inportantena, nondik giharretarat eta organoetarat hedatzen baitira sareak osatzen dituzten hodi tipi batzuk —nerbioak—, zeinek beren baitan eta beren barrenean animalien spirituen airea edo haize mehea gordetzen duten, eta zeinek odolaren osagairik meheenare kin bat egiten duten. ...tan galdetzen diot neure buruari, Descartesen teoriak gogoan, ez ote nintzen ni, neure nerbioen aldetik denaz bezainbatean, akatsen batekin munduratu, hodi batzuek zerbaiten traba zutela, konparazione, eta ez ote ziren spiritu batzuk ere, ondorez, hantxe trabatuko... eta ez ote nintzen hargatik ez mutu baina kasik mutu jaio, harik eta, kolpearen eraginagatik, traba guztiak destrabatu eta spirituek
|
beren
bidea ediren zuten arte... Horrelako zerbait gertatu ote zitzaidan, jaun André?
|
|
|
Eta, ezin zuenean, erran komun batekin, edo bururat zetorkion lehen hitzekin jalgitzen zen, airos baino airosago. Eta, nola Mattinek eta biok laket baikenituen apezaren ateraldiak, hala, korapiloak eta trabak
|
berez
sortzen ez zirenean, edo berak sortzen ez, guk asmatzen genituen, ikasgai astun haiek arinago gerta zekizkigun amoreakatik. Anekdota pare bat kontatuko dizut:
|
|
|
—Oilaskoa ederki hoztuko zaik, arinago jaten ez baduk... —erran zion osaba Joanikotek, etenaldi labur haietarik batean, ikusirik ezen
|
berak
akabatu zuela bere oilasko erdia eta nik neure osoa ere bai kasik, Pedrok bereari izterra baizik gihargabetu ez zion bitartean.
|
|
|
...014zeren eta apezak, bere mezekin eta bere kontseiluekin, ama babesten zuen neurrian babesten baitzuen amak, halaber, apeza bertze alorretan—, aita Bartolomek herri osorat zabaldu nahi izan zituen bere itzala eta bere eragina, eta erdietsi ere zuen, denborarekin, dantzen eragoztea eta debekatzea, aldi batez, baita emaztekiek buru oihal haien eramaitea ere, zeinak, aita Bartolomeren erranetan,
|
beren
forma haiekin —harroak eta luze bezain biribilak— ez baitzitezkeen izan haragikeriarako eta lizunkeriarako tentagarriak baizen; eta, nola uste baitzuen ezen emaztekiak dortokaren etsenplutik ikasi behar zuela, eta hargatik geratu behar zuela etxean, edo bere mantelinaren azpian gorde behar zuela burua elizarakoan, dortokak bere maskorraren azpian bezala, hala debekatu zien haiei, halabe...
|
|
|
Haatik, Pedrok anitzez ere zaharragoa zirudien, osabari ez bezala orduak eta urteak neurrigabeki juntatu eta pilatu balitzaizkio bezala, eta horrek bietan bat erakusten zuen: edo bizitzak tratu gordinagoa eta gogorragoa eman zion Pedrori, edo Pedrok
|
berak
deliberatu zuen ezen bizkor bizi beharra zuela, denborari aitzina harturik, bizitzari, halatan, urinik eta zukurik apetitosenak atera ahal izaiteko, baita lurrinik usaintsuenak ere; edo izan zitezkeen bi posibilitateak batera ere, zeren egiaz baitzegoen Pedro zaharturik eta zabarturik, bere ile zuri harekin, zuria baina lohia eta zikina, ahotik hatsa eta kiratsa zeriola.
|
|
|
Baliteke... Eta ez, haiek ez ziren ohartu ere, jakina, hesiaren bertzaldean nengoela, hain zeuden
|
beren
ezkutuko eginbeharretarat emanak... Eta, nola ez bainuen nahi ene presentziaz ohar zitezen, hala, ikusi beharrekoak ikusi ondoren, gibela egin nuen, ezkutuan eta isil gordean, berriro logelarantz.
|
|
|
Ez nuen gehiago ikusi, eta ez nuen gehiago entzun nahi izan. Zeren barrenaldeko boz batek erraiten baitzidan ezen gaizki eta bidegabeki ari nintzela eta ezin nuela
|
berez
ederra zena neure begiz lohitu eta zikindu. Eta ahalketu egin nintzen.
|
|
|
Jauregian, morroi eta neskameen artean, dozena pare bat zerbitzari izanen genituen orotarat... guztiak ere aitaren beldur, zeren baitzekiten zein izan zitekeen aitaganik jaso zezaketen zigorra, baldin jauregia urde urdangen aska bihurtzen bazuten. Eta, nola baitzekiten ezen aita kontu haietan gizon arduratsua eta jarraikia zela, bere manu eta ordenetan zorrotz baino zorrotzagoa, ildoa xuxen daraman goldelaria baino xuxenago ibiliko ziren guztiak, Kupidoren aldikako deiei entzungor eginik edo
|
beren
desiren konplimendua bertze leku baterako eta bertze okasino batzuetarako utzirik, ezkutuan eta isilpean beti ere.
|
|
|
Baina, bere irakaslearen merituak aipatzen hasi baino lehen, nola ikusten baitzuen ezen napolitar hura mutil jantzia zela, hala, erran behar ote dizut ezen, segidan, bere eremurat eraman zuela osabak solasa?, azaltzen ziolarik gitarra joleari nola gitarraren hots harmonikoen azpian —eta
|
berak
kantatu kanten azpian, azken finean— numeroen mundua zegoen, zeren notak eta soinuak harien luze lodien araberakoak baitziren, eta jotzailearen hatzen hariekiko posizio erlatiboen araberakoak, eta distantzia haiek guztiak neurtu egin zitezkeela eta numeroetan eman.
|
|
|
Zeren, hori erran nahi badidazu, ezpataz erabaki baitugu auzia... —baina, ohartu zenean ez
|
berak
ez osabak ezpatarik ez zutela, gaineratu zuen—: Edo, ezpatarik ezean, muturka eta ukabilka —eta, azken bi hitzak erraiterakoan, kraskatu egin zitzaion boza, barrendik bertze zerbait kraskatu balitzaio bezala.
|
|
|
Eta ene bihotza ere bertze kanpai bat zen jada, bertzeekin batean jotzen ari zena, din dan, din dan, ene alegrantzia eta ene bizipoza adierazi nahi ziona mundu osoari. Eta jendeak ere arrai zirudien, eta anitz gizon emazteki ikusten zen,
|
beren
jantzi eta beztimendarik hoberenekin, festa handi hura koloreen festa ere balitz bezala.
|
|
|
Anaia salatzea bururatzen zitzaidan bigarren aldia zen hura, baina, lehenengoan ez bezala, orain ez nuen gibela eginen, zeren, aldeko eta aurkako argudioak balantzan jarri baino lehen, makurturik baitzegoen balantza orduko, neure zalantzarik gabeko deliberamendu haren alderat; eta zeren ezin barkatu bainion anaiari, haren falta eta hobena barkakizun ez zenean; eta zeren, falta haren ondorez, finean, zordun bainuen anaia, eta haren zorra ez zen nik kitatzekoa, baina lehenbailehen koberatzekoa. Eta hain ziren guztizkoak ene pentsu haiek eta hain gibelaezina ene deliberamendua, non berehala abiatu bainintzen aitaganantz, oinazturak hartua bezala, Mattin eta Elbira
|
beren
atsegin lohian utzirik. Eta banindoan, banindoan... eta mementu batean osaba Joanikoti lotzen ninduen zina oroitu nuen, ohorezko eta odolezko zina; ordea, osabaren bozaren gainetik bertze boz hura —guztiz enea— lehertu zen ene baitan, odolaren boza, ene esku eta ene begien boza, ene erraien boza eta gorputz osoaren boza, eta boz hark erran zidan ezen ene ohorea —zinezkoa eta minezkoa, eta ez txantxetakoa— jokoan zegoela eta zina hausteko eta hausteko, zeren eta ez bainengoen zinaren betetzerat behartua, zinezko ohorea ohorezko zinaren gainetik zegoenean; eta erraiten zidan, bertze hitz batzuekin, ezen gizon jokatu behar nuela eta ezin jar nezakeela neure gizontasuna kolokan eta kordokan, nihaur ere gizon nintzenez gero, eta hargatik sentikortu eta anaiarekin muturtu egin behar nuela, eta ez memelo eta lolo ezdeus bat bezala geratu, besoak uztarturik; eta erran zidan, azkenik, ezen osaba Joanikotek guztiz ulertuko zuela ene jokabidea, segur baietz, zeren hura ere gizon baitzen, eta amorosturik zegoen gainerat, ni bezala, eta ulertu behar zituen gizon baten obligantzak eta eginbeharrak, amorosiaz denaz bezainbatean.
|
|
|
Berant baino lehen harrapatu nituen biak zaltegian, besarkaturik eta urrumakaturik...! Eta, anaiak erran bezala, atseginez ari ziren biak,
|
beren
egiteko hartan laketurik eta mihiak korapilaturik, hasperenka...! Ene pena eta ene tribulamendua!
|
|
|
Hala, bada, jakizu, alde batetik, ezen Potosi goiti beheiti doala eta gaurkoa ez dela atzokoa, zeren egun bateko zilarra biharamuneko hauts bihurtu baitzen —Sibiliatik atera zenetik bere galeoiko hainbat kideren ezpainetarik aditua zuen iritzia aditu zion Joxek aita Zacaríasi ere—, eta zeren, harat joaitea, ondorez, nekea eta gaitza ez ezik, erokeria hutsa ere izan baitaiteke, baita munduko ezpataririk handienarentzat ere, zure entseiuaren fruituak idorrak, agorrak eta hautsaren parekoak izan litezkeelako, finean. Eta jakizu, bertzetik, ezen, Potosirat joan gabe ere, badirela Santo Tomáseko asentamenduaren ondoan etxaldeak edo haziendak, batik bat behi aziendaren hazkuntzari emanak eta zureak bezalako beso indartsuen beharrean daudenak,
|
beren
ondasunen begiratzeko eta ordenaren ezartzeko, eta nagusi haietarik bati eskain diezazkiokezula zeure zerbitzuak eta endrezuak... Izan ere, nagusien arteko harremanak ez dira beti onak izaiten, eta hala nahi izaiten ditu bakoitzak bere alde eta fabore, beren arteko ahakarren eta liskarren orduan, armarik onenak, zeren giristinoen arteko gudurik handienak eta gogorrenak ez baitira kastitatearen guduak, nola batzuek sinestarazi nahi baitigute, baina poltsikoarenak eta diruaren ingurukoak, eta gudu haietan armarik onenak dituenarena izan ohi baita garaitia —eta, pausa labur baten ondotik, gaineratu zuen—:
|
|
|
Eta jakin zuenean noren partetik gindoazen eta zertarat, bere etxerat gonbidatu gintuen. ...ik haren etxerat, non kausitu baikenuen haren erranetarat zegoen emazteki bat, indiar horia zena eta adinean sartua; jarri ginen aulki luze baten gainean, atera zigun emazteki indiarrak guaiaba zukua, eta solasean hasi ginen; eta erran genionean don Anselmori ezen kaputxinoen misionerat joaiteko asmoa genuela eta aita Zacaríasen gomendiozko karta bat generamala, ihardetsi zigun ezen lagun zituela
|
berak
ere misioneko indiarrez arduratzen ziren kaputxinoak; baita bertze muturrean zeuden frantziskotarrak ere, zeinek fundatu berri baitzuten bertze misione bat. Eta, noiz eta hango eta hemengo indiarrez galdetu baikenion, erran zigun, Fernando Pachecok bezala, ezen bi indiar suerte zirela inguru haietan:
|